У капцюрох Г.П.У. (1937)/Масква
| ← Кемь | Масква Аповесьць Аўтар: Францішак Аляхновіч 1937 год |
Прапануем да спампаваньня!
МАСКВА.
Бутыркі.
17-га ліпня былі мы ўжо на месцы. Доўга чакалі на вагзале, пакуль прыйшло аўта ГПУ — карэтка бяз вакон з закратаванымі дзьвярыма, у вастрожнай гутарцы называная „черный ворон“.
Была ўжо ноч, калі мы, спыніліся перад нейкай панурай брамай. Мае рэчы забралі, выдаўшы квіток, пасьля павялі ў лазьню і ўрэшце пусьцілі ў камеру, дзе на двух радох нараў спалі ўжо каля 40 асоб. Калі зьвякнуў ключ у замку, некалькі пастацяў паднялося на сваіх пасьцелях, пачало да мяне прыглядацца і ўрэшце распытывацца, хто я.
Мая заява, што я прыехаў з Салавецкага лягеру, выклікала сэнсацыю. Пачалі закідываць мяне пытаньнямі. Бо большасьць — гэта былі кандыдаты на высылку ў канцэнтрацыйныя лягеры.
— Таварышы, — запытаўся і я, — дзе мы? На Лубянцы?
— У Бутырках, — быў адказ.
Я ўздыхнуў лягчэй. Бо дагэтуль быў перакананы, што папаў на страшную Лубянку № 2, што сяджу ў вастрозе ГПУ. Хаця і Бутыркі гэтак сама падлягаюць ГПУ, мне яны, нет ведама чаму, не выдавался гэткімі грознымі.
Я спадзяваўся, што справа мая праз -дзеньдва выясьніцца. Аднак, ішлі дні, ішлі тыдні, лета ўжо мінула, пачыналася восень, а я ўсё сядзеў у тэй-жа камеры, ня ведаючы, колькі часу патрывае мая бытнасьць у Бутырках.
Была гэта камера „пересыльная“, значыць прызначаная для вязьняў, якіх садзяць сюды тымчасова і адсылаюць далей. Сюды прыходзілі вязьні з сьледчых калідораў, і тут-жа ім абвяшчалі прыгавор: пераважна ссылка ў канцэнтрацыйныя лягеры на розны час.
Пераважалі сярод гэтых гаротнікаў сяляне, якія паўцякалі з далёкага выгнаньня, куды іх высылалі, як „кулакоў“, цэлымі сем’ямі.
Жылі людзі недзе сярод пячорскае тундры ў драуляных бараках і кожны дзень удосьвіткі выходзілі на прымусовую работу ў лес. Дзеці, старыя, мужчыны, жанчыны — усе разам, сям’я пры сям’і, на супольных нарах. Тут-жа, у гэтым сьцюдзёным, цёмным і брудным бараку, адны паміраюць, другія — родзяцца.
Саромлівасьць у гэткіх абставінах занікае. Жывуць, як першабытныя людзі. Паміраюць ад цынгі, сухотаў, дызэнтэрыі, а найбольш — ад плямістага тыфусу. Паміраюць такжа ад зьнясіленьня, ад голаду. Плата за работу выдаецца ім у натуры, але норма працы такая вялікая, што выпаўніць яе, асабліва для чалавека слаба кормленага, вельмі цяжка, — дык работнік... не атрымлівае поўнае порцыі хлеба, а гэтулькі, як старыя і дзеці: 200 грамаў.
Згодна з лёзунгам; „общественное питание есть путь к социализму“, ніхто сябе асобна стравы не гатуе, дый, папраўдзе, няма чаго гатаваць! На гэта ёсьць агульныя кухні. А гэныя кухні выдаюць на абед міску салёнае поліўкі ды часамі саленую рыбу.
Дык ссыльныя лепш хочуць жыць у вастрозе, у канцэнтрацыйным лягеры, дзе работа лягчэйшая і порцыя хлеба сталая, чым на гэткай „волі“. Ад такога жыцьця масова ўцякаюць. Неяк пашэнціла ім дабрацца да Масквы — ці то пехатой, ці „зайцам“ — у таварных вагонах; але ў Маскве на вагзале рупнае вока агентаў ГПУ выкрыла іх і аддала ў рукі сьледчых уладаў. За ўцёкі чакала іх кара трох гадоў у канцэнтрацыйным лягеры.
У Бутырках я бачыў многа гэткіх зьнясіленых сялян — пераважна ўкраінскіх, бо Украіна дае найвялікшы процант ссыльных пасяленцаў у паўночных тундрах. Бачыў, як яны, пасьля галадухі прагавіта глыталі вастрожны „паёк“ хлеба (400 гр.) і, ня могучы заспакоіць ім — пасьля даўгага „по сту“ — пачуцьця голаду, вышуківалі ў ваколіцах „парашы“ лупіны ад гуркоў ды іншыя адпадкі, выкіданыя тымі, хто атрымліваў ежу ад сваіх з места.
Вастрожныя таварышы тут часта зьмяняліся. Бадай што-тыдзень, звычайна ўначы, дзьверы камеры з трэскам расчыняліся, і надзірацелі выклікалі вязьняў, празначаных на этап. У агульнай цішыні чулася чытанае прозьвішча, і ўласьнік яго мусіў адказаць, называючы сваё і бацькава імя. Пасьля хутка складаў свае манаткі і ўжо быў гатоў у дарогу у страшное заўтра, якое чакала на яго недзе ў няведамых краінах. Толькі вывеўшы з камеры і сабраўшы ўсіх разам абвяшчалі ім, у які лягер яны паедуць.
Пасьля гэткага працярэбленьня нашае камеры, яна ў працягу тыдня ізноў запаўнялася. Бадай кожны дзень пушчалі сюды ўсё новых і новых вязьняў. Ведама, кожнага новага таварыша акружалі і распытываліся: хто ён, скуль, за што? Заспакоіўшы сваю цікавасьць, яго пакідалі ў супакоі і ўжо больш ня цікавіліся ягонай асобай.
Спозьненыя жалі.
Неаднойчы, ляжучы ўвечары на нарах, гутарыў я з маімі суседзямі. У гэтай усьцяж пераліваўшайся хвалі вязьняў сустрэў двух зямлякоў, родам з Вільні, работнікаў з шклянае гуты, былых грамадаўцаў. Ачараваныя міражам „соцыялістычнага будаўніцтва“, яны перайшлі граніцу, перакананыя, што знойдуць тут сваю другую „работніцкую бацькаўшчыну“, а знайшлі вастрог, пасьля чакае іх канцэнтрацыйны лягер і ўрэшце — ссылка некуды на работы на далёкай поўначы, што ня лепш за жыцьцё ў лягеры. Цяпер вочы ў іх расчыніліся, яны шкадавалі свайго кроку, клялі агітатараў, тужліва ўспаміналі родную Вільню. Ня раз гутарыў я з работнікам з Лодзі, былым камуністам, які прыехаў у СССР гэтак сама нелегальна — з нейкай работніцкай дэлегацыяй на нейкія савецкія ўрачыстасьці. Дэлегацыю, ясна-ж, прымалі вельмі добра. Тэта яму спадабалася. Калі іншыя паехалі назад, ён астаўся. Прыхадзень з Захаду, не асвоены з савецкім рэжымам, ён пачаў лішне голасна выказываць свае крытычныя ўвагі. Дык папаў у вастрог і цяпер, ляжучы побач са мной на нарах, выклінаў камунізм і камуністаў, чакаючы на далейшы свой лёс. Спаткаўся я і з дэзэртырам з польскага войска — з аднаго з падвіленскіх палкоў; той так сама шкадаваў свайго кроку.
Спозьненыя жалі!
Усе яны тутака — непатрэбныя. Тыя, хто бачыў жыцьцё ў „буржуазных“ краінах, тыя, што могуць параўноўваць тамтэйшае жыцьцё з жыцьцём краю „пабедных пяцігодак“, лічацца элемэнтам няпэўным. Там, на Захадзе, яны патрэбны, каб шырыць фэрмэнт, дык там іх падтрымліваюць грашыма. Тут, у СССР, лёгка стаюцца „контр-рэвалюцыянерамі“. Толькі ўласная моладзь, моладзь узросшая пасьля рэвалюцыі, моладзь, якая ня можа сабе ўявіць, што недзе можна купляць хлеба колькі хочаш, бяз картак і чаргі — толькі гэткая моладзь мае цану ў „соцыялістычным гаспадарстве“.
Аднак-жа і сярод гэткае моладзі пашыраецца фэрмэнт. Папытаўся я раз у аднаго маладога чалавека, нездаволенага існуючым палажэньнем, які лад здаецца яму лепшым? Адказаў, што савецкі, але — бяз Сталіна!.. Іншы апавядаў, за што яго пасадзілі ў вастрог. Належаў ён да групы тэрарыстаў. Маніліся зрабіць замах на Сталіна. Дзе, калі, як — гэтыя падробнасьці ня былі абдуманы. Мелі адну зброю: рэвольвар, узяты сілком у нейкага міліцыянта. Як звычайна здараецца, адзін з таварышоў здрадзіў. „Змова“ выкрылася. — За ўвесь час бытнасьці маей у савецкіх вастрогах я ні разу не спаткаў контр-рэвалюцыянера „з праўдзівага здарэньня“. Усе тут гэтак запужаныя, кожная вольная думка гэтак рашуча забіваецца ў зародку, што аб нейкім рэвалюцыйным выступленьні ня можа быць гутаркі. Больш таго, людзі, засуджаныя за запраўдную ці выдуманую віну, замест ненавідзець існуючы лад і сваіх прыгнятацеляў, часамі гавораць: „справядліва гэта... улада ведае, што робіць... я быў слабы, хістаўся... гэткія непатрэбныя мяне аддалі дзеля загартаваньня... дый што значыць адно мае жыцьцё або нават і тысячаў гэткіх як я, раўнуючы да гэтага вялікага будаўніцтва...“ і г. д.
Гэта ўжо запраўдны псіхоз!
Гутарыў я з адным інжынерам, які належаў да пашыранага ад нядаўных часоў тыпу „вредителей“ (шкоднікаў), — аднаго з тых, што самі сябе аплёўваюць і прызнаюцца да нязробленых праступкаў. Хадзіў із кута ў кут па нашай прасторнай камеры і, чухаючы рукой чупрыну, апавядаў:
— Чорт ведае, што мы там наплялі! Проста, тварылі раман аб нябылых рэчах. Загіпнатызавалі нас, ці які чорт?! Здавалася нам, што гэтак лепей... Лепей і для нас, і для справы соцыялізму...
Конвэер.
Сустракаючыся з прыбываючымі ўсьцяж у на шу камеру новымі вязьнямі, я даведаўся ад іх аб новых спосабах допытаў у ГПУ. У першыя гады пасьля майго арышту фізычнага прымусу пры допытах ня было. Білі адно толькі на пагранічных пастарунках ГПУ. Цяпер гэта робіцца пры допытах даволі часта — нават у Маскве. Ведама, да кожнага вязьня розны бывае падыход. Адных стараюцца прымусіць да падпісаньня вымаганых паказаньняў біцьцём, другіх — толькі пужаньнем. Часта добрыя вынікі дае спосаб, называны „конвэерам“. Істота яго — у тым, што вязьня пазбаўляюць магчымасьці спаць.
Асобы, якія вядуць допыты, зьмяняюцца па чарзе, а вязень можа часам задрамаць нейкіх 5-10 мінут, калі чарговы мучыцель ягоны крыху прыпозьніўся.
Гэткія допыты трываюць часамі ажно сем дзён і нават даўжэй — у залежнасьці ад нэрвовае сыстэмы вязьня. Калі вязень засынае, мучыцелі абліваюць яго сьцюдзёнай вадой або бразгаюць яму нечым над вухам.
„Думкі каламуцяццца, — казаў мне вязень, якога дапытвалі „конвэерам“ пяць дзён, — забываеш значэньне слоў. Замест імёнаў людзей блутаюцца на вуснах геаграфічныя назовы. Здаецца, быццам там ўздзелі на галаву нейкую зялезную шапку. Я некалькі разоў хапаўся за галаву, каб зьняць гэну шапку, і быў зьдзіўлены, калі далоні нашчупывалі замест яе — мае ўласныя валасы... Патрэба сну гэткая вялікая, што гэтага высказаць славамі нельга...“
Ня дзіва, што „вредители“, маючы гэткую шапку на галаве, твораць раманы аб няіснуючых рэчах...
Таварышы з Саловак.
Раз дзьверы камеры расчыніліся, і праз іх увялі тры новыя пастаці, зьнясіленыя, але непадобныя да масы уцекачоў. 3 зацікаўленьнем прыглядаўся я да іх, тым балей, што адзін з іх быў у шэрым салавецкім „бушлаце“ — знаёмай мне вопратцы катаржан. Урэшце я падыйшоў да новапрыбылых і запытаўся ў чалавека ў „бушлаце“:
— Выбачайце, таварыш, ці вы не з салавецкага лягеру?
Аказалася, што гэтак было запраўды. Зачэплены мной „таварыш“ быў ксёндз А. Ф. Два другія — ксёндз М. Б. і ксёндз В. П. Як я даведаўся, іх вывезьлі з лягеру, як і мяне, неспадзявана, раптоўна, ды з гэткай пасьпешнасьцяй, што П. і Ф. перавезьлі з Салавецкага вострава на аэрапляне, бо параходу ў той дзень ня было. Дык мы супольна ўжо пачалі дашуківацца прычыны перавозу нас у бутырскі вастрог. Дзеля таго, што ўсе дагадкі — пасьля глыбейшае развагі — аказваліся беспадстаўнымі, мы ў канцы канцоў пачалі думаць, што рыхтуюцца нас абмяняць.
Думку гэту падмацаваў ксёндз Б., кажучы, што мае некаторыя падставы спадзявацца абмену, бо ягоная радня ў Літве стараецца аб гэта.
У Літве?! Гэта зьбіла мяне з панталыку, бо я ня мог спадзявацца, каб Літва абмяняла мяне з Саветамі на арыштаванага камуніста.
Бо калі-б я мог спадзявацца абмену, дык хіба толькі з боку Польшчы, дзе меў калегаў і прыяцеляў. Справа ізноў зацямнілася. Ізноў пачаліся пэсымістычныя дагадкі: аб новай справе, аб пераносе ў іншы лягер і г. д.
Змораны ўсякімі дапушчэньнямі адносна майго будучага лёсу стаяў я ля ваконнае краты, пазіраючы на сухотныя таполі, што расьлі на бутырскім панадворку...
Назаўтрае ксяндзоў перавялі на іншы калідор — сьледчы. Слабы праменьчык надзеі, які на часінку зазьяў, гэтак сама хутка пагас. Значыць — ня можа быць гутаркі аб абмене. Бо-ж ксяндзы, як відаць, былі прывезены ў Маскву дзеля новае справы...
Але чаму-ж мяне тут, ў гэтай камеры, трымаюць ужо другі месяц бяз допытаў, нікуды не высылаючы й не пераносячы?
Мінула некалькі дзён. Ізноў у маей камеры зьявіліся дзьве пастаці, выглядам сваім непадобныя да іншых. Гэта былі: ксёндз В. Д., якога прывезьлі з карнага лягеру ў Сібіры, і 70-гадовы старык К. В. — з выгнаньня. Апошні мае дачку ў Коўне.
Ізноў пачаліся дагадкі і дапушчэньні адносна нашае будучыні. І ізноў думка аб магчымасьці абмену разьбівалася аб тую акалічнасьць, што В. мае сям’ю ў Коўне.
Што за ліха? Абдумывалі мы нашае палажэньне безьліч разоў і не маглі задзяржацца на нечым пэўным.
Голад нам страшэнна дакучаў. Каб крыху палепшыць нашу ежу, мы з ксяндзом Д. папрасіліся за паслугачоў на калідоры.
Мы насілі з кухні бочкі з абедам для вязьняў, раздавалі кашу, мылі лесьвіцы, калідор і сутачкі. За гэта даставалі павялічаны „паёк“.
Раптам — праз пару дзён — і Д. з В. перавялі на іншы калідор. І ізноў астаўся я адзін — з зьмяняўшайся ўсьцяж таўпой усё новых уцякачоў.[1]
Неспадзяванкі.
4-га верасьня, калі я быў заняты мыцьцём калідору, адарваў мяне ад работы старшы дазорца. Прыйшоў ён разам з цырульнікам. Пасадзілі мяне на ўслончык і агалілі.
Мяне вельмі зьдзівілі гэтыя захады каля маей асобы, бо ў „пересыльнай“ камеры, дзе людзі сядзелі толькі часова і адсылаліся далей, ня было звычаю галіць вязьняў.
Ад гэтага мамэнту падзеі наступалі адна за аднэй з надзвычайнай хуткасьцяй. Праз поў гадзіны пасьля галеньня павялі мяне ў лазьню, дзе далі новую бялізну замест старое, не зьмянянае ўжо шэсьць тыдняў. Ледзь пасьпеў я вярнуцца ў камеру, дзе пачаў апавядаць таварышом аб маіх дзіўных прыгодах, як расчыніліся дзьверы, і мяне выклікалі з рэчамі на калідор. Стуль павялі ў другое крыло вастрогу і пасадзілі ў адзіночнай камеры, дзе далі добрую міску кашы, чайнік з гарбатай, дзесяць папярос, чыстую пасьцель, падушку.
За гэтулькі гадоў першы раз раскашаваўся я адзіноцтвам. Закурыўшы папяроску, пачаў разважаць аб маім новым палажэньні. Адно з двух: або мая справа — вельмі благая, або — вельмі добрая. Або абходзяцца тут са мной гэтак, як з „важным“ праступнікам, або...
Гэтае другое дапушчэньне не хацела зьмясьціцца ў маей галаве. Пасьля гэтулькіх расчараваньняў не хацелася мець новага.
Але на разважаньні я меў мала часу. Дзьверы расчыніліся, і мяне павялі на ніжні калідор, дзе чакаў на мяне нейкі агент ГПУ.
— Ці ня маеце лепшае вопраткі? — ветліва запытаўся ён у мяне, паглядзеўшы на мае лахманы.
Я адказаў, што ня маю.
— Паедзем зара да радніка польскага пасольства... Вас выменіваюць у Польшчу...
Ад непамернасьці шчасьця дыханьне сьпёрлася ў мяне ў грудзёх. У вачох усё закружылася. Я абапёрся аб сьцяну, каб ня страціць раўнавагі. Нэрвовая сударга сьціснула мяне за горла.
— Вось шкада... — замармытаў я хрыплым голасам.
— Чаго шкада? — зьдзівіўся гепіст.
— Шкада, што ўжо ня здолею прымаць учасьце ў соцыялістычным будаўніцтве...
Гепіст скасурыўся на мяне. Іронія была лішне выразная...
Да граніцы.
Назаўтра ў адкрытым аўтамабілі — у кампаніі з савецкім афіцэрам і жаўнерам — ехаў я на вагзал. Мы вырушылі — да граніцы...
А ўсё-ж у вагоне пілнавалі мяне гэтак старанна, як быццам я ехаў не на волю, а назад на Салоўкі, і была небясьпека, што спрабую ўцякаць. Нават у патрэбнае месца я ня мог пайсьці без канвою...
Шпарка імчыцца поезд, а мне здаецца, што ён цягнецца, быццам чарапаха.
Нарэшце — Менск.
Выходзім з вагону.
Да адыходу поезду маем каля дзьвюх гадзін. Мяне вядуць у памяшчэньне чыгункавага ГПУ. Кажуць, што буду бачыцца з маей маткай, якая жыве ў Менску. Запраўды, праз мамэнт расчыняюцца дзьверы, і ўваходзе, дрыжучы ад узварушэньня, старушка. Далі нам толькі поў гадзіны на гутарку. Разьвітываючыся, аддаю матцы каля кіляграму чорнага хлеба, які мне далі на дарогу ў Бутырках. Рукі ў маткі трасуцца.
— Сынок мой! Гэткі багаты дар... Мы ўжо даўно ня мелі гэтулькі хлеба! Але можа табе прыпатрэбіцца?
— Будзь спакойная, маці... Мне гэты хлеб ужо не прыпатрэбіцца...
Едзем далей. Коласава — граніца !
Мяне ўводзяць у памяшчэньне пагранічнага ГПУ. Савецкі жаўнер ні на адзін крок ад мяне не адступае. На мамэнт затрымаўся нейкі пасажырскі поезд. Мы усё чакаем. Прайшлі йшчэ два таварныя. Чакаем. Прайшло больш за дзьве гадзіны. Пачынае зьмяркацца...
Калі-ж нарэшце?!
Аглядаю паразьвешываныя на сьценах „лёзунгі“ і партрэты „павадыроў“. Хутка ўжо разьвітаюся з вамі — назаўсёды!..
Ідзе нейкі поезд...
— Не, гэта вецер гудзіць, — адказывае мой вартаўнік-жаўнер.
Раптам убягае афіцэр, які вёз мяне з Масквы.
— „Собирайтесь с вещами!“
Апошні раз чую гэту каманду, якую гэтулькі разоў даводзілася чуць па вастрогах. Хапаю свае клункі і йду на пэррон.
Але... у той-жа мамэнт адчуваю, што я ўжо — не вязень; наадварот, цяпер я — ганорная асоба. Бо павадыр нашага паходу, нейкі чэкіст у даўгой шынелі, з ромбамі на каўняры — адзнакамі высокага вайсковага становішча, — закамандаваў:
— „Взять вещи !
Ураз-жа падскочыў да мяне чырвонаармеец, які падхапіў мае манаткі, і мы пайшлі. Наперадзе йшоў гэны гепіст з генаральскімі адзнакамі, за ім — я, побач — жаўнер з рэчамі, за мной — канвой ды йшчэ нейкія людзі... Я на іх не зьвярнуў увагі.
Абмен.
Пагода агідная. Віхор гудзе у недалёкім лесе і гоніць хмары, якія лятуць хутка-хутка і грамадзяцца адна на адну, як быццам хочуць хутчэй праляцець над савецкай гранічнай брамай, што дзеліць два сьветы.
Углядаюся ў надпіс: „Социализм сотрет все границы“, які бачыў гэтак даўно — у лістападзе 1926 году, калі ехаў у Савецкае гаспадарства з верай у магчымасьць беларускае культурнае працы там — у БССР. Тады гэтак сама была восень, але я ехаў с надзеяй на вясну ў сэрцы. Сяньня варочаюся, бадзяка, у вастрожным бушлаце, працьвярэзіўшыся на Салоўках, шчасьлівы, што праз мамэнт нага мая пераступіць граніцу краіны „будуючагася соцыялізму“ — у адваротным кірунку. І сяньня восень, але ў маей душы зацьвітае нейкая неапісальная радасьць...
Прыглядаюся да паходу, які набліжаецца да нас — з таго боку.
Мой гепіст гэтак сама ўтаропіўся ў набліжаючуюся групу і ад часу да часу рэгулюе наш крок:
— Павальней!.. хутчэй !
Відаць, ідзе аб тое, каб прыйсьці на ўмоўленае месца на граніцы ў точна азначаным часе. Бо было-б недалікатна прымушаць чакаць на сябе, а лішняя пасьпешнасьць абніжала-бы павагу гаспадарства. Гэтак я разумеў гэную каманду.
Я ўжо разрозьніваў твары людзей, якія да нас падыходзілі. Наперадзе йшоў нейкі высокі мужчына ў цывільнай вопратцы. За ім — з двума паліцыянтамі па бакох — той, каго польскі ўрад абменіваў на мяне: Браніслаў Тарашкевіч. У гэты мамэнт я адчуў ня толькі духовы, але й фізычны кантраст паміж намі. Вязень „капіталістычнага гаспадарства“ меў на сабе прызваіты фільцовы капялюш, добра скроенае асеньняе пальто, беззаганна вычышчаныя боты... Савецкі вязень ішоў у старэцкім, падзертым кажуху на салавецкім бушлаце...
Ён ішоў з нявыразнай усьмешкай на твары, а я, гэтулькі гадоў ня бачыўшы яго, з зацікаўленьнем углядаўся на гэтага чалавека, які, хоць у добрай веры, усё-ж гэтулькі зламаў чалавечых жыцьцяў, кіруючы вочы сваіх зямлякоў на міраж за гранічнымі слупамі...
Цэрэмонія абмену. Аддача чэсьці, паклон капялюшом, сьцісканьне рук, падпісываньне акту абмену. І мы, колішнія прыяцелі, а цяпер — чужыя сабе людзі, шляхі каторых разыходзяцца ў процілежныя бакі, падалі сабе рукі. Звычайныя вастрожныя камплімэнты: „Добра выглядаеш“. „Ты таксама“. „Дзякуй, але сумляваюся“...
Пасьля — колькі горкіх слоў за манлівыя міражы, якія разьвеяліся, а ўканцы — апошняе халоднае пацісканьне рук.
— Бывай здароў!..
Мы разыйшліся ў розныя бакі.
Ён з вастрогу пойдзе туды, дзе ўся вялізарная краіна ёсьць адзін вялікі вастрог, дзе думка чалавечая сьцісьнена ў абцугох савецкага абсурду, дзе ня толькі дзеяць і гаварыць, але й думаць і дышаць трэба паводле аднаго, для ўсіх абавязковага шаблёну. Ён пойдзе ў краіну белага нявольніцтва, голаду, нэндзы, людаедзтва, — а я кіруюся на Захад, да „капіталістычных“ гаспадарстваў, дзе буду прынамся спаць спакойна, ведаючы, што ўначы госьці з ГПУ не пастукаюцца да маей кватэры.
Каб-жа толькі ня бачыць больш кашмарных сноў! Каб забыцца аб пяцігодках, ударніцтве, аб людаедзтве!..
Я ап’янеў ад шчасьця. Нешта гавару, шмат гавару... Ідзем у сьвятліцу КОП-у. Штось апавядаю... О, бо-ж запраўды можна быць п’яным ад шчасьця! Якое-ж гэта дзіўнае пачуцьцё! Пяро мае не патрапіць апісаць гэтага стану.
Апавядаюць, што Мігуэль Сэрвантэс да Саавэдра, вярнуўшыся з няволі ў алжырскіх піратаў, сказаў, што найвялікшым шчасьцем, якое можа спазнаць чалавек, ёсьць радасьць ад верненай волі. Гэткае шчасьце спазнаў я 6 верасьня 1933 году. Гавару аб сваей радасьці. Дзякую… Даўлюся словамі… Нешта сьціснула мне горла ад узварушэньня…
Хто ведае, можа варта сем гадоў цярпець мукі ў савецкіх вастрогах, каб пасьля перажыць такую часіну — часіну гэтага найвялікшага шчасьця.
Гэтая часіна ўжо больш не паўторыцца. Яе можна перажыць у жыцьці толькі адзін раз.
∗ ∗
∗ |
У той жа вечар сядзеў я ўжо ў гасподзе ў Стоўпцах і спажываў мясную вячэру. Еў праўдзівы валовы біфштэкс! 3 цыбуляй! 3 бульбай! 3 белым хлебам! Дык ня дзіва, што пасьля даўгалетняе галадоўкі сьніліся мне ўначы — бальшавікі.
А назаўтрае — спатканьне з прыяцелямі на вагзале ў Вільні…
Цяпер — да новага жыцьця, да новае працы! Кашмар мінуў.
КАНЕЦ.
- ↑ Нешта праз месяц пасьля павароту ў Польшчу, у канцы кастрычніка, я даведаўся з газэт, што ксяндзы, з якімі я сядзеў разам у Бутырках і снаваў дагадкі аб нашым лёсе, былі выменены ў Літву і туды прыехалі. Значыць, памыляліся тады ў сваіх дагадках.