Biełaruski chryścijanski ruch (1939)/VII
| ← VI. Pačatki Biełaruskaj Chryścijanskaj Demakracyi | VII. BChD ŭ Vilni i pieršyja jaje tut pačynańni Аўтар: Адам Станкевіч 1939 год |
VIII. Abnaŭleńnie BChD i ŭhłybleńnie pracy → |
Прапануем да спампаваньня!
BChD ŭ Vilni i pieršyja jaje tut pačynańni.
(1919—1925).
Havoračy ab pačatkach BChD & Pieciarburzie, Miensku, pa mnohich siołach i miastečkach našaha kraju, treba tak-ža uspomnić ab hetych pačatkach jaje i ŭ Vilni, dzie jej było sudžana astalavacca nadoŭha i to bolš, to mienš pamysna raźvivacca dalej.
Pačatki BChD u Vilni i dalejšy jaje los źviazany z majej asobaj. Kali viarnuŭsia ja ŭ Vilniu ŭvosieni ŭ 1918 h., za maju biełaruskuju pracu ŭ Dzisienščynie i Brasłaŭščynie, pradusim za biełaruskija kazańni pa kaściołach, tahdyšni kiraŭničy vilenskaj dyecezijaj, prałat ks. J. Hanusovič, naznačyŭ mianie na vikaraha za rubiažy etnahrafičnaj Biełarusi ŭ Drahičyn nad Buham. Prabyŭšy tam da miesiaca žniŭnia 1919 h., z dazvołu vilenskaha biskupa J. Matuleviča, ja viarnuŭsia ŭznoŭ u Vilniu z namieram prystupić da biełaruskaj pracy na hruncie narodnym i chryścijanskim.
Pačać hetkuju pracu było niemahčyma biez adpaviednaha časapisu, dyk u hetym kirunku i pačaŭ ja svaje pieršyja zachady ŭ Vilni. Paznachodziŭšy paraśkidanych pa ŭsim krai ksiandzoŭ Biełarusaŭ i zaručyŭšysia ich padmohaj matarjalnaj i maralnaj, ja prystupiŭ da vydaviectva časapisu. Jak nazvać hety časapis, dumać doŭha nia prychodziłasia — było jasnym, što novy vilenski časapis, jak orhan biełaruskaj hramadzka-chryścijanskaj dumki, musić maralna złučycca z Pieciarburskaj i Mienskaj "Krynicaj", musić dalej słužyć tym-ža metam i, peŭnie-ž, zvacca tak-ža musić tym-ža imiem.
Słovam, časapis heny ŭ Vilni byŭ nazvany "Krynicaj". Pieršy jaje numar vyjšaŭ tut 24 žniunia 1919 h. Pieršy majho piara artykuł hetaha numaru "Braty Biełarusy" miž inšym hetak maluje ideovaprahramovy bok časapisu i ahułam dziejnaści BChD na vilenskim hruncie:
.."Baranić śv. katalickuju vieru, — čytajem tam — dapamahać vam jaje ŭciamić, raźvivać u vas žyćcio sapraŭdnaje, bo žyćcio duchovaje — pieršaja meta "Krynicy".
My budziem taksama hołasna havaryć nia tolki ab vašych duchovych patrebach, ale i ab intaresach cieła. My dobra viedajem, što zdarovy duch, tolki ŭ zdarovym ciele, što jak čałaviek hałodny, biedny, nie adziety, dyk tady niama što jamu tałkavać ab jaho dušy... My budziem zaŭsiody ŭstupacca za biednaha sielanina i baranić biazdolnaha Biełarusa-chlebaroba. Našaj pavinnaściaj budzie nia tolki radzić vam, jak lapiej možna na ziamli pracavać, kab z jaje karyści vyciahnuć, ale taksama pisać ab tym, jak majuć biezziamielnyja i małaziamielnyja damahacca ziamli, ci mohuć rabić heta i ci sapraŭdy dastanuć jaje. Damahacca spraviadlivaści ŭ žyćci ekanamična-hramadzkim — druhaja meta "Krynicy".
Ale jašče nia usio toje, čaho my žadajem. Vadzica z "Krynicy" dalej paljecca i, mo' daść Boh, dakocicca u toj kutok dušy Biełarusa, ab katorym i jon sam užo zabyŭsia: u kutok hordaści narodnaj i cany sabie, u kutok biełaruskaha narodnaha žyćcia. My budziem hołasna zajaŭlać usiamu śvietu i vas samych vučyć, što vy ni Palaki i ni Rasiejcy, a što vy asobny Biełaruski narod... Kab Biełarusy ŭ svajej Baćkaŭščynie pačulisia poŭnymi haspadarami i volnymi, hodnymi čałavieka, hramadzianami — treciaja meta "Krynicy"...[1]
"Krynica" takim čynam u Vilni stałasia asiarodkam BChD. Voś što ab hetym čytajem u kalendary "Krynica" na 1921 h.: ..."tut pole mała ŭdziačnaje. U Vilni panuje "polskaja viera"; ale ŭsioždyki i tut udałosia ŭžo niešta zrabić i robicca dalej. Na čale bieł. chryśc.-demakr. ruchu ŭ Vilni staić ks. A. Stankievič. Praca jdzie ciažka, ale nie staić na miescy i ŭściaž pasoŭvyvajecca naŭpierad. Hurtok Bieł. Chr. Dem. raście i razvivajecca"...[2]
Adnosiny Palakoŭ, pradusim nacyjanalistaŭ, jak ahułam da biełaruskaha ruchu, tak i da BChD, byli pieravažna niaprychilnyja. Niaprychilnaść heta da BChD z boku polskaha asabliva davałasia ŭ znaki ŭ Vilni. Tut na pieršy plan vystupaje bp. Łazinski. A było heta tak. "Krynica" svaim całkom vyraznym ideolohičnym źmiestam siarod Palakoŭ ahułam, asabliva-ž siarod polskich kruhoŭ kaścielnych, vyklikała pierapałoch — tym bolš, što na čale hetaha časapisu i ŭsiaho ruchu, što kala jaho hurtavaŭsia, stajaŭ katalicki ksiondz. Voś-ža ŭ polskich kaścielnych kruhoch na čale z bp. Łazinskim paŭstaŭ plan: i "Krynicu" i mianie, jak redaktara, zabrać u Miensk. Plan hety z punktu polskaha, treba pryznać, nia byŭ pazbaŭleny sensu: Miensk — heta biełaruski asiarodak, dzie Palaki mienš zacikaŭleny, jak u Vilni, a da taho ŭ Miensku biełaruski chryścijanski ruch raźvivaŭsia-b pad zorkim vokam taho-ž biskupa Z. Łazinskaha.
Voś-ža z hetaj metaj z mienskaj biskupskaj kuryi była mnie zroblena prapazyka: pryniać u Mienskaj Duch. Seminaryi pasadu prafesara, a tak-ža pieravieści ŭ Miensk redakcyju "Krynicy" i dalej tam jaje redahavać u ścisłym kantakcie z kuryjaj.
U śviazku z hetym u "Krynicy" była pajaviŭšysia nastupnaja zaciemka:
"U Miensku, da prychodu balšavikoŭ, davoli dobra raźvivalasia Złučnaść Chryścijanskaj Demakracyi. Pry balšavikach praca hetaj demakracyi prypyniłasia. Ciapier taksama jašče ŭ jej zastoj. Dahetul Złučnaść na't nia maje svajej hazety. Chodziać viestki, što redakcyja vilenskaj "Krynicy" źbirajecca pierajechać u Miensk.[3]
Tymčasam čutki astalisia čutkami, a redaktar "Krynicy" pierajaždžać u Miensk nie śpiašyŭsia.
Uvosieni taho-ž 1919 h. u Vilni adbyvałasia ŭračystaść adkryćcia universytetu im. Ściapana Batury. Na hetu ŭračystaść prybyŭ tak-ža i mienski bp. Z. Łazinski. Miž im i mnoju dajšło da spatkańnia. Pry hetym spatkańni vyjaśnilisia akančalna tyja mety, dziela jakich redakcyja "Krynicy" razam z redaktaram mieła pierajechać u Miensk. Akazałasia, što "Krynica", jakaja tady drukavałasia vyklučna łacinkaj i vyklučna była praznačana dziela nacyjanalnaha budžeńnia Biełarusaŭ katalikoŭ i dziela pahłybleńnia ich katalickaha žyćcia, u Miensku pavinna ŭziać kirunak na Pravasłaŭje i, zakinuŭšy svaje idei narodnyja, pavinna słužyć badaj vyklučna spravie kaścielna-carkoŭnaj Unii. Siarod nasielnictva katalickaha kazaŭ bp. Z. Łazinski — "Krynica" nia maje ničoha da raboty, bo katalikoŭ — reč jasnaja — na Katalictva navaračvać nia treba, a tak-ža nia treba, dy j nia možna siarod ich pravodzić biełaruskaj nacyjanalnaj idei, bo jany pryvykli da polskaści i što Palaki hetu ich pryvyčku słušna mohuć uvažać "za swój kulturalny dorobek".
Naturalna, hetkaja sa mnoj hutarka biskupa Ł. akančalna rašyła ab tym, što vyjaždžać u Miensk ja nia moh. Voś-ža ŭsie henyja prapazyki ab pierajeździe ŭ Miensk i ab źmienie kirunku "Krynicy" ja rašuča adkinuŭ i časapis heny vydavaŭ dalej u Vilni ŭ vyšejaznačanym kirunku.
Niešta padobnaje paŭtaryłasia ŭ pačatku 1920 h. za časaŭ panavańnia ŭ nas tak zv. "Zarządu Ziem Wschodnich". A było tak. Heny "Zarząd" davaŭ hrašovyja zapamohi polskaj, a navat i nia polskaj, presie. Ja, jak redaktar i vydaviec "Krynicy", mieŭ hrašovyja chłopaty z vydaviectvam hetaha časapisu. Voś-ža i ja źviarnuŭsia da "Zarządu Ziem Wschodnich" ab zapamohu. Vioŭ sa mnoj u hetaj spravie hutarku ŭradoviec Krupski. Uradoviec hety zhadziŭsia dapamahčy "Krynicy", ale z umovaj, što jana pierajedzie ŭ Miensk, budzie drukavacca hraždankaj i źmiestam svaim budzie praznačana pradusim, dy navat vyklučna, dla Biełarusaŭ pravasłaŭnych, bo — kazaŭ dalej Krupski — tereny, dzie pieravažaje biełaruskaje nasielnictva katalickaje, jak Vilenščyna i Horadzienščyna — heta, kazaŭ-by, pryrodnyja tereny ekspansii polskaj kultury. Jasna, što na hetyja ŭmovy ja nie zhadziusia, da nijakaj zapamohi nie dajšło i "Krynica", choć prymirała hoładam, ale svajho biełaruskaha niezaležnaha kirunku nie źmianiła.
Zaŭziataja tak-ža nahonka na "Krynicu"! viałasia i z boku polskaj presy. Asabliva ŭ hetym sensie adznačałasia "Gazeta Warszawska", jakaja, jak i bolšaść polskaj presy i hramadzianstva, da biełaruskaha adradžeńnia, asabliva-ž Biełarusaŭ katalikoŭ, adnosiłasia varoža z pryncypu. U henaj "Gazecie Warszawskiej" adnosna bieł. katalickaha ruchu, u staćci "Głos ze wsi białoruskiej", paśla śćvierdžańnia faktu pačatkaŭ biełaruskaha narodnaha adradžeńnia i byccam bieznadziejnaści jaho siarod Biełarusaŭ pravasłaŭnych, ab hetym adradžeńni siarod katalikoŭ miž inšym čytajem nastupnaje: ..."Inakš pradstaŭlajecca biełaruskaja praca siarod katalikoŭ... Tut na čale narodnaha ruchu stali maładyja biełaruskija ksiandzy... i adrazu razvili enerhičnuju ahitacyjnuju pracu, staŭlajučy jaje na hruncie relihijnym i agrarnym. Jak i treba było spadziavacca, učaście ŭ bieł. pracy katalickaha duchavienstva, majučaha vialiki maralny ŭpłyŭ na narodnyja masy, a tak-ža ŭmiełaje kiravańnie ahitacyjaj i miašańnie narodnaj spravy z relihijnaj i z agrarnaj, musiła prahavaryć bolš zrazumieła da raŭnadušnych dahetul masaŭ i vyvieści biełaruskuju spravu na šyrejšyja tory raźvićcia.
Dziela hetaha bačym, što ŭ hetym adnosna nialičnym katalickim adłamie biełaruskaha narodu, narodnaje ŭśviedamleńnie zajmaje štoraz šyrejšyja kruhi, zdabyvaje novych starońnikaŭ i šyrycca pa ŭsim krai. Adnosiny nas palakoŭ-kresoŭcaŭ da biełaruskuha ruchu dvuch adłamaŭ vyznaniovych bieł. narodu nie adnolkavy. Daskanała zdajom sabie spravu, što kali z adłamu pravasłaŭnaha ničoha nam nie hrazić, to ŭ adłamie katalickim niekiravanaja nami fala narodnaha biełaruskaha adradžańnia lohka moža ŭ nas udaryć, i kali nia źmienšyć, dyk u kožnym vypadku značna asłabić "naš stan posiadania" na kresach.
Niebiaśpieka jość u tym, što biełaruskija ksiandzy badaj usich katalikoŭ na Biełarusi zaličajuć da biełaruskaj narodnaści... Jak u Litvie litoŭskija šavinisty ŭsich žycharoŭ zaličali da litoŭskaj narodnaści, uvažajučy navat Palakoŭ za vynaradaŭlenych Litvinoŭ, a ŭsie kaścioły za ŭłasnaść užytkovuju pieravažajučaj narodnaści, - tak i ŭ nas na Biełarusi biełaruskaje katalickaje duchavienstva imkniecca vyrazna da taho, kab našyja kaścioły addać na ŭžytkavańnie Biełarusam, uvieści ŭ nabaženstvy biełaruskuju movu i adviečnyja polskija pieśni zastupić śvieža stvoranaj dla hetaj mety pieśniaj biełaruskaj... Kali biełaruskaja praca pojdzie tak dalej niaspynienaj, to možam dačakacca tej sumnaj chviliny, kali ŭ kaściołach našych niepadzielna zapanuje biełaruskaja mova"...[4] Urešcie kančajecca hety artykuł haračymi zaklikami prociŭstavicca biełaruskaj chryścijanskaj rabocie, pradusim jašče bolš pašyrajučy siarod Biełarusaŭ polskaść.
Hetaki-ž samy alarm prociŭ biełaruskaha katalickaha ruchu padyjmała i polskaja nacyjanalistyčnaja presa krajovaja, jak napr. "Dziennik Wileński", jaki ruch hety pradusim čarniŭ i ckavaŭ na jaho polskija administracyjnyja ŭłady i polskaje duchavienstva.
I sapraŭdy, prociŭ bieł. chryścijanskaha ruchu
ŭźnialisia tak-ža i lišnie dasužyja ŭradaŭcy. Prykładam vymouŭnym hetaha miž inšym słužyć nastupnaje piśmo ŭ red. "Krynicu" ks. J. Hermanoviča:№ № 7, 8 i 9 Vašaj hazety ja nie dastaŭ. Na pošcie u Vaŭkavysku mnie kazali, što hazeta "Krynica" prychodziła, ale z pošty zabiraŭ jaje pasłaniec Izabelinskaha Načalnika. Z Izabelina Načalnik usioždyki hazety mnie nie addaje. Što heta za palityka? Dziela hetaha ja padaŭ žałabu da Vaŭkavyskaha Kamisara na hetaha Načalnika p. Jelinka, a Vas, p. Redaktar, prašu prysłać mnie hetyja No No iznoŭ i adresavać da mianie hazetu prosta na Vaŭkavysk, nie ŭspaminajučy niebiaśpiečnaha Izabelina.
Ks. J. Hermanovič.[5]
A voś i druhi prykład. Toj-ža ks. J. Hermanovič, užo probašč Łukonicy, Słonimskaha pav., paviedamlaje redakcyju "Krynicy" ab tym, što miascovy paštar "Krynicy" jamu nie addaje, bo — kaža — jość tajny zahad, kab hazety hetaj padpiščykam nie addavać, a adsyłać Słonimskamu starastu.[6]
Niaprychilnaść heta pryjmała štoraz bolšyja raźmiery. U vyniku jaje polskija ŭłady ŭžo tak zv. "Siaredniaj Litvy" u 1921 h. "Krynicu" zakryli susim. Pakazałasia jana až uvosieni nastupnaha hodu.
Było i takoje zdareńnie, što adzin uradaviec aficyjalnaj papieraj upieradziŭ ksiandza Biełarusa, kab toj nia važyŭsia havaryć pabiełarusku kazańniaŭ;
heta było z ks. Stepovičam (Kaz. Svajak) u Zaśviry, śviancianskaha pav.[7]BChD ŭ Vilni i ŭsia jaje praca mieła tak-ža i svaich prychilnikaŭ. Da hetkich naležyŭ pradusim vilenski biskup Jury Matulevič. Biełaruskaje adradžeńnie ahułam, a tym bolš ruch chryścijanski, u dušy jaho znachodziŭ ščyruju sympatyju i spohad. Budučy adnak zastrašany polskimi nacyjanalistymi, u adnosinach da biełaruskaj spravy byŭ davoli aściarožny, ale zaŭsiody ščyry i hłyboka spraviadlivy.
Polskaje, jak miascovaje, tak i varšaŭskaje, hramadzianstva, jak skazana vyšej, nia mieła zrazumieńnia da BChD i da biełaruskaha ruchu ahułam. Pryjemny vyniatak u hetym stanaviŭ "Przegląd Wileński" i jaho red. L. Abramovič, jaki ščyra, biezstaronna i z sympatyjaj adnosiŭsia da kožnaj bieł. hramadzka-narodnaj dumki.
Prychilnikam BChD vykazaŭsia tak-ža i Latvijski biskup u Ryzie Ant. Springovič, ab čym śviedča jaho ŭłasnaručny, napisany pabiełarusku, nižej źmieščany list, jak adkaz na pryvitańnie naša z pryčyny jaho konsekracyi na biskupa. Dakumant heny padajom tut biaz nijakich źmien:
Vialikuju uciechu sercu Naszemu spravili prisłanyja po povodu Konsekracii Naszej pažadańnia supołki biełorusou-katalikou, hurtujuczychsia kala hazety "Krynica".
Chajžež Boh dajeć Tabie, Sz. Ks. Redaktor, Tvaim siabram i czytelnikam "Krynicy" patrebnyja siły u vaszej ciažkaj pracy, skierovanaj dziela adradžeńnia i szczaślivaj buduczyny pakryudžennaha narodu biełoruskaho.
Biełorusam že katolikam, henym praudzivym
muczeńnikam za kaścioł Nasz R.-Katalickij, biełorusam katalikam, szto tak krepka dzieržacca baćkovszczynaj viery svajej, ad szczyraho serca pasyłajem
My Nasze pastyrskaje błahasłavieństvo.
† Antoni Biskup Ryskij"
Dano u Ahloni.
29.IX.1920 h.
Tymčasam treba nam viedać, što być prychilnikam biełaruskaj dy jašče chryścijanskaj dumki ŭ naš čas reč całkom nialohkaja. Mnoha było pryjacielaŭ Biełarusaŭ ahułam i ich ahulnaha ruchu, kali ruch hety ani trocha nia vychodziŭ z ramak teoretyčnaha ramantyzmu. A kali biełaruskaja sprava ad teoretyčnych, dalokich razvažańniaŭ pačała pierachodzić da razvažańniaŭ bolš praktyčnych i da čynu, tady lik biełaruskich pryjacielaŭ pačaŭ źmianšacca. Asabliva jarka heta zaŭvažyłasia ŭ adnosinach da biełaruskaha ruchu chryścijanskaha, tak zv. chadeckaha, jak ahulam, tak moža pradusim u časie vilenskaha peryjadu, kali ruchu hetamu prychodziłasia spravy nazyvać pa imieni, ad słoŭ pierachodzić da čynu i łamać, jak kažuć, pieršyja lady ŭ halinie žyćcia relihijnaha, sacyjalnaha i nacyjanalnaha. Voś-ža dziela hetaha pačali varoža da BChD ŭ Vilni nastrojvacca nia tolki "pryjacieli" z łahieru čužoha, ale nastupiła peŭnaje chistańnie i ŭ łahiery svaich. Dajšło navat da taho, što adzin z supracoŭnikaŭ "Krynicy", Adam Saładuch, vystupiŭ z publičnaj krytykaj mianie, jak redaktara "Krynicy", tak-ža samoj "Krynicy" i ŭsiaho tahačasnaha chadeckaha kirunku, daradžajučy Biełarusam katalikom zasnavać novy svoj orhan prasovy.[8]
"Krynica" adnak na stanoviščy vytryvała, dalej łamała lady, pracavała nad raźvićciom i pahłybleńniem biełaruskaj chryścijanskaj i demakratyčnaj ideolohii.
Kali tut idzie hutarka ab prychilnikach i pryjacielach BChD, dyk treba tak-ža adznačyć, što
hetkich jana mnoha mieła ŭ hramadzianstvie litoŭskim i ŭkrainskim.Kali BChD na čale z "Krynicaj", uporysta pracujučy nad łamańniem pieršych ladoŭ u našym krai i nad budovaj biełaruskaj ideolohii relihijna-nacyjanalna-sacyjalnaj, pajšła ŭ šyrokija masy biełaruskaha katalickaha nasielnictva, nie abyjšłosia i biez achviar. Bližejšaj da hetaha nahodaj pasłužyli vybary ŭ vilenski Sojm u pačatku 1922 h., a da jakich Palaki (była tady tak zv. Siaredniaja Litva) rychtavalisia i śpichali z darohi svaich praciŭnikaŭ užo ŭ 1921 h. Adnosiny BChD da vilenskich vybaraŭ byli, jak ubačym nižej, nehatyŭnyja. Voś-ža ŭ hetym kirunku pradstaŭniki BChD i pracavali siarod narodu na pravincyi i pry hetaj pracy spatykali ich z boku polskaha roznyja niapryjemnyja niespadzieŭki.
Pieršym paciarpieŭšym byŭ ks. Michał Piatroŭski,[9] tahdyšni probašč u Barunach, jaki 28.VI.21 byŭ aryštavany i pasadžany ŭ Łukiski vastroh u Vilni. Ab hetym zdareńni i ab jaho charaktary zachavałasia ŭ mianie kopija rapartu ks. Piatroŭskaha da vilenskaha biskupa J. Matuleviča z dnia 9.XII.1921. Dakumant hety, pisany pałacinsku, nižej padajom calikom u pierakładzie biełaruskim:
"26.VI.1921 h. administracyjnyja ŭłady Ašmianskaha pav., pa zahadu sudździ da važniejšych spraŭ Stulginskaha, u parafijalnym domie ŭ Barunach, dzie ja źjaŭlajusia probaščam, zrabiŭšy najdakładniejšuju reviziju, zajavili mnie, što ja abvinavačany z 129 art. Kod. K. za toje, što byccam imknuŭsia da palityřnaha pieravarotu. I adrazu, užyŭšy siły, pieravieźli mianie ŭ Vilniu, dzie pasadzili ŭ vastroh.
Abvinavačańnie heta całkom falšyvaje: nia maje jano nijakich padstaŭ, ani śviedkaŭ. Naviała jaho na mianie palityčnaja partyja "endecyja", jakaja ůva mnie bača svajho voraha. Praśledavańnie mianie pačałosia jašče ŭ minułym hodzie. Pryčynaj hetaha jość toje, što ja ksiondz katalicki, a nia "polski", jak hetaha žadała "endecyja" i što ŭltra-nacyjanalistyčnaja endeckaja prahrama całkom čužaja mnie.
Padčas prychodu balšavikoŭ ja nie ŭciakaŭ, ale na naznačanym Vašaj Ekscelencyjaj miescy pratryvaŭ da kanca.[10]
Aprača hetaha ja nie Palak, a Biełarus. Pavodle-ž pahladaŭ "endecyi" u Polščy inšy ad polskaha narod nia moža ani karystać z pravoŭ, ani isnavać.
Kali prabyvaŭ ja ŭ vastrozie, nie dapuskali mianie adpraŭlać śv. Imšu navat i ŭ dni śviatočnyja.
Dalej było hetak: 14.VII pastanovaj śledavaciela-sudździ, taho-ž Stulginskaha, z pryčyny majho zdarožja (ciarplu na serca!), pad stražaj byŭ ja pieraviedzieny da probašča kaścioła śv. Jakuba i Pilipa, adkul 15.VII u tavarystvie pradstaŭnika administracyjnaj ułady byŭ pieraviedzieny da rektara kaścioła śv. Ściapana. Pavodle zahadu sudździ razam sa mnoj u tym-ža pakoi byŭ pamieščany palicyjant, uzbrojeny karabinam. Prociŭ hetaha vusna pratestavali: rektar kaścioła śv. Ściapana Ant. Zienkievič i Cikota, a tak-ža na piśmie vikary hienaralny Michalkievič... 17.VII uzbrojeny palicyjant z majho pakoju byŭ vyviedzieny i pastaŭleny prad bramaj parafijalnaha domu, jaki dla mianie byŭ vastroham.
21.X palicyjanta zabrali. Novy sudździa śledavaciel, Orlicki, abdaryŭ mianie bolšaj svabodaj, bo dazvoliŭ mnie "prachodžvacca" pa mieście, ale pad stražaj palicyi. Ale, jak i raniej, varočacca mnie ŭ Baruny było sroha zabaroniena až da času skančeńnia śledztva.
Tymčasam dokazaŭ viny niama i dopyty śviedkaŭ spynieny. A ja zatrymany ŭ Vilni, z parafii vykinuty, nie mahu spaŭniać ani svaich abaviazkaŭ, ani zdabyvać patrebnych na ŭtrymańnie srodkaŭ.
Jak doŭha pratryvaje duža mizernaje majo žyćcio? Nichto nia viedaje!"[11]
Aryšt ks. M. Piatroŭskaha adazvaŭsia žyvym recham u biełaruskim hramadzianstvie. Prociŭ hetaha aryštu zapratestavaŭ Bieł. Nacyjanalny K-t u Vilni 4.VII.21. Voś toj pratest:
"26 minułaha červienia ŭ m. Barunach, Ašmianskaha pavietu byŭ aryštavany pa rasparadžeńni Polskaj Ułady Siaredniaj Litvy miascovy probašč ks. M. Piatroŭski — pa nacyjanalnaści biełarus — i vyviezieny ŭ Łukiski vastroh u Vilni.
Aryštavanaha vinavaciać u ahitacyi proci panujučaha ładu.
Vilenskamu Biełaruskamu Nacyjanalnamu Kamitetu čynnaść ks. Piatroŭskaha viadoma, jak pašyrańnie nacyjanalnaj śviedamaści siarod katalikoŭ Biełarusaŭ jaho parafii, a heta nia jość prastupak. Urešcie, aryšt užyvajecca kožnaju ŭładaju tolki prociŭ tych asob, jakija mohuć mieć zamiery ŭchilicca ad sudu i kary, ab čym nijak nia moh dumać ksiondz, prymacavany da svaich parafijan abaviazkam svajej misii.
Vilenski Biełaruski Nacyjanalay K-t zajaŭlaje svoj enerhičny pratest prociŭ aryštu pavažanaha ŭsim biaz roznicy viery i nacyjanalnaści nasialeńniem duchaŭnika tolki za toje, što jo Biełarus i adkryta da hetaha pryznajecca"...[12]
Ale paciarpieŭ nie adzin ks. Piatroŭski. Dastałosia i inšym. Pradusim ks. K. Stepoviču. Aprača taho, što mieŭ jon roznyja pieraškody ŭ svaich biełaruskich kazańniach, spatkaŭ jaho tak zv. damašni aryšt. A heta ŭsio było ŭ źviazku z vybarami ŭ vilenski Sojm u studni miesiacy 1922 h.[13]
Paśla miru ŭ Ryzie ŭ sakaviku 1921 h., hranicy miž Polščaj i Savietami byli ŭstaleny. Astavalisia jašče praŭna nia ŭstalenymi hranicy miž Polščaj i Litvoj z pryčyny sporu abiedźviuch staron za Vilenščynu, jakuju ad leta 1920 h. byli zaniaŭšy Litoŭcy. Uvosieni 1920 h. Vilniu zaniaŭ hien. Želihoŭski. Z zaniatych ziamiel była stvorana tak zv. Siaredniaja Litva. U skład jaje ŭvachodzili paviety: Vilenski, Śviancianski, Ašmianski i čaść Trockaha. Polskija ŭłady Siaredniaj Litvy zajavili, što ab akančalnaj prynaležnaści hetych ziamiel rašyć samo nasielnictva. Dziela hetaj mety byŭ sklikany ŭ Vilni sojm, jakoha pieršaja sesija adbyłasia 1.11.1922 h. Biełaruskaje zarhanizavanaje hramadzianstva ŭvachodzila tady ŭ skład ahulnaha Biełaruskaha Nacyjanalnaha K-tu. K-t hety ŭ vybarach u Vilenski Sojm učaścia nia braŭ. Hetkaje-ž stanovišča da henych vybaraŭ było Litoŭcaŭ i žydoù. Da Nac. K-tu u Vilni naležyła i BChD, salidarna vystupajučy ŭ spravie vybaraŭ i daznajučy za heta niamała prykraściaŭ. Voś fakty.
"Bieł. Krynica", adnadnioŭka z 25.XII.21, u zaciemcy — "Svaboda" drukavać hazety" — hetak piša: "Apošni redaktar "Krynicy" V. Hrynievič zroksia redaktarstva; panom z presavaha addziełu tolki hetaha i treba było. Nanava vydavać hazetu "Krynicu" nie dazvolili. Prośbu vydavać hazetu "Švietač" adkinuli. Addzieł prasovy zajaŭlaje, što "Krynica" sama začyniłasia, bo redaktar zroksia svaich pravoŭ, a ab tym, što prośbu za prośbaj vydavać novuju hazetu hety-ž addzieł adkidaje, dyk ab hetym maŭčyć... Ale... u nas vybary, dyk tak jano i pavinna być". Hety apošni skaz dabitna charakteryzuje incydent z "Krynicaj".
Vybarami ŭ Vilenski Sojm tłumačycca tak-ža fakt aryštu ks. M. Piatroŭskaha i ks. K. Stepoviča, ab čym było vyšej.
Nehatyŭnyja adnosiny da vybaraŭ u Vilenski Sojm BChD apirała na pastanovie Bieł. Nac. K-tu ŭ Vilni, jaki, tłumačačy svajo stanovišča, miž inšym kaža, što "sapraŭdnaje vyjaŭleńnie voli narodu ŭ Vilenskim Sojmie... mahčyma tolki pry ŭčaści ŭ upraŭleńni Krajem usich jaho nacyjanalnaściaŭ na parytetnych jaho asnovach, pry faktyčnym zabiaśpiačeńni hramadzkaje, nacyjanalnaje svabody ŭ praciahu daŭžejšaha času i pry pašyreńni vybaraŭ u Vilenski Sojm na ŭsie biełaruskija ziemli, jakija adyjšli ad Rasiei".[14] Hetaha-ž usiaho ŭ vybarach u Vilenski Sojm nia było, dyk i astavałasia da jaho adnosicca nehatyŭna.
Vidnuju tak-ža rol adyhrała BChD ŭ vybarach u polski dziaržaŭny sojm u Varšavie ŭvosieni 1922 h.
Na vybary ŭ hety sojm Biełarusy, što žyvuć na zachad balšavicka-polskaj hranicy, išli supolnym biełaruskim frontam, uvajšoŭšy da taho ŭ blok usich (aprača Litoucaŭ) nacyjanalnych mienšaściaŭ u Polščy. Vybarami ŭ Biełarusaŭ kiravaŭ adumysłu dla hetaj mety stvorany Biełaruski Centralny Vybarny Kamitet u Vilni. U skład hetaha K-tu ŭvachodzili pradstaŭniki ŭsich biełaruskich palityčnych kirunkaŭ, a tak-ža i biespartyjnych. Naležyli da jaho, viedama, i pradstaŭniki BChD. Usich siabroŭ u Centr. K-cie było 38, z jakich siabroŭ BChD — 12 asob.[15] Adnak zatym, što Biełarusy jšli supolnym frontam, što byli zacikaŭleny spravaj ahulnabiełaruskaj, a nie partyjnaj, prynaležnaść partyjnaja kandydataŭ u Sojm vialikaj roli nie adyhravala. Dziela hetaha ad BChD kandydavaŭ tolki ja adzin i prajšoŭ z vokruhu: Dzisna, Pastavy, Brasłaŭ, Śvianciany. Usich pasłoŭ biełaruskich było 11 i 3 senatary, razam 14 pradstaŭnikoŭ.
Ja, jak katalicki ksiondz, nia moh kandydavać biez dazvołu duchoŭnaj ułady. Dziela hetaha ja prasiŭ ab dazvoł kandydavać tahačasnaha vilenskaha katalickaha biskupa Juraha Matuleviča, ad jakoha z dnia 14.VIII.1922 h. i atrymaŭ piśmienny dazvoł z Gierviat, dzie ŭ toj čas prabyvaŭ jon na vizytacyi.[16]
Ja, praz uvahu na toje, što isnavaŭ tady ahulna-biełaruski front, pracavaŭ jak u Sojmie, tak i paza Sojmam nia stolki ŭ duchu partyjnym, skolki dla spravy ahulna-biełaruskaj. Praca hena prajaŭlałasia ŭ prasie i ŭ publičnych viečach u roznych kutkoch našaha kraju. Tak napr. ja, razam z roznymi inšymi biełaruskimi pasłami, vystupaŭ na viečy ŭ nastupnych miascoch: u Horadni, Nieśviežy, Barunach, Ašmianskaha pav., niekalki raz u Žodziškach i Daŭhinavie, Vialejskaha pav., u Drui, Brasłaŭsk. pav., u Dziśnie, Jaźnie, Plisie, Zadarožy, Čarnievičach, Łužkach, Prazarokach, Dziśnienskaha pav., u Miadziale, Pastaŭskaha pav. i ŭ inš.
Za pramovu na viečy ŭ Daŭhinavie 8.V.1924 h. ja mieŭ abvinavačańnie prakuraturaj, jakoje adnak, dziakujučy amnestyi, było ŭmorana.
Na mianie tak-ža byŭ zrobleny palicyjny danos u Min. Relihii i Aśviety, što byccam ja ŭ Žodziškach u svaim kazańni vystupaŭ prociŭ Polščy i zaklikaŭ da niezaležnaj Biełarusi. Ministerstva 20.111.25 (N 426/VI. C.) tajna źviarnułasia da vilenskaha biskupa, damahajučysia zrabić sa mnoju adpaviedny paradak. Biskup tuju papieru z Ministerstva pieradaŭ mnie, kab ja daŭ svajo vyjaśnieńnie. Ja 30.111.25 adkazaŭ, što heny danos — čystaja vydumka. Bo tak jano sapraŭdy i było.
Sprava tut była ŭ tym, što kazańni henyja byli havorany pabiełarusku, u jakich šmat havaryłasia ab hramadzkaj spraviadlivaści, z čaho palicyjnyja ahienty stvaryli roznyja niabylicy.
Budzić biełaruskuju narodnuju, a tak-ža i hramadzka-palityčnuju śviedamaść u duchu chryścijanskim i demakratyčnym, a tak-ža šyryć biełaruskuju kulturu — voś maja halina pracy, jak biełaruskaha
chadeckaha pasła Varšaŭskaha Sojmu. Zadańni hetyja ja spaŭniaŭ, jak tolki moh.Paśla taho, jak u Miensku ŭcviardzilisia balšaviki, usiakaja dzieinaść BChD, jakaja prad tym tak bujna tam raźvivalasia, była spyniena. Adnak astałasia tam žmienia ludziej, daŭniejšych siabraŭ BChD, jakija nia tracili nadziei na toje, što revalucyjny vichor praminie, žyćcio ŭłožycca ŭ praŭnyja ramki i budzie mahčymaja choć siakaja-takaja praca navat i dla BChD. Takuju nadzieju sapraŭdy možna było mieć, bo balšaviki ŭ pieršych hadoch svajho režymu davali mahčymaść pracy na nivie biełaruskaj kultury, a navat byccam šukali sposabu razviazańnia prablemy relihijnaj. Mahčymaść kulturnaj pracy ŭ BSRR ściahvala, jak viedama, tudy biełaruskuju intelihiencyju z emihracyi, a tak-ža i z Polskaj Rečypaspalitaj, dzie dla jaje nia było pracy. U biełaruskim hramadzianstvie jość dumka, što hetkaja balšavickaja palityka nia była ščyraj, što była heta zvyčajnaja prymanka, kab prybrać da ruk usiu biełaruskuju narodnuju intelihiencyju i takim ci inšym sposabam źniščyć jaje. Voś-ža sabranuju da siabie biełaruskuju intelihiencyju balšaviki pryblizna ad 1926 h. až da siańnia sapraŭdy niščać, ci adnak dziela hetaha jaje źbirali — sudzić tak nia majem nijakich dadzienych. Palohki dla biełaruskaj kultury ŭ pieršych hadoch balšavickaha režymu moža źjaŭlajucca zvyčajnym prypadkam, a moža i sapraŭdy śviedamaj prymankaj dla Biełarusaŭ z boku maskoŭskaj palityki.
U kožnym vypadku ŭ svaim časie balšavickaja palityka, dajučaja Biełarusam žyć i pracavać u BSRR, sapraŭdy isnavała, była płodnaj u svaich vynikach i siahała tak-ža da biełaruskaj intelihiencyi relihijnaj. Pazvolu sabie tut prytačyć list z Miensku z 29.IV.1924 h. daŭniejšaj dziejnaj siabroŭki BChD na mienskim hruncie da adnaho katalickaha ksiandza Biełarusa ŭ Polščy. Dziela viedamych pryčyn proźvišča ani tej siabrouki BChD, ani ksiandza nazvać tut nie mahu. Voś dasłoŭny źmiest taho piśma: ..."Vielmi Pavažany Ksiondz! Pišu ja nie ad siabie da Ksiandza, ale ad imieńnia katalikoŭ Biełarusaŭ, katoryja čujučy niedachvat duchavienstva, prasili mianie żviarnucca da našaj Ułady (da balšavickaj — Ad. St.) z prośbaj ci nie pazvoliła-b nam zaprasić ksiandzoŭ z zahranicy. Dziela hetaj pryčyny ja havaryła z niekatorymi pradstaŭnikami vyšejšaj ułady ci nie pazvolili-b pryjechać z zahranicy ksiandzom Biełarusam, jak naprykład ks. N. i t. d. Mnie adkazali vielmi prychilna i daručyli napisać da ks. N. nastupnaje, što savieckaja ŭłada zhodzicca na pryjezd katalickich biełaruskich ksiandzoŭ pad tryma ŭmovami: 1) kab duchavienstva katalickaje pavodle mažlivaści ŭvodziła biełaruskuju movu ŭ zamien polskaj pry dadatkovych nabaženstvach; 2) kab duchavienstva nie viało ahitacyi proci savieckaj ułady i 3) kab zaležnaść duchavienstva była ad biskupa, katory pavinien žyć na Biełarusi i być zaležnym u svaich duchoŭnych spravach tolki ad Rymu. Jość viedama, što biskupa naznačaje Rym, ale my budziem prasić Biełarusa i dla nas vielmi pažadana mieć biskupam Pavažanaha ks. N. Ab hetym my chacieli pisać da Rymu, ale mo' lepiej budzie atrymać adkaz ad ks. N. ci zhodzicca k nam pryjechać, a kali nie, to čamu? Mo' treba pryniać jakija kroki ŭ adnosinach da Rymu"...[17]
List hety duža vymouny i lišnich tłumačeńniaŭ nie patrabuje. Što jon nie jakaja vydumka asoby jaho pisaŭšaj i što balšaviki — ščyra ci nia ščyra: nia viedajem — sapraŭdy rabili zachady ab biełaruskim katalickim biskupstvie ŭ Miensku, vidać takža jašče z nastupnaha faktu. U 1925 ci 1926 h. — dakładna nia pomniŭ — zvaračvaŭsia da mianie adzin pavažny Biełarus z prapazycyjaj zhadzicca... być biskupam u Miensku! Na maje zapytańni, što heta ŭsio znača, čałaviek toj skazaŭ mnie ab hetym bolš-mienš toje samaje, što hena asoba napisała ŭ piśmie. Tady ja henamu čałavieku abjaśniŭ, što katalickim biskupam moža być tolki toj, kaho naznača papiež i što niachaj Maskva zrobić u hetym kirunku patrebnyja dziela hetaha zachady. Bolš z tym čałaviekam ab hetaj spravie ja nie havaryŭ. Ci heta značyła — biskupskaj mitraj z łaski balšavikoŭ pryharnuć mianie da ich i zrabić z mianie "čyrvonaha biskupa", ci pad hetyja abiacanki zaachvocić da pierajezdu ŭ Miensk biełaruskich ksiandzoŭ narodnikaŭ, kab paśla ich źniščyć, jak intelihiencyju śvieckuju, ci prosta była heta proba ŭładzić u BSRR relihijnaje žyćcio, što najmienš praŭdapadobna zhadać nie biarusia. U kožnym razie, ćvierdžu ŭrešcie, što sprava biełaruskaha katalickaha biskupa ŭ Miensku była abhavaravana šyraka, kali adzin radykalny, tady savietafilski biełaruski dziejač — dziela viedamych pryčyn nazvać jakoha nie mahu — uvažaŭ, — na što maju piśmienny dakumant — što vina za niedajšoušaje da pazytyŭnaha vyniku biełaruskaje biskupstva ŭ Miensku lažyć na mnie.
Słovam, hetaja niajasnaja dahetul sprava z biskupstvam u Miensku, heta apošni adhałosak dziejnaści BChD ŭ Miensku i čas akančalnaha jaje zaniku pad presijaj i praśledam balšavickaha režymu.
- ↑ "Krynica" 24.VIII.1919. № 1. "Braty Biełarusy!"
- ↑ Kalendar „Krynica" na 1921 h. "Bieł. Chr. Demakracyja".
- ↑ „Krynica" 1919, № 4 (u chronicy zaciemka: „Chryścijanskaja Demakracyja").
- ↑ "Gaz. Warszawska" 1920 h., №№: 101-103, art.: „Głos ze wsi białoruskiej".
- ↑ „Krynica" 1919, № 12.
- ↑ " 1921, № 32.
- ↑ "Bieł. Krynica" 1921 (adnadnioŭka). Ab inšych padobnych faktach hl. maju knižku: "Rodnaja mova ŭ śviatyniach".
- ↑ "Krynica" (1919-1923) - Ad. Saładuch: (Przegląd Wileński" 1923 № 16).
- ↑ Ks. Ad. Stankievič — Rodnaja mova ŭ śviatyniach, XI i "Bieł. Krynica" № 25, 1931 (paśmiertny úspamin).
- ↑ i heta jamu zakidałasia, padazravali ŭ kamunizmie.
- ↑ Z ułasnaha archivu.
- ↑ "Krynica" 1921, № 21.
- ↑ "Bieł. Krynica" 1921, 25.XII. Adnadnioŭka.
- ↑ „Bieł. Krynica" — adnadnioŭka 25.XII.21.
- ↑ "Krynica" № 1, 1922 h.
- ↑ Episcopus Vilnensis. Vilno, die 14.VIII.22 a.
Admodum Rndo Dno Adamo Stankievicz
Ex nostra parte nihil obstat, quominus tamquam deputatus eligaris, Adm. Rev. Dne, ad participandum in futuris commitiis Reipublicae Polonae.
Datum 14 augusti 1922 a. Gierviaty. + Georgius, Eppus. - ↑ Z ułasnaha archivu.