Doktar Francišak Skaryna — pieršy drukar biełaruski (1925)/IV
| ← III. Čas, u jakim žyŭ Fr. Skaryna | IV. Żyćcio Fr. Skaryny Навуковая праца Аўтар: Адам Станкевіч 1925 год |
V. Skarynaǔskija druki ǔ Prazie i ich asabliwaści. → |
Прапануем да спампаваньня!
IV. Żyćcio Fr. Skaryny.
правіцьNia mnoha wiestak dajšło da nas ab žyćci wialikaha biełaruskaha kulturnika Fr. Skaryny. I ničoha dziǔnaha: raz, što minuła ǔžo ad času Skaryny 400 hadoǔ z dobraj liškaj, a druhi raz, što Fr. Skaryna wialikimi swaimi dumkami apiaredziǔ sučasnaść swaju na cełyja stalećci. Dyk niamnohija jaho ǔ tyja časy razumieli i canili. Dziela hetaha mała zachawałasia i wiestak ab žyćci Fr. Skaryny.
Siańnia, kali adbyvajecca wialikaja sprawa kulturnaha adradžeńnia Biełaruskaha narodu, dziela jakoha jašče 400 hadoǔ nazad Fr. Skaryna zasiawaǔ ziernie i zakładaǔ asnowy, my jasna adčuwajem niedachwat wiestak ab Skarynie i prymušany źbirać ab im choć toje, što da nas dajšło. Hetak bywaje badaj zaǔsiody z wialikimi ludźmi!
Čas naradzinaǔ Fr. Skaryny prypadaje bolš-mienš na 1490 h. Wiedamym jość, što Skaryna ǔ 1504 h. pastupiǔ u Krakaǔski uniwersytet, u jaki prymali kandydataǔ, mieǔšych nia mienš 14 hadoǔ ad rodu, znača, pryblizna na 1490 h. prypadajuč jaho naradziny.
I tak hod naradzinaǔ Skaryny tolki pryblizny. Zatoje peǔnaj jość jaho narodnaść i miesca pachodžańnia. Pa narodnaści Skaryna — Biełarus, rodam z Połacku: „Iz sławnaho hrada Połocka", časta kaža jon ab sabie ǔ swaich wydańniach. „Az... naroženyi w ruskom jazyku", tak-ža ab sabie wyražajecca Skaryna ǔ ustupnym słowie da knihi Danijela. U inšych padobnych ustupnych słowach zawieć jon hetuju „ruskuju" mowu swajej pryrodnaj: „prirożenyi jazyk". A ǔ pradsloǔi da swajej pieršaj drukawanaj knihi (Psałtyr 1517 h.) Skaryna abjaśniaje swaju dziejnaść na karyść Biełaruskaha narodu: „swojej bratii Rusi", dziela biełaruskaha piśmienstwa, „nabolej s toje pričyny, iže mia miłostiwyj Boh s toho jazyka na swiet puštił".
A kali woźmiem pad uwahu peunaść filolohii, historyi i etnohrafii, što i henaja mowa „ruskaja" i hena „bracija Rusi", ab jakich kaža Skaryna, heta jość taja-ž siańniašniaja ǔ swajej asnowie biełaruskaja mowa i toj-ža siańniašni Biełaruski narod, dyk nia moža być u nas sumlawańnia ab tym, što sapraǔdy Skaryna wiadzieć swaju hutarku ab biełaruskaj mowie, ab Biełaruskim narodzie i što jon sam Biełarus „priroženyj".
Jakoj byǔ wiery Skaryna, — prawasłaǔnaj, ci katalickaj, — napeǔna niawiedama.
Jaho piersaje imia Jury (Gieorgi), znanaje pierawažna (choć nia wyklučna) siarod prawaslaǔnych; dalej toj fakt, što jak kaža Władimirow u swajej monohrafii ab Skarynie, ǔ kancy XV st. i nawat u pačatku XVI st. d Połacku nia było jašče nivodnaha katalickaha kaścioła, a ǔsie Pałačanie byli Biełarusy prawasłaǔnyja, a tak-ža ǔrešcie ǔsia literaturnaja dziejalnaść Skaryny i pryhatawańnie da jaje - pramaǔlajuc za prawasłaǔnuju wieru Skaryny.
Z druhoha-ž boku, jaho druhoje (paźniejšaje) imia: Francišak, imia pierawažna katalickaje, jaho pastajannaja łučnaść z Wilniaj i ǔzhadawańnie ǔ katalickim Krakawie i katalickaj zahranicaj, a tak-ža toj fakt, što ǔ XV i XVI st. na Biełarusi byli starońniki ǔnii Katalickaha Kaścioła z Prawasłaǔnaj Carkwoj, jakuju (ǔniju) pašyraǔ u nas wiadomy maskoǔski ǔciakać mitrapalit Izydor, — pramaǔlajuć u peǔnaj miery i za wieru katalickuju Fr. Skaryny.
Słowam, napeǔna wiera Fr. Skaryny niawiedamaja. Wiedamy za toje tolki fakt, što jon nia byǔ abaroncam, ci staronnikam adnaho z uspomnienych wyznańniaǔ u wuzkim značenni. Jon byǔ wialikim Biełarusam chryścijaninam i humanistam ahułam, katory daǔ Bibliju, jak asnowu tady ǔsiakaj wiedy, Biełaruskamu Narodu ǔ jaho rodnaj biełaruskaj mowie i zakłaǔ asnowy da ǔwodzin hetaha narodu ǔ ahulnaludzkuju siamju.
Ab baćkoch Fr. Skaryny i ab jaho žyćciowych warunkach badaj što niawiedama ničoha. Z aktaǔ XVI st. wiedama tolki toje, što siamja Skarynaǔ była zamožnaja: mieła u Połacku nieruchomuju majemaść i była ǔ znosinach z Wilniaj i z Niamieččynaj.
Znosiny hetyja mieli wialikaje značeńnie ǔ žyćci Skaryny. Praz ich siamja Skarynaǔ mieła pastajanny styk z kulturaj Zachodniaj Eǔropy, a pradusim z kulturnym centram krajowym Wilniaj. Z Wilni ǔ toj čas, jak užo wiedajem, mnohija Biełarusy i Litoǔcy jeździli na nawuku zahranicu ahułam, a najbolš u polski Krakaǔ.
Dyk woś-ža i Fr. Skaryna, atrymaǔšy pačatkowuju nawuku doma, majučy jakich hadoǔ 14, apynuǔsia tam-ža.
U rukapisnych aktach Krakaǔskaha uniwersytetu 1504 h. haworycca: „Franciscus Luce de Ploczko, solvit 2 gr.“, što pa biełarusku znača: Francišak syn Łukaša z Połacka zapłaciǔ 2 hrošy. Hetyja dwa hrošy, jak ustupnaja płata, wymahałasia ad kožnaha pastupajučaha ǔ uniwersytet studenta.
Paśla dwuch hadoǔ nawuki ǔ Krakawie ǔ 1506 h. Fr. Skaryna dastaǔ tam pieršuju wučonuju stupień bakałara filozofii. Ab hetym zdareńni u žyćci Fr. SkaSkaryny ǔspaminajecca ǔ tych-ža aktach uniwersytetu, u jakich havarycca, što ǔ 1506 h. miž inšymi atrymaǔ uspomnienuju stupień „Franciscus de Poloczko, Lithuanus“.
U toj čas na zahraničnych uniwersytetach wučyli siem swabodnych nawuk, dyk prajšoǔ ich tak-ža Skaryna i ǔ Krakawie. Woś hetyja nawuki: tematyka, lohika, rytoryka, fizyka, arytmetyka i geometryja, muzyka, astranomija i nawuka ǔkładać kalandar.
Siarod prafesaroǔ Skaryny byǔ wydatny tahočasny wučony Jan Głogowski i Michał Wracisławski.
Aprača filozofii Skaryna cikawiǔsia niamała teolohijaj i medycynaj. Teolohiju moh jon znajści ǔ Krakawie i, widać, u mieru mahčymaści znajomiǔsia tam i z hetaj nawukaj.
Značna bolš kłopatu mieǔ Fr. Skaryna z medycynaj. Byǔ, praǔda, ǔ Krakaǔskim uniwersytecie addzieł medycyny, ale, jak kaža Łukašewič u swajej pracy „Historja szkół w Koronie i w Wielkim Księstwie Litewskim (111. 1851 r. str. 27), addzieł hety byǔ u zaniapadzie i tolki ǔ 1526 h. byǔ wypuščany pieršy medyk. Woš-ža i Skaryna, tak jak i inšyja studenty Krakaǔskaha uniwersytetu, wučonuju stupień doktara medycyny pawinien byǔ atrymać zahranicaj.
U 1505 h. Fr. Skaryna pakinuǔ Krakaǔ i praz šeść hadoǔ niehdzie wučyǔsia zahranicaj teolohii i medycyny. Ale hdzie — niawiedama. Tut niedzie Skaryna zdabyǔ nowuju wučonuju stupień — doktara „eximiarum artium"[1] Aprača nawuki, Skaryna pryhladaǔsia da kulturnaha žyćcia Eǔropy i paznawaǔsia bližej z drukarskaj štukaj.
Da słaǔnaj u toj čas wučelni zaličaǔsia ǔniwersytet u Italii, u mieście Padui. Najbolš jon sławiǔsia medycynaj. Woś-ža naš Skaryna ǔ 1512 hodzie i prybyǔ siudy. Woś što dawiedywajemsia my ab byćci tut Skaryny z dakumentaǔ 1512 h. ǔ Padui.
Prybyǔšy ǔ Paduju, naš małady wučony źwiarnuǔsia da zastupnika pryora doktara Tadeuša Musati, jaki, widać, paznaǔsia na wartaści hetaha Biełarusa i zaapiekawaǔsia im. Skaryna žadaǔ ekzamienawacca na doktara medycyny.
T. Musati sklikaǔ schod prafesaroǔ medycyny i aznajmiǔ im, što z dalokich krajoǔ prybyǔ u Paduju duža wučony, ale biedny, maładzian (doctissimus juvenis pauper), užo majučy wučonuju stupień doktara „artium“, pa imieni Franciš syn Łukaša, Skaryna, Rusin z Połacka (dominus Franciscus Scorina de Poloczko Ruthenus) i prosie dazwolić zdawać jamu ekzamien na doktara medycyny darma (de gratia speciali ac amore Dei).
Schod, wysłuchaǔšy ǔwažna samoha Skarynu, prychiliǔsia da jaho prośby.
Na druhi dzień 6-ha listapada ǔ prysutnaści 14 prafesaroǔ medycyny adbyǔsia Skaryny papiaredni ekzamien, jaki Skaryna zdaǔ duža dobra i byǔ dapuščany zdawać ekzamien dalejšy — na doktara medycyny.
Praz niekalki dzion, 9 listapada 1512 h., sabralasia ǔ biskupski pałac usia medyčnaja paduanskaja Kolehija i pačausia ekzamien Skaryny.
Usie prafesary zadawali jamu pytańni, a Skaryna ǔsim adkazwaǔ niazwyčajna razumna i ćwiorda baraniǔ swaje dumki. U kancy Skaryna adnahałosna byǔ pryznany doktaram medycyny.
Hetak staǔsia naš Skaryna na Uschodzie Eǔropy pieršym doktaram medycyny, abo jak jon sam padpiswaǔsia: „w lekarskich naukach doktor“, ci tak-ža: „w naukach wyzwolenych i lekarskich doktor“.
Paśla hetaha ǔznoǔ zacirajecca śled Skaryny. Małady doktar pašoǔ, peǔna, piechatoj damoǔ, da Połacka, i tut pačaǔ šukać hrašowych sposabaǔ, kab raspačać drukawańnie tak patrebnych Bielaruskamu narodu knižak. Pabywaǔ jon tak-ža i u Wilni, stalicy Biełaruska-Litoǔskaj dziaržawy, i paznajomiǔsia z mnohimi wilenskimi miaščanami i bratčykami, na košt katorych paśla i drukawaǔ swaje knižki.
I woś, Skaryna zadumaǔ wialikuju dumku — pieraklaści ǔsiu Bibliju na tahočasnuju biełaruskuju literaturnuju mowu i nadrukawać jaje.
Dabyǔ sabie Skaryna patrebnyja rukapisy i kala 1516 h. pajechaǔ u Čechiju, da Prahi. Krakaǔ abminuǔ Skaryna, ǔspaminajučy, widać, sumny kaniec Fijola.
U 1517 h. Skaryna ǔžo znachodzicca ǔ Prazie, dzie pracuje nad pierakładam biblejskich knih i nad ich nadrukawańniem. Znajšlisia asoby, što pamahali Skarynie, čym mahli. Pradusim byli jamu pamocny, jak hrašmi, tak, mahčyma, i rukapisami i maralnaj paradaj, wilenskija miaščanie: Bohdan Ońkaǔ, Jakub Babič i inš.
Skaryna zalažyǔ u Prazie ǔłasnuju drukarniu i ǔ najlepšych niamieckich majstroǔ zakazaǔ zrabić čaranki (litary) i patrebnyja drukarskija pryłady.
Knihi wypuskaje Skaryna ǔ świet adnu za adnej. Pieršym pajawiǔsia najbolš patrebny ǔ praktycy Psałtyr 6-ha žniǔnia 1517 h., za im usie inšyja. Ad 1517 da 1519 h. h. — značyć za dwa hady, — Skaryna ǔ Prazie wypuściǔ 22 knižki.
Uwa ǔsich poslesłoǔjach Skaryny znachodziacca wyražeńni: Kniha wydana „powielenijem, praceju i wykładom Skoriny". Abo jašče jaśniej u poślesłoǔi da knihi Esfir: „wyłožena praceju i wytiesniena powielenijem Skoriny". A jość i takija wyražeńni: „Kazał jesmy tisnuti". Z hetaha widač, što sam Skaryna kali i nia byǔ składalnikam knižak, dyk jon pierakładaǔ ich na biełaruskuju mowu i, mahčyma, sam karektawaǔ ich.
Adnak, praca Skaryny ǔ Prazie pa wydańni ǔspomnienych knižak — u 1519 h. spyniłasia. Widać, nie siadziełasia jamu tam, ciahnuła jaho na Baćkaǔščynu. „Ludi, - kaža Skaryna, — ihdie zrodilisia i uskormleny suć, po bozie, k tomu miestu wielikuju łasku imajuč”. Zakłaści drukarstwa na rodnaj ziamli, widać, było hałoǔnaj metaj Skaryny.
Dyk pakidaje naš drukar Prahu, zabiraje z saboj knižki, čaranki, drukarskija prynady i pierabirajecca ǔ Wilniu i tut u domie burmistra Jakuba Babiča zakidajem drukarniu, ǔ jakoj drukuje ǔ 1525 h. „Apostoła" i „Małuju Podorožnuju Knižku".
I woś, na hetych dźwioch knižkach na žal i spyniłasia ǔ Wilni drukarska-wydawieckaja i literaturnaja dziejalnaść Skaryny. Što za pryčyny? Napeǔna niawiedama, ale musiła ich być mnoha i roznaha rodu.
Pradusim sučasnyja jamu bahačy—miaščanie nie razumieli jak naležycca drukarskaj i literaturnaj dziejalnaśći Skaryny, dyk i apieka ich hrašovaja nie zaǔsiody była peǔnaja. Siańnia jana była, a zaǔtra jaje mahło nia być — panskaja łaska na rabym kani jeździć; Biblii, Apostała i Padarožnaj Knižycy Skarynaǔskim mecenatam mahło być zusim dosyć. Dalej ich dumcy mahlo nia być chodu.
Nia spryjali tak-ža pracy Skaryny jaho asabistyja warunki. Jon abiadnieǔ u Wilni całkom. Brat Skaryny, Iwan, z jakim Francišak mieǔ supolnuju majemaść, zabłutaǔ swaje sprawy, a hetym samym i materjalnaje palažeńnie swajho brata. Pačalisia sudowyja pracesy, jakija mała taho, što adryvali Skarynu ad kulturnaj pracy, ale dawiali da taho, što majemaść jaho była skanfiskawana. Sudowaja ciažba ciahnułasia ad 1529 da 1532 h.
Aprača ǔsiaho hetaha, ǔ 1530 h. adwiedaǔ Wilniu pažar, abiarnuǔšy ǔ popieł 2/3 miesta, a ǔ 1533 h. strašnaje maravoje pawietra.
Jašče ǔ 1535 h. Fr. Skaryna žyǔ, bo imia jaho ǔspaminajecca ǔ hetym hodzie ǔ sudowaj sprawie Iw. Skaryny, raźbiranaj u Połacku, i haworycca ab im, jak ab žywym.
Paśla ǔžo hetaha, kali Skaryna mieǔ jakich hadoǔ 45, bolš śladoǔ ab im niamašaka, dyk akuratna dawiedacca, dzie i kali jon pamior, niama mahčymaści.
I tak niawiedama mnohaje z žyćcia Wialikaha Biełarusa Fr. Skaryny, ale idei jaho nam dobra wiedamy. Paśla doǔhich lichalećciaǔ Biełaruskaha narodu, paśla doǔhaj jaho śpiački, idei Skaryny uwaskreśli da žyćcia nanowa i žywuć siańnia siarod nas.
Astatki drukarni Fr. Skaryny ǔ 1575 h. pierajšli da Mamoničaǔ u tej-ža Wilni, katoryja dalej drukawali biełaruskija knižki. I siańniašniaje drukawańnie biełaruskich knižak — dalejšy etap mahutnaj idei Skaryny, idei služeńnia Biełaruskamu narodu.
- ↑ Heta znača — siami swabodnych nawuk.