Doktar Francišak Skaryna — pieršy drukar biełaruski (1925)/IX

← VIII. Mowa Skaryny.

IX. Značeńnie drukarskaj skarynaŭskaj dziejalnaści dziela dalejšaha raźwićcia drukarstwa ŭ Biełarusi i biełaruskaj kultury. Навуковая праца Аўтар: Адам Станкевіч 1925 год

Прапануем да спампаваньня!

IX. Značeńnie drukarskaj skarynaŭskaj dziejalnaści dziela dalejšaha raźwićcia drukarstwa ŭ Biełarusi i biełaruskaj kultury.

Lichija žyćciowyja warunki, jak my ŭžo hawaryli wyšej, nie dali wialikamu biełaruskamu drukaru dawiaści da kanca jaho drukarskuju i litaraturnuju pracu dla «ludu pospolitaho». U 1525 h. ci, moža, krychu paźniej, nadrukawaŭšy ŭ Wilni «Apostała» i «Małuju padarožnuju knižycu», Skaryna byŭ prymušany spynić swaju idejnuju pracu. Paśla skazanaha hodu ŭžo bolš ničoha nia wiedama, kab Skaryna dzie što dalej drukawaŭ.

Adnak ziarniaty, kinutyja wialikim kulturnikam u rodnuju ziamlu, nie zahłochli — jany dzie-nidzie na Biełarusi i ŭ Litwie abychodzili i dawali płod.

Skarynaŭskija wydańni swajoj daskanałaściaj i pryhostwam z boku wonkawaha, a takža žywoj narodnaj mowaj, zrazumiełaj dla šyrokich masaŭ, byli prykładam i pryčynaj takoj ža dalejšaj pracy jak u biełarusaŭ, tak i ŭ susiedziaŭ.

Tak, naprykład, Iwan Fiodorow, drukar Maskoŭski, mieŭ pry sabie da pomačy biełarusa Piatra Mścisłaŭca i, drukujučy ŭ Maskwie 1563—1564 hh. knihi, peŭna ž wiedaŭ ad hetaha biełarusa ab drukach Skaryny i braŭ ich sabie za ŭzor.

Asabliwa wyrazna widać upłyŭ Skaryny — i to z boku idejnaha — na drukarstwa ŭkrainskaje. Ideja drukawać Światoje Pisańnie ŭ narodnaj mowie pa Skarynie nasampierad prywiłasia na Wałyni. U chutkim časie pa Skarynie na Wałyni pajaŭlajecca až čatyry knižki, drukawanyja pa-ŭkrainsku: Ewanhielle 1556-1561 hh. u m. Pierasopnicy, Ewanhielle 1595 h. u Uładzimiery, Nowy Zakon 1581 h. u m. Charašewie i Ewanhielle 1595 h. u Łucku. Za prykładam Skaryny ŭkrainskija drukary ŭžo takža drukujuć knižki dziela dabra «ludu pospolitaho».

Ale, reč zrazumiełaja, najbolšaje značeńnie skarynaŭskija druki mieli dla dalejšaha raźwićcia biełaruskaha drukarstwa i biełaruskaj kultury.

Maju na dumcy «Katichisis» Symona Budnaha, wydany ŭ Niaświžy ŭ 1562 h., i «Ewanhielije» Bazyla Ciapinskaha biez abaznačeńnia hodu wydańnia.

Niaświžski «Katechisis» źjaŭlajecca wyraznym naśledawańniem skarynaŭskich drukaŭ jak z boku wonkawaha, tak i idejnaha.

Litary, jakimi nadrukawana bolšaja čaść «Katichisisa», takija ž, jak i ŭ skarynaŭskich praskich drukach. A ŭznoŭ, litary, jakimi nadrukawany pradsłoŭi da taho ž «Katichisisa», takija, jak litary skarynaŭskich drukaŭ wilenskich.

Jasna, što Symon Budny, aŭtar «Katichisisa», ci mo wydaŭcy jaho, zakazwajučy litary, jak uzor dawali litary skarynaŭskich drukaŭ.

Nia mienšy taksama ŭpłyŭ mieli druki Skaryny i na idejny bok «Katichisisa».

Knižka hetaja nadrukawana takža pa-biełarusku i z padobnymi pradsłoŭjami.

Woś dla prykładu niekatoryja miescy z jaho:

”Dokončana jest sija kniha zowiemaja Hrječjeskim jazykom Katichisis... Bohu ko čti i pospolitym ludjem jazyka maskalskaho k nakazańju i dobromu naučjeniju... Kotoroje wiery jesi ty? Christianskoje wiery. Što winien oumieti Christianin? Čotyri rječi umieti, i wodle toho žiti majeť.” Ewanhielle Ciapinskaha takža šmat u čym zaležnaje ad skarynaŭskich drukaŭ biespasredna albo pry pasrednictwie niaświskaha «Katichisisa». Nadrukawana jano, biezumoŭna, tymi ž litarami, što «Katichisis», bo tak, jak jon, padobnaje da drukaŭ Skaryny i tyja ž, što i «Katichisis», maje roźnicy ad hetych ža wydańniaŭ.

Aprača hetaha, u Ewanhielli Ciapinskaha spatykajucca wialikija litary ŭ ramkach, što i ŭ skarynaŭskich wilenskich drukach, na pačatku raździełaŭ i ŭ zahałoŭkach. Litary hetyja, widać, žyŭcom pierajšli ŭ drukarniu Ciapinskaha.

Ewanhielle Ciapinskaha nadrukawana takža pa-biełarusku. «Ewanhielije, — kaža Ciapinski, — wubohoj mojej drukarni otmienie wydrukowano». Čas wydańnia niawiedamy, ale ŭ kožnym wypadku niezadoŭha paśla «Katichisisa».

Maskoŭskija drukary — «Moskwitin» Iwan Fiodaraŭ i biełarus Piotar Mścisławiec — u 1564 h. z Maskwy pierachodziać na Biełaruś i ŭ Zabłudawie. karystajučy z prychilnaści hietmana Ryhora Chadkiewiča, u 1569 h. drukujuć «Ewanhielije». Biaženstwa hetych drukaroŭ nia ŭ inšy kraj, ale ŭ Biełaruś, biełaruskaja narodnaść adnaho ź ich, a takža prychilnaść da drukarska-wydawieckaj sprawy hietmana biezumoŭna świedčać ab wialikich upływach skarynaŭskaj pracy i ab jaje značnym pašyreńni.

Dalej bačym, što Piotr Mścisławiec pakidaje Zabłudaŭ i pierabirajecca ŭ Wilniu, dzie ŭ 1575 h. u drukarni bratoŭ Kuźmy i Łuki Mamoničaŭ pradaŭžaje drukarskuju pracu, pierarwanuju Skarynaj.

Takim čynam Skarynaŭskaja drukarskaja ideja, pakinuŭšy ślady ŭ Maskwie i ŭ biełaruskim Zabłudawie, wiarnułasia iznoŭ u Wilniu, jak u centr biełaruskaj kultury, i pačała dalej ćwiści i raźwiwacca. Drukarnia Mamoničaŭ, jakaja šmat što z drukarskich pryładaŭ atrymała ŭ spadku pa Skarynie, u kancy XVI st. raźwiwaje šyrokuju i roznarodnuju wydawiecka-drukarskuju dziejalnaść. Mamoničy drukujuc knižki nia tolki dla Biełarusi, Litwy i Ukrainy, ale tak-ža dla Maskoŭščyny i dla paŭdzionnych sławian.

Pasla Kuźmy i Łuki Mamoničaŭ raźwiwaŭ pracu swaich papiarednikaŭ syn Kuźmy, Lawon Mamonič, katoraha wydawieckaja dziejalnaść pakidaje značnyja ślady jašče ŭ pieršaj pałowie XVII st.

Pobač z drukarniaj Mamoničaŭ, pad upływam dobraha pačatku Skaryny, u Wilni paŭstawali inšyja. Tak, naprykład, ad 1585 h. da 1604 h. pracawała tut užo drukarnia katalickaja, u 1596 h.—drukarnia čarodnaha bractwa, ad 1608 h da 1628 h. — drukarnia Sw.-Trajeckaha manastyra, ad 1611 h. da 1652 h. — drukarnia Sw.-Duchaŭskaha manastyra ŭ Wilni i ŭ Jeŭi, (kala Wilni), drukarnia ŭ Łosku, Mahilowie i inš.

Usie hetyja drukarni na praciahu jakich 75 hadoŭ (1574 — 1650) wydali, jak kaža praf. I. Swiencićkij, 110 knih, katoryja dajšli da nas. A treba wiedać, što ŭsia hetaja paźniejšaja ŭ našym krai wydawiecka-drukarskaja dziejalnaść jość zapraŭdy dzicia idej Skaryny, bo badaj usia jana nosić na sabie ślady Skarynaŭskich drukaŭ, jak z boku wonkawa-techničnaha, tak i z boku idejnaha, ci źmiestu.

Ale na hetym nia spyniajecca značeńnie Skaryny na poli kultury biełaruskaj i ahułam krajowaj. U jaho kulturnaj dzlejalnaści jošč asabliwyja ryski, na jakija tak-ža musimo tut źwiarnuć uwahu.

F. Skaryna swaimi knižkami kinuŭ u biełaruskuju ziamlu ziernie biełaruskaj narodnaj kultury i ziernie lubowi da swajho kraju i narodu. Jon pieršy aśmieliŭsia parwać ź biazdušnaj starasławianščynaj i źwiarnuć wočy našaha narodu na jaho narodnuju žywuju mowu, a hetym samym — i na jaho duchowyja bahaćci. Hetkaj idejaj Skaryny kormicca i siańnia narod biełaruski i maje jaje za puciawodnuju zorku swajho adradžeńnia.

Skaryna praz swaje knižki kidaje ŭ biełaruskuju dušu ziernie dobra zrazumiełaha demakratyzmu, iści ŭ narod i pracawać dla dabra «ludu pospolitaho». Jon pieršy prystupiŭ da kulturnaj pracy, majučy nawoku najšyrejšyja i najciamniejšyja biełaruskija sialanskija masy. Raskryć dušu narodu i paklikać jaje siły da žyćcia było metaj pracy Skaryny. A dumki hetyja našaha drukara świežy i ciapier: i my siańnia nie da čaho inšaha imkniomsia.

Skaryna swaimi knižkami dałučaje Biełaruś da ahulnaeŭrapiejskaj kultury. Jon pieršy ŭ nas uwodzić paniaćcie ab siami swabodnych nawukach, katoryja ŭ XWII st. raźwilisia ŭ nas jak naležycca.

Znajomić takža Skaryna Biełaruś i ahułam z intelektualnaj pracaj Zachodniaj Eŭropy. Tak, naprykład, jon pieranosić na biełaruski hrunt modnuju ŭ toj čas za hranicaj nawuku ab prawie: «zakony i prawa, — jak sam kaža, — imižje ludi naziemli sprawowatisia imajuć». Woś što ab hetym F. Skaryna hawora ŭ pradsłoŭi da knihi «Wtorozakonije»:

”Potrjeba tjež́ wiedati, ižje Zakon ili prawo raznoličniesia otludjej nazywajeť. Jedinoje pospolitoje (jus naturale) poniežje ot wsiech narodow pospolitje sobludajemo jest... Druhoje prawo jazyčjeskoje (jus gentium), ot mnohich ibo jazykow uchwaleno jest... Niekoježje prawo Ricierskoje ili wojennoje ježje na wojnie sobludajemo bywajeć... Inoje pak prawo Miesćskoje inoje morskoje, a inoje kupiećkoje.”

Słowam, F. Skaryna jak wialiki kulturnik daŭ biełaruskamu narodu ŭsio što moh, a moh duža mnoha, bo pakłaŭ asnowy i zruby pad narodny biełaruski dom, budawańnie jakoha siańnia biełaruski narod pawodle ŭzoraŭ swajho wialikaha syna i wiadzieć dalej.