Hramatyka biełaruskaj mowy (1918)/II

← I. Skaz i jaho čaści

I. Skaz i jaho čaści Падручнік Аўтар: Баляслаў Пачопка 1918 год

Pieśnia rodnaj mowie →

Прапануем да спампаваньня!

II. Čaści mowy.

§ 6. Kali stanim razhladać słowy u skazie, to ŭbačym, što adny z ich aznačajuć jakujuś čynnaść napr. rabić, pisać, druhija — nazwanie jakojś rečy widzimaj, abo niawidzimaj, napr. čaławiek, stoł, rozum, myśli, inšyja zamieniajuć saboj nazwani račaŭ ci asob, napr. ja, hety… inšyja pakazywajuć prymiety rečaŭ: dobry, bieły, hliniany… iznoŭ inšyja aznačajuć ličbu, abo paradak rečaŭ i h. d. a heta ŭsio — asobnyja čaści mowy. U biełaruskaj mowie čaściaŭ mowy jość dziewiać: 1. Čynnik, 2. Imiennik, 3. Zaimak, 4. Prymietnik, 5. Ličebnik, 6. Skaźnik, 7. Pryimak, 8. Złučnik, 9. Hałośnik.

---

Čynnik.

§ 7. Čynnik heta jość čaść mowy, aznačajučaja nazwanie jakojkolečy čynnaści, napr. pisac, iści, mycca.

Čynniki dzielacca na 1. pierachodnyja, 2. padčynnyja, 3. zwarotnyja, 4. uzajemnyja i 5. ahulnyja.

Pierachodnyja čynniki aznačajuć čynnaść pierachodziačuju z asoby spaŭniajučaj henu čynnaść na inšuju asobu, ci reč, napr. pisać list, rabić rabotu.

Čynnik padčynny aznačaje čynnaść, pierachodziačuju na hłaŭnuju reč z asoby pabočnaj, napr. Tut pišycca list. Tam zakładaicca škoła.

Čynnik zwarotny nazywaje čynnaść, z zwaročywajučujusia na samuju čynnuju asobu, napr. mycca, česacca, adziewacca. Hetakija čynniki zaŭsiody mohuć być zamieniany čynnikami pierachodnymi z dabaŭkaj słowa siabie, napr. myć siabie, časać siabie i h. p.

Čynnik uzajemny pakazywaje čynnaść pierachodziačuju uzajemna z adnej asoby na druhuju, napr. witacca, spatykacca, bicca…

Čynniki ahulnyja aznačajuć čynnaść zusim niepierachodnuju, napr. iści, siadzieć, lanawacca, spać…

§ 8. Admiena čynnikaŭ.

Čynniki admieniajucca pawedle: widaŭ, ładoŭ, časoŭ, ličbaŭ, i asobaŭ.

Widy jość try: zakončany, niezakončany i mnoharazny, napr. rabić, zrabić i rablać.

Ladoŭ jość čatyry: ahulny, abwiestny, nakazny, i zaležny.

Čas bywaje ciapierašni, prošły, zaprošły, budučy, budučy dalšy i budučy-prošly.

U formie zakončanaho widu času ciapierašniaho, a ŭ formie niezakončanaho widu času budučaho — prošłaho nia bywaje.

Ličby jość dźwie: adzinočnaja i množnaja: ja rablu, my robim.

Asoby try adzinočnaj ličby: 1. Ja, 2. Ty, 3. Jon, jana, jano, i try množnaj ličby: 1. My, 2. Wy, i 3. Jany.

§9. Ahulny ład nazywaje čynnaść, ale nie pakazywaje, chto i kali spaŭniaje tuju čynnaść.

Abwiestny ład pakazywaje asobu i čas, u jakim spaŭniaicca čynnaść. Hety ład i admieniaicca wedle časoŭ, asobaŭ i lićbaŭ. Admiena heta nazywaicca złučaniem.

Nakazny ład wyražaje zahad, abo nakaz, ci prośbu, kab jakajaś čynnaść była spoŭniana, napr. idzi, chaj idzie, idziom, idzicia, chaj iduć…

Zaležny ład pakazywaje čynnaść, zaležnuju ad pabočnych warunkaŭ, napr. Ja pošoŭ-by, kab mieŭ čas. Pryznakam hetaho ładu słužyć častka by, b, katoraja staić abo pośla čynnika i łučycca z im złučkom «—», abo prad čynnikam i tady staić zusim asobna, napr. Ja pašoŭ-by, abo ja by pašoŭ.

§10. Jość ješče formy čynnika prymietnyja i skaznyja, naprykład:

Pišučy, aja aje, pisáŭšy, aja, aje, (prymietnaja forma). Pišučy, pisàŭšy (skaznaja forma).

Prymietnaja forma admieniaicca wedle časou (ale forma ciapierašniaho času užywaicca redka), rodaŭ, ličbaŭ i prypadkaŭ.

Skaznaja forma maje tolki časy: ciapierašni i prošły, ale zusim ni zmieniaicca.

Złučanie.

§ 11. Złučanie spamahajučych čynnikaŭ: być i mieć.

Ahulny ład: być, mieć.

Abwiestny ład Ciapierašni čas Adzinočnaja ličba
1	Ja jo	Ja maju
2	Ty joś	Ty maiš
3	Jon jość Jana jość Jano jość	Jon maje Jana maje Jano maje
Množnaja ličba
1	My jość	My maim
2	Wy jośćia	Wy maicia
3	Jany jościaka	Jany majuć
Prošly čas Adzinočnaja ličba
1	Ja byŭ Ja była Ja było	Ja mieŭ Ja mieła Ja mieło
2	Ty byŭ Ty była Ty było	Ty mieŭ Ty mieła Ty mieło
3	Jon byŭ Jana była Jano było	Jon mieŭ Jana mieła Jano mieło
Množnaja ličba
1	My byli	My mieli
2	Wy byli	Wy mieli
3	Jany byli	Jany mieli

Zaprošły čas
Adzinočnaja ličba
1	Nia ŭžywaicca	Ja byŭ mieŭ Ja była mieła Ja było mieło
2	—	Ty byŭ mieŭ Ty była mieła Ty było mieło
3	—	Jon byŭ mieŭ Jana była mieła Jano było mieło
Množnaja ličba
1	Nia ŭžywaicca	My byłi miełi
2	—	Wy byłi miełi
3	—	Jany byłi miełi
Budučy čas Adzinočnaja ličba
1	Ja budu	Ja budu mieć
2	Ty budziš	Ty budziś mieć
3	Jon budzie Jana budzie Jano budzie	Jon budzie mieć Jana budzie mieć Jano budzie mieć
Množnaja ličba
1	My budzim	My budzim mieć
2	Wy budzicia	Wy budzicia mieć
3	Jany buduć	Jany buduć mieć
Budučy dalšy čas Adzinočnaja ličba
1	Ja maju być	Ja maju mieć
2	Ty maiš być	Ty maiš mieć
3	Jon maje być Jana maje być Jano maje być	Jon maje mieć Jana maje mieć Jano maje mieć
Množnaja ličba
1	My maim być	My maim mieć
2	Wy maicia być	Wy maicia mieć
3	Jany majuć być	Jany majuć mieć

abo:

Adzinočnaja ličba
1	Ja bycimu	Ja miecimu
2	Ty bycimieš	Ty miecimieš
3	Jon bycimie Jana bycimie Jano bycimie	Jon miecimie Jana miecimie Jano miecimie
Množnaja ličba
1	My bycimiem	My miecimiem
2	Wy bycimiecia	Wy miecimiecia
3	Jany bycimuć	Jany miecimuć
Nakazny ład Adzinočnaja ličba
1	—	—
2	Budź	miej
3	Nichaj budzie	nichaj maje
Množnaja ličba
1	Budźma	miejma
2	Budźcia	miejcia
3	Nichaj buduć	nichaj majuć
Zaležny ład Prošly čas Adzinočnaja ličba
1	Ja byŭ-by Ja była-by Ja było-by	Ja mieŭ-by Ja mieła-by Ja mieło-by
2	Ty byŭ-by Ty była-by Ty było-by	Ty mieŭ-by Ty mieła-by Ty mieło-by
3	Jon byŭ-by Jana była-by Jano było-by	Jon mieŭ-by Jana mieła-by Jano mieło-by
Množnaja ličba
1	My byli-by	My mieli-by
2	Wy byli-by	Wy mieli-by
3	Jany byli-by	Jany mieli-by

Zaprošly čas Adzinočnaja ličba
1	Ja byŭ-by byŭ Ja była-by była Ja było-by było	Ja byŭ-by mieŭ Ja była-by mieła Ja było-by mieło
2	Ty byŭ-by byŭ Ty była-by była Ty było-by było	Ty byŭ-by mieŭ Ty była-by mieła Ty było-by mieło
3	Jon byŭ-by byŭ Jana była-by była Jano było-by było	Jon byŭ-by mieŭ Jana była-by mieła Jano było-by mieło
Množnaja ličba
1	My byli-by byli	My byli-by mieli
2	Wy byli-by byli	Wy byli-by mieli
3	Jany byli-by byli	Jany byli-by mieli

Prymietnaja forma
Budučy, badučaja, badučaje	majučy, majučaja, majučaje
Byŭšy, byŭšaja, byŭšaje	mieŭšy, mieŭšaja, mieŭšaje
Skaznaja forma
Budučy, byŭšy	majučy, mieŭšy

§ 12. Dwa złučani čynnikaŭ

Usie čynniki pa sposabu złučania raspadajucca na dźwie asobnyja hrupy, katoryja i nazywaiuć dwuma złučaniami. Tolki čynniki: jećci i dać nia łučacca da žadnaho złučania i majuć swajo asobnaje.

Roźnica čynnikaŭ dzielačaja ich na dwa złučani nachodzicca ŭ kančaroch ciapierašniaho času, abwiestnaho ładu; decydujučym jość kančar druhoj asoby adzinočnay ličby.

Kančary heny woś hetakija:

Adzinočnaja ličba
	I-aho złučania	II-ha złučania
1	asoby — u	— u
2	asoby — èš	— iš, yš
3	asoby — è (èć)	— e (ić, yć)

Množnaja ličba
1	asoby — òm (em)	— im, ym
2	asoby — ycio (ècia)	— icia, ycia
3	asoby — ùć	— ać, juć

§ 13. Pieršaje złučanie.

Da pieršaho złučania adnosiacca čynniki, katoryja ŭ 2-oj asobie, adzinočnaj ličby, ciapierašniaho času, abwiestnaho ładu majuć kančarom akcentowanaje èš, naprykład: arać — arèš, niaści — niasièš, žać — žnièš…

Prykład 1-ho złučania.
Wid niezakončany	Wid zakončany
Ahulny ład.
Brać	Uziać

Abwiestny ład
Ciapierašni čas
Adzinočnaja ličba:
1	Ja biarù
2	Ty biarèš			(Nia ŭžywaicca)
3	Jon, a, o biarè
Množnaja ličba
1	My biarom
2	Wy biarycio			(Nia užywaicca)
3	Jany biaruć
Prošly čas
Adzinočnaja ličba.
1	Ja		braŭ	Ja		uziàŭ
2	Ty	}	brała	Ty	}	uziałà
3	Jon, a, o		brało	Jon, a, o		uziałó

Množnaja ličba.
1	My			My
2	Wy		brali	Wy		uziali
3	Jany			Jany
Zaprošły čas
Adzinočnaja ličba
1	Ja		byŭ braů	Ja		byŭ uziàŭ
2	Ty		była brała	Ty		była ŭziałà
3	Jon, a, o,		było brało	Jon, a, o,		było ŭziało
Množnaja ličba.
1	My			My
2	Wy		byli brali	Wy		byli ŭziali
3	Jany			Jany
Budučy čas
Adzinočnaja ličba
1	Ja budu brać			Ja waźmù
2	Ty budziš brać			Ty wòźmiś
3	Jon, a, o, budzie brać			Jon, a, o, woźmie
Množnaja ličba
1	My budzim brać			My wòźmim
2	Wy budzicia brać			Wy wòźmicia
3	Jany buduć brać			Jany wòźmuć
Budučy dalšy
Adzinočnaja ličba
1	Ja maju brać			Ja maju uziać
2	Ty maiš brać			Ty maiš uzaić
3	Jon maje brać			Jon maje ŭziać

Množnaja ličba
1	My màim brać			My màim		uziàć
2	Wy màicia brać			Wy màicia
3	Jany màjuć brać			Jany màjuć
abo ¹)
Budučy dalšy čas
Adzinočnaja ličba
1	Ja brácimu			Ja úziáćimu,
2	Ty bracimieš			Ty ŭziácimieš
3	Jon, a, o, bracimie			Jon, a, o, ŭziáćimie
Množnaja ličba
1	My bracimiem			My ŭziácimiem
2	Wy bracimiecia			Wy ŭziácimiecia
3	Jany bracimùć			Jany uziàcimuć
Budučy-prošły
Adzinočnaja ličba
1	Nia užywaicca	Ja budu		uziaŭšy
2		Ty budziš
3		Jon, a, o budzie
Množnaja ličba
1	Nia užywaicca	My budziem		uziaŭšy
2		Wy budzicia
3		Jany buduć
Zaležny ład
Prošły čas
Adzinočnaja ličba
1	Ja		braŭ-by	Ja		uziaŭ-by
2	Ty		brała-by	Ty		ŭziała-by
3	Jon, a, o		brało-by	Jon, a, o		ŭziało-by

1) Forma ūžywanaja tolki ū Hrodzienščynie i to redka.

Množnaja ličba.
1	My			My
2	Wy		brali-by	Wy		ŭziali-by
3	Jany			Jany
Zaprošły čas
Adzinočnaja ličba
1	Ja		byŭ-by braŭ	Ja		byŭ-by uziàŭ
2	Ty		była-by brała	Ty		była-by uziałà
3	Jon, a, o,		było-by brało	Jon, a, o,		było-by uziało
Množnaja ličba.
1	My	byli-by	brali	My	byli-by	uziali
2	Wy	„	„	Wy	„	„
3	Jany	„	„	Jany	„	„
Prymietnaja forma
Ciap.: Biaručy, aja, aje				Nimа
Prosty: Braŭšy, aja, aje				uziaŭšy, aja, aje
Skaznaja forma
Biaručy, braŭšy.				— uziaŭšy

§ 14. Druhoje złučanie.

Wid niezakončany		Wid zakončany
Ahulny ład.
Rabić		Zrabić
Abwiestny ład
Ciapierašni čas
Adzinočnaja ličba:
1	Ja rablu.
2	Ty robiš	(Nia ŭžywaicca)
3	Jon, а, о robić

Množnaja ličba
1	My robim
2	Wy robicia			(Nia ŭžywaicca)
3	Jany robiać
Prošły čas
Adzinočnaja ličba.
1	Ja		rabiŭ	Ja		zrabiŭ
2	Ty		rabiła	Ty		zrabiła
3	Jon, o		rabiło	Jon, a, o		zrabiło
Množnaja łičba.
1	My			My
2	Wy		rabili.	Wy		zrabili
3	Jany			Jany
Zaprošły čas
Adzinočnaja ličba
1	Ja		byŭ rabiŭ	Ja		byŭ zrabiŭ
2	Ty		była rabiła	Ty		była zrabiła
3	Jon, a, o		było rabiło	Jon, a, o		było zrabiło
Množnaja ličba
1	My			My
2	Wy		byli rabili	Wy		byli zrabili
3	Jany			Jany
Budučy čas
Adzinočnaja ličba
1	Ja budu rabić			Ja zrablu
2	Ty budziš rabić			Ty zrobiš
3	Jon, a, o budzie rabić			Jon, a, o zrobić

Množnaja ličba
1	My budzim rabić	My zrobim
2	Wy budzicia rabić	Wy zrobicia
3	Jany buduć rabić	Jany zrobiać
Budučy dalšy
Adzinočnaja ličba
1	Ja maju rabić	Ja maju zrabić
2	Ty maiš rabić	Ty maiš zrabić
3	Jon, a, o maje rabić	Jon, a, o maje zrabić
Množnaja ličba
1	My màim rabić	My màim
2	Wy màicia rabić	Wy màicia		zrabić
3	Jany màjuć rabić	Jany màjuć
Budučy - prošły
Adzinočnaja ličba
1		Ja budu
2	Nia ŭžywaicca	Ty budziš				zrabiŭšy
3		Jon, a, o budzie
Množnaja ličba
1		My budziem
2	Nia ŭžywaicca	Wy budžcia				zrabiŭšy
3		Jany buduć
Nakazny ład:
Adzinočnaja licba
1	—	—
2	Rabi	Zrabi
3	Nichaj robić	Nichaj zrobić

Množnaja ličba
1	Rabima			Zrabima
2	Rabicia			Zrabicia
3	Nichaj robiać			Nichaj zrobiać
Zaležny ład:
Prošły čas
Adzinočnaja ličba
1	Ja		rabiŭ-by	Ja		zrabiŭ-by
2	Ty		rabiła-by	Ty		zrabiła-by
3	Jon, a, o		rabiło-by	Jon, a, o		zrabiło-by
Množnaja ličba.
1	My rabili-by			My zrabilí-by
2	Wy rabili-by			Wy zrabili-by
3	Jany rabili-by			Jany zrabili-by
Zaprošły čas
Adzinočnaja ličba
1	Ja		byŭ-by rabiŭ	Ja		byŭ-by zrabiŭ
2	Ty		była-by rabiła	Ty		była-by zrabiła
3	Jon, a, o		było-by rabiło	Jon, a, o		było-by zrabiło
Množnaja ličba
1	My byli-by rabili			My byli-by zrabili
2	Wy byli-by rabili			Wy byli-by zrabili
3	Jany byli-by rabili			Jany byli-by zrabili.
Prymietnaja forma
Ciapierašni čas
Robiačy, aja, aje				Nima

Prošły čas
Rabiŭšy, aja, aje	Zrabiŭšy, aja, aje
Skaznaja forma
Ciapierašni čas
Ròbiačy	Nima
Prošły čas
Rabiŭšy	Zrabiŭšy

---

§ 15. Čynniki s kančaramí: cca i sia.

Čynniki majučyjá kančary: cca, abo sia, napi. mycca, bracca, kłaścisia i h. p. złučajucca pawedle papierednich dwuch złučaniaŭ dadajučy da adpawiednych formaŭ ješče kančary sia, cca.

Čynniki, katoryja majuć prad kančarom sia ŭ 2-oj asobie, adzinočnaj ličby, ciapierašniaho času, abwiestnaho ładu akcentowanaje è złučajucca wedle 1-ho złučania, a čynniki ŭsie inšyja — pawedle 2-ha złučania.

U tej-že druhoj asobie prad sia huk š zmiahčaicca ŭ ś, naprykład: ty biareš — ty biareśsia, ty myiš — ty myiśsia i h. p.

Čynnik jeści złučaicca hetak:

Ciapierašni čas abwiestnaho ładu.

1	Ja jem	My jadziom
2	Ty jasi	Wy jaścio
3	Jon, a, o jeść	Jany jaduć

Usie inšyja časy i łady formujucca tak sama, jak i ŭ 1. i 2. złučani.

---

§ 16. Imiennik.

Imiennik heta jość čaść mowy, aznačajučaja nazwanie jakojść rečy, ci asoby.

Pa značeniu swajmu imienniki dzielacca na: widzimyja, naprykład: Čaławiek, dom, ziamla, awiečka i h. p. niawidzimyja: Boh, duša, ruzum… žywyja: čaławiek, źwier, ptaška… niažywyja: dom, koł, doška, ruka… zbornyja: sad, les, hramada, tabun… materyalnyja: sol, piasok, hlina…

Kali imiennik wyražaje imia, danaje jakby na asabistuju ŭłasnaść jakojkolečej rečy, ci asobie, tady jon nazywaicca asabistym, napr. Anton, Anna, Paŭłowič, Nahorski, Minsk, Nioman, Biełarus, Ukraina i h. p.

Značyć imiennikami asabistymi buduć imiony i prozwišcy ludziej, nazwani wiosak, haradoŭ, rek, moraŭ, krajoŭ, miesiacaŭ i h. p.

Imienniki asabistyja zaǔsiody pišucca z wialikaj litary.

Usie inšyja imienniki nazywajucca ahulnymi i pišucca z małoj litary, a mohuć mieć wialikuju litaru, kali stajać u pačatku skazu.

Mohuć ješče być imienniki zwialičanyja, napr. źwier — źwiaryšče, dzicia — dziacišče, baba — babišče abo babzna i h. p. i zmienšanyja, napr. čaławiek — čaławiečak, harod — harodčyk, nož — nožyk, woł — wołik, kuryca — kurka — kuračka…

Imienniki bywajuć troch ròdaŭ: mužčynskaho, žanockaho i siaredniaho.

U imiennikach žywych rod uznajecca pa značeniu, a ŭ — niažywych pa kančaroch, dy pa zwyčajnym zaličaniu jakohaś imiennika da taho ci inšaho rodu. U praktyce heta robicca tak: Kali da imiennika možna prystawić moj abo hety, to imiennik — mužčynskaho rodu, kali možna prystawić maja abo heta — tady žanockaho rodu, a kali — majo — heto, to imiennik siaredniaho rodu, napr. moj koń, maja chata, majo woka. Hety dom, heta ruka, heto akno. Jość imienniki supolnaho rodu, to značyć takija, što mohuć być i mužč. i žanock. rodu, napr. moj sirotka i maja sirotka, hety wałacuha i heta wałacuha i h. p.

---

§ 17. Schilanie imiennikaŭ.

Imienniki zmieniajuć swaje kančary wedle prypadkaŭ i ličbaŭ. Heta nazywaicca schilaniem.

Sposabaŭ schilania jość čatyry. Usie jany majuć swaje asobnaści i šmat čaho supolnaho.

Da 1-ho schilania naležać imienniki mužčynskaho rodu z kančarami na suhałosnyja huki i na poǔhałosnyja, j — ŭ i siaredniaho rodu na o, e, abo a, katoraje zamieniaje o ci e, napr. woł, stoł, Maj, roŭ, akno, słonce, woka.

Da 2-ha schilania adnosiacca imienniki žanockaho i mužčynskaho rodu z kančarami na a, napr. matka, doška, ława, sirota, starasta i h. p.

Da 3-ho schilania naležuć imienniki žanockaho rodu — na suhałosnyja huki, napr. reč, pieč, sol.

Da 4-ho schilania adnosiacca nazwani maładiažy, siaredniaho rodu, napr. dzicia, cialo, kurčo, parasio, jahnio, kacianio i h. p.

Prypadkaŭ jość siem:

Imienny adkazywaje na pytani: chto? što?
Zaležny — kaho? čaho?
Dajny — kamu? čamu?
Bierny — kaho? što? (biaru)
Zrobny — kim? čym?
Miejscowy — (pry) kim? čym? dzie?
Kličny užywaicca dziela klikania.

Ličby jak i ŭ čynniku — dźwie: adzinočnaja i množnaja.

§ 19. Prykłady pieršaho schilania.

Adzinočnaja ličba
	Imien. žywyja.		Imien. niažywyja
Im.	Woł	Čmiel	Stoł	Chmiel
Z.	Wała	Čmiela	Stała	Chmielu
D.	Wału	Čmialu	Stału	Chmielu
B.	Wała	Čmiela	Stoł	Chmiel¹)
Zr.	Wałom	Čmialom	Stałom	Chmielam
M.	(pry) Wale	Čmialu	Stale	Chmielu
Kl.	Wole!	Čmielu!	Stole!	Chmielu!
Množnaja ličba
Im. Kl.	Wały	Čmiali	Stały	Chmieli
Zal.	Wałoŭ	Čmialoŭ	Stałoŭ	Chmielaŭ
D.	Wałom	Čmialom	Stałom	Chmielam
B.	Wały	Čmiali	Stały	Chmieli
Zr.	Wałami	Čmialami	Stałami	Chmielami
M.	(Pry) Wałoch	Čmialoch	Stałoch.	Chmielach

¹) U biernym prypadku adzinočnaj ličby kančar imiennikaŭ žywych zhodny z zaležnym prypadkam, a kančar niažywych — z imiennym.

U množnaj ličbie kličny prypadak zaŭsiody zhodny z imiennym prypadkam. Kančary zaležn. pryp. oů ci aù zalažać ad akcentu — kali jon padaje na apošni skład stawicca óŭ, kali nie — aů, naprykład wałśŭ — chmièlaŭ.

Tak sama kančary dajn. prypadka om am, kali akcent na apošnim składzie stawim òm, kali nie — am, napr. stałom, chmielam. Toje-ž adnosicca i da zrobnaho prypadka adzinočnaj ličby.

U staraświeckaj biełaruščynie užywałasia ješče parnaja ličba dla parnych imiennikaŭ, ale ciaper ad henaj ličby astaŭsia ŭmuzywani tolki zrobny prypadak niekolkich parnych imiennikaŭ heta: wušyma, plačyma, wačyma, dźwiaryma. Adnak-že pobač hetych formaŭ užywaicca ciaper i forma množnaj ličby wušmi, dźwiarmi i h. d.

§ 19. Prykłady druhoha schilania.

Adzinočnaja ličba.
Im. K.	Matka	Ława	Sirota	Sudźiá
E.	Matki	Ławy	Siroty	Sudźí
D.	Matce	Ławie	Sirocie	Sudźi
B.	Matku	Ławu	Sirotu	Sudźiù
C.	Matkaj	Ławaj	Sirotaj	Sudźiój
M.	(Pry) Matce	Ławie	Sirocie	Sudźi
Množnaja ličba
Im. K.	Matki	Ławy	Siroty	Sudzi
Zal.	Matak (kaŭ)	Ławaŭ	Sirotaŭ	Sùdziŭ
D.	Matkam	Ławam	Sirotam	Súdziam
B.	Matki	Ławy	Siroty	Sùdziaŭ
Zr.	Matkami	Łatvami	Sirotami	Sùdziami
M.	(Pry) Matkach	Ławach	Sirotach	Sudziach

Imienniki mužčynskaho rodu na a bierny prypadak množnaj ličby majuć zhodny z zaležnym prypadkam.

Imienniki starasta, staršynia u adzinočnaj ličbie pobač z formami 2-ha schilania majuć u dajnym, zrobnym i miejscowym prypadkach, tak-že formy 1-ho schilania, a ŭ množnaj ličbie ŭsie prypadki zhodny z 1-ym schilaniem.

§ 20. Treciaje schilanie.

Adzinočnaja ličba
Im. i Kl.	Noč	Soi
Zal.	Nočy	Soli
Daj.	Nočy	Soli
B.	Noč	Sol
Zr.	Nočaj	Solaj
M.	(Pry) Nočy	Soli
Množnaja ličba
Im. i Kl.	Nočy	Soli
Zal.	Nočaŭ	Solaŭ
Daj.	Nočam	Solam
B.	Nočy	Soli
Zr.	Nočami	Solami
M.	(Pry) Nočach	Solach

§ 21. Čaćwiortaje schilanie.

Adzinočnaja ličba
Im. i Kl.	Dzicia	Jahnio
Zal.	Dziciaci	Jahniaci
Daj.	Dziciaci	Jahniaci
Biern.	Dzicia	Jahnio
Zr.	Dziciam	Jahniom
M.	(Pry) Dziciaci	(Pry) Jahniaci
Množnaja ličba
Im. i Kl.	Dzieci	Jahniaty
Zal.	Dziaciej	Jahniataŭ
Daj.	Dzièciam *)	Jahniatam
Biern.	Dziaciej	Jahniaty
Zr.	Dziaćmi	Jahniatami
M.	(Pry) Dzieciach	Jahniatach

*) Dajny prypadak može być takže dziaciòm zrobny — dziečmi i miejscowy — pry dziacioch.

§ 22. Zaimak.

Zaimak heta jość čaść mowy, katoraja užywaicca dziela zamieny imiennika.

Zaimki bywajuć:

Asabistyja: ja, ty, jon, jana, jano, my, wy, jany.
Zwarotny: siabe, sabie, siabie, saboj, pry sabie.
Naležnaści: moj, twoj, jaho, jaje, naš, waš, ich, swoj.
Pakaznyja: hety, heny, toj, taki, hetaki, hetolki, stolki.
Pytajnyja: chto? što? katory? jaki? čyj? skolki?
Adnosnyja: (tyja, što pytajnyja, kali jany užywajucca biez pytania),
Niedaskaznyja: niechta, niešta, chtokolečy, štokolečy, chtoś, štoś i h. p.
Skaznyja: uwieś, usiaki, kožny, samy, sam.

§ 23. Admiena zaimkaŭ.

Zaimki jak i imienniki schilajucca pawedle prypadkaŭ i ličbaŭ, a nikatoryja z ich — ješče i wedle rodaŭ.

Schilanie zaimkaŭ asabistych.

Adzinočnaja ličba
Im. Kl.	Ja	Ty	Jon	Jana	Jano
Zal.	Mianie	Ciabie	Jaho	Jaje	Jaho
D.	Mnie	Tabie	Jamu	Jej	Jamu
B.	Mianie	Ciabie	Jaho	Jaje	Jaho
Zr.	Mnoj	Taboj	Im	Jej	Im
M.	(pry) mnie	Tabie	Im	Jej	Im

Množnaja ličba
Im. Kl.	My	Wy	Jany
Zal.	Nas	Was	Ich
D.	Nam	Wam	Im
B.	Nas	Was	Ich
Zr.	Nami	Wami	Imi
M.	pry Nas	Was	Ich

§ 24. Schilanie zaimkaŭ naležnaści.

Adzinočnaja ličba
lm. Kl.	Moj	Maja	Majo
Z.	Majho	Majej	Majho
D.	Majmu	Majej	Majmu
B.	Majho	Maju	Majo
Zr.	Maim	Majej	Maim
M.	pry Maim	Majej	Maim

Množnaja ličba
Im. KI.	Maje
Zal.	Maich
D.	Maim
B.	Maje (ich)
Zr.	Maimi
M.	(pry) Maich

Pawedle hetaho ŭzoru schilajacca zaimki: twoj. swoj, toj i čyj.

Zaimki: jaho, jaje i ich — nie schilajucca.

§ 25. Schilanie pakaznych i inšych.

Adzinočnaja ličba
Im. K.	Hety	Heta	Heto
Z.	Hetaho	Hetaj	Hetaho
D.	Hetamu	Hetaj	Hetamu
B.	Hety (aho)	Hetu	Heto
C.	Hetym	Hetaj	Hetym
M.	(Pry) Hetym	Hetaj	Hetym
Množnaja ličba
Im. i Kl.		Hety (ja)
Zal.		Hetych
Daj.		Hetym
B.		Hetyja (ch)
Zr.		Hetymi
M.		(pry) Hetych

Hetak sama schilajucca ŭsie zaimki z takimi samymi i padobnymi kančarami.

§ 26. Schilanie zaimkaŭ na „ki“.

Adzinočnaja ličba
Im. K.	Taki	Takaja	Takoje
Zal.	Takoha	Takoj	Takoha
D.	Takomu	Takoj	Takomn
B.	Taki (oha)	Takuju	Takoha
Zr.	Takim	Takoj	Takim
M.	(pry) Takim	Takoj	Takim

Množnaja ličba.
Im. i Kl.	Takija
Zal.	Takich
Daj.	Takim
Biern.	Takija (ch)
Zr.	Takimi
M.	Takich

Zaimki: hetolki, stolki i skolki zmieniajucca, jak takija ů množuaj licbie.

§ 27. Schilanie zaimkaŭ: niechta, niešta, chto, što i im padobnych.

Adzinočnaja ličba
Im.K.	Chto	Što	Nichta
Z.	Kaho	Čaho	Niekaho
D.	Kamu	Čamu	Niekamu
B.	Kaho	Čaho	Niekaho
C.	Kim	Čym	Niekim
M.	(pry) Kim	Čym	Niekim

Množnaj ličby nie majuć.

Adzinočnaja ličba.
Im. K.	Uwieś	Usia	Usio
Z.	Usiaho	Usiej	Usiaho
D.	Usiamu	Usiej	Usiamu
B.	Uwieś (usiaho)	Usiu	Usio
C.	Usim	Usiej	Usim
M.	(pry) Usim	Usiej	Usim

Množnaja ličba
Im. i Kl.	Usie
Zal.	Usich
Daj.	Usim
B.	Usie (ich)
Zr.	Usimi
M.	Usich

---

§ 28. Prymietnik.

Prymietnik heta jość čaść mowy, pakazywajučaja prymietu rečy, ci asoby.

Prymietniki dzielacca na:

Prymietniki jakaści, katoryja pakazywajuć jakaja reč, napr. dobry, wialiki, sini, miahki, redki, ščaśliwy...

Prymietniki materyalnyje, katoryja pakazywajuć materyał, z jakoha reč zroblana, napr. hliniany, dzierawianny, kamienny i h. p.

Prymietniki naležnaści, pakazywajučyja, da kaho reč naležyć, napr. baćkaŭski, miastowy, haspadarski, sielanski, babski i h. p.

Prymietniki formy, kruhły, kantawaty, trykutny, krywaboki i h. p.

Prymiety jakaści mohuć być u roznych rečaŭ nie ŭ dzinakawaj miery, napr. chtoś — dobry, druhi — lepšy, inšy — najlepšy i h. p.

Wotož prymietniki jakaści majuć stupni pryraŭnawania.

Stupnioŭ pryraŭnawania jość try: roŭny, wyžejšy i najwyžejšy, napr. miły — stupień roŭny, milejšy — stupień wyžejšy, najmilejšy — stupień najwyžejšy. Prymietniki materyalnyja, naležnaści i formy stupnioŭ pryraŭnawania ni majuć, choć prosty narod časam užywaje formy: kruhlejšy kantawaciejšy i h. p.

§ 29. Schilanie prymíetnikaŭ.

Prymietniki schilajucca pawedle prypadkaŭ, ličbaŭ i rodaŭ.

Prymietniki majuć kančary ćwiordyja: y, aja, aje (y, a, o,) abo miahkija i, iaja, iaje (i, ia, ie,) dziela hetaho schilanie ich raspadaicca na dźwie hrupy: ćwiorduju i miahkuju: dobry, dobraja, dobraje (ćwiord.) sini, siniaja, siniaje (sini, sinia, sinie) (miahk.) Aproč taho prymietniki majučyja pierad kančarom h, ch, k, w majuć nikatoryja prypadki pa ćwiordaj a iušyja pa miahkaj formie i stanowiać mišanuju hrupu.

U množnaj ličbie ŭsie prypadki dla usich troch rodaŭ — adzinakawy, ale bierny prypadak mužčynskaho rodu prymietnikaŭ, adnosiačychsia da asobaŭ zhodny z zaležnym, a prymietnikaŭ. adnosiačychsia da rečaŭ zhodny z imiennym prypadkam, jak u adzinočnaj tak i ŭ množnaj ličbie.

§ 30. Čwiordaje schilanie.

Adzinočnaja ličba
Im. K.	Dobry	Dobraja	Dobraje
Z.	Dobraho (a)	Dobraj	Dobraho (a)
D.	Dobramu	Dobraj	Dobramu
B.	jak Im. abo Z.	Dobruju	Dobraje
Z.	Dobrym	Dobraj	Dobrym
M.	(pry) Dobrym	Dobraj	Dobrym

Množnaja ličba
Im. i Kl.	Dobryja
Zal.	Dobrych
Daj.	Dobrym
Biern.	Dobryja (ch)
Zr.	Dobrymi
M.	Dobrych

§ 31. Miahkaje schiIanie.

Adzinočnaja ličba
Im Kl.	Sini	Siniaja	Siniaje
Z.	Siniaho (a)	Siniaj	Siniaho (a)
D.	Siniamu	Siniaj	Siniamu
B,	Sini(aho)	Siniaja	Siniaje
Z.	Sinim	Siniaj	Siuim
M.	(pry) Sinim	Síniaj	Sinim

Množnaja ličba
Im. i Kl.	Sinija
Zal.	Sinich
Daj.	Sinim
Biern.	Sinija (ich)
Zr.	Sinimi
M.	Sinich

§ 32. Miešanaje schilanie.

Adzinočnaja ličba.
Im. K.	Cichi	Cichaja	Cichoje
Z.	Cichoha	Cichoj	Cichoha
D.	Cichomu	Cichoj	Cíchomu
B.	Cichi (oha)	Cichuju	Cichoje
Z.	Cichim	Cichoj	Cichim
M.	Cichim	Cichoj	Cichim

Množnaja ličba.
Im. i Kl.	Cichija
Zal.	Cichich
Daj.	Cichimi
Biern.	Cichija (ich.)
Zr.	Cichimi
M.	(pry) Cichich

§ 33. Skaročanaja forma.

Amal nia ŭsie prymietnikí mohuć być užywany i ŭ skaročanaj formie, adnak biełaruskaja mowa nia lubić ich skaračać u adzinočnaj ličbie i ŭ asobnaści ŭ mužčynskim rodzie; zatoje u ličbie množnaj skaračeni užywajucca časta, napr. dobry ludzi, bieły ruki i b. p.

Pawedle prymietnikawaho schilania schilajucca i adčynnyja prymietnyja formy, napr.

Adzinočnaja ličba
Im. K.	Aručy	Aručaja	Aručaje
Z.	Aručaho (a)	Aručaj	Aručaho (a)
D.	Aručamu	Aručaj	Aručamu
B.	Aručy (aho)	Aručuju	Aručaje
Z.	Aručym	Aručaj	Aručym
M.	Aručym	Aručaj	Aručym
Množnaja ličba.
Im. i Kl.		Aručyja
Zal.		Aryčych
Daj.		Aručym
Biern.		Aručyja(ych)
Zr.		Aručymi
M.		(Pry) Aručych

34. Ličebnik.

Ličebnik heta jość čaść mowy, pakazywajučaja ličbu, abo paradak rečaŭ.

Ličebniki razdzielajucca na:

Ličbowyja, katoryja adkazywajuć na pytanie: skolki? napr. adzin, piać, dziesiać i. h. p.

Paradkawyja — na pytanie: katory, aja, aje? napr, pieršy, aja, aje, piaty, aja, aje i h. p.

Zbornyja: dwoje, troje, para i h. p.

Množnyja: dwajny, dwajaki, trajny i h. p.

Probnyja: paławina, čwierć, paŭtara i h. p.

Nieŭstanoŭlanyja: niekolki, kolkinacać, kolkidzisiat, kolkisot i h. p.

§ 35. Schilianie ličebnikau.

Ličbowyja z kančarom na suhałosny huk, napr. piać, siem i h. p. schilajucca jak imienniki 3-ho schilania u adzinočnaj ličbie, tolki zrobny prypadak majuć wedle formy množnaj ličby, napr. šaśćmiù, siamiú...

Ličebnik sorak schilaicca jak čaławiek (pa 1-ym schilaniu).

Złožanyja ličebniki piaćdzisiat, šeśćdzisiat i h. d. schilajucca ŭ abiedźwioch čaściach: piacidziśiaci...

Tysiača schilaicca, jak noč.

Sto i miljon schilajucca, jak son.

Ličebniki drobnyja schilajucca, jak imienniki z takimi kančarami.

Paŭtara, paŭtracia i pad. schilajucca, jak prymietniki ŭ množnaj ličbie.

Ličebniki paradkowyja, a tak-že: adzin, dwa schilajucca, jak prymietniki ŭ množnaj ličbie. Taksama chiliajucca ličebniki zbornyja imnožnyja.

§ 36. Nazwani asnaŭnych ličebnikaŭ.

Ličbowyja.	Paradkowyja.
1. Adzin, a, o	Pieršy,	aja,	aje
2. Dwa	Druhi,	„	oje
3. Try	Treci	„	aje
4. Čatyry	Čaćwiorty	„	„
5. Piać	Piaty	„	„
6. Šeść	Šosty	„	„
7. Siem	Siomy	„	„
8. Wosiem	Wośmy	„	„
9. Dziewieć	Dziwiaty	„	„
10. Dziesiać	Dzisiaty	„	„
11. Adzinacać.	Adzinacty	„	„
12. Dwanacać	Dwanacty	„	„
13. Trynacać	Trynacty	„	„
14. Čatyrnacać	Čatyrnacty	„	„
16. Piatnacać	Piatnacty	„	„
16. Šasnacać	Šasnacaty	„	„
17. Siemnacać	Siemnacty	„	„
18. Wosiemnacać	Wosiemnacty	„	„
19. dziewiatnacać	Dziewiatnacty	„	„
20. Dwacać	Dwacaty	„	„
21. Dwacać adzin	Dwacać pieršy	„	„
30. Trycać	Trycaty	„	„
40. Sorak	Sorakawy	„	oje
60. Piaćdzisiat	Piaćdzisiaty	„	aje
60. Šeśćdzisiat	Šośćdzisiaty	„	„
70. Siemdzisiat	Siemdzisiaty	„	„
80. Wosiemdzisiat	Wosiem „	„	„
90. Dziewiaćdzisiat	Dziewiać „	„	„
100. Sto	Soty	„	„

Ličbowyja.	Paradkowyja.
101. Sto adzin	Sto pieršy	„	„
102. Sto dwa	Sto druhi	„	„
200. Dzwieście	Dzwiesty	„	„
	Dwuchsoty	„	„
300. Trysta	Trochsoty	„	„
400. Čatyrysta	Čatyrochsoty	„	„
500. Piaćsot	Piaćsoty	„	„
600. Šeśćsot	Šeśćsoty	„	„
700. Siemsot	Siemsoty	„	„
800. Wosiemsot	Wosiemsoty	„	„
900. Dziewiaćsot	Dziewiaćsoty	„	„
1000. Tysiača	Tysiačny	„	„
1001. Tysiača adzin	Tysiača pieršy	„	„
2000. Dzwie tysiačy	Dwuchtysiačny	„	„
5000. Piać tysiač	Piaćtysiačny	„	„
1000000. Miljon.	Miljonny.	„	„

i h. d.

§ 37. Skaźnik.

Skaznik, heta jość niazmiennaja čašć mowy pakazywajučaja, dzie, kali, čamu i jak spaŭniaicca čynnść.

Skaźniki dzielacca na:

Skaźniki miejsca, katoryja adkazywajuć na pytani: dzie? kudy? adkul? napr. tut, tam, tudy, adtul, siudy, adhetul, blizka, daloka, zwierchu, ŭniz, nazad i h. p.

Skaźniki času adkazyw. na pytanie: kali? ciapier, tady, dauxniej, učora, rana, pośla, siahonia i h. p.

Skazniki pryčyny, adkazywajuć na pytani: čamu? dziela čaho? z jakoj pryčyny? uapr. sprapudu, zatym, dziela taho, zbolu sa złości i h. p. Skaźniki ličby, adkazywajuć na pytanie: skolki? napr. udwaja, utraja, piać raz...

Skaźniki sposabu adkazywajuć na pytanie: Jak? napr. dobra, drenna, lohka. ciažka, prosta, krywa, cicha, zwolna, samachod i h. p.

Nikatoryja skaźniki majuć stupni pryraůnawania, napr. rana, raniej, najraniej. Dobra, lepiej, najlepiej, blizka, bližej, najbližej i b. p.

§ 38. Pryimak.

Pryimak heta jość niezmiennaja čaść mowy, užywanaja zaŭsiody pry imiennikach i pakazywajučaja, abo jak adna reč, ci asoba prypadaje da druhoj, abo jak čynnaść prypadaje da asoby, ci rečy.

Pryimki mohuć stajać i pierad zaimkami (bo jany zamieniajuć imiennik), a taksama pierad inšymi čaściami mowy, ustaŭlanymi miž pryimkam i imiennikam, abo zamieniajučymi imiennik, ale zaŭsiody pryimki adnosiacca da imiennika.

Tyja-ž pryimki mohuć stajać pry čynnikach, z katorymi zaŭsiody pišucca razam, napr. razkinuć, prybić, zrezać…

Pryimki bywajuć: prostyja: ab, ad, da, na, pry, z, za, nad, pad, dla, biez, praz i h. p. i składanyja: z-za z-pad, pa-nad i h. p.

Pryimki zaŭsiody wymahajuć taho, abo druhoha prypadka, pryčym nikatoryja užywajucca zaŭsiody z adnym i tym samym prypadkam, a druhija — raz z adnym, druhi raz z inšym.

Pry imiennym i zrobnym prypadkach pryimki nikoli nie stawiacca.

Pry zaležnym prypadku stawicca: ad, da, dla, dziela, biez, z-za, z-pa-nad, z-pad.

Pry dajnym užywaicca: k (ka) ale redka i pra.

Pry biernym užywajucca: praz, cieraz, pra, skroś. Pry miejscowym stawicca pry, ab, na.

Pryimak miž stawicca pry zaležn. abo zrobnym prypadkach, napr. miž ludziej i miž ludźmi.

Pad, nad, za, prad, pa-nad wymahajuć biern. abo zrobn. prypadka, napr. pad stoł, pad stałom, prad Boha — Boham, pa-nad wiosku, pa-nad wioskaj i h. p.

Na wymah. biern. abo miejsc. pryp. napr. na ławie i na ławu.

U — zaležn., biern. i miejsc. pryp. napr. u pana, u chatu, u humnie...

Z wym. zal., biem. i zrobn. pryp. napr. z ruki, z wiarstu, z nažom...

Pa — dajn., biern. i miejsc. napr. pa ruce, pa wadu, pa darozie.

Častki uz, wy, raz, pra, (piera), padobryja da pryimkaŭ — zaŭsiody stajać pry čynnikach i pišucca z imi razam, napr. uzdzieć, wylić, razbić, pierajści i h. d.

§ 39. Złúčnik.

Złučnik jość čaść mowy złučajučaja, abo asobnyja słowy, abo cełyja skazy ŭ adno miejsco.

Najzwyčajniejšyja złučniki hety: i, a, dy, ci, io, ale, dyk, abo.

Aproč hetych jość złučniki pachodnyja, heta značyć formawanyja z inšych čaściaŭ mowy, napr. nawat, zusim, pryhetvm, naproci, tak-samo, choć, može, nichaj, adnak-že, kali, ješče i h. p.