Jan Barščeŭski — pieršy biełaruski piśmieńnik XIX stalećcia (1911)/Jan Barščeŭski
| Jan Barščeŭski — pieršy biełaruski piśmieńnik XIX stalećcia Літаратуразнаўчы артыкул Аўтар: Рамуальд Зямкевіч 1911 год |
Biełaruskije wieršy Jana Barščeŭskaho → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Ян Баршчэўскі — першы беларускі пісьменьнік XIX сталецьця. |
Прапануем да спампаваньня!
._%D0%A3%D0%B7%D0%BE%D1%80_1.png)
Jan Barščeŭski — pieršy biełaruski piśmieńnik XIX stalećcia.
(Uspamin u 60 letniuju hadaŭščynu śmierci).
Niekaliś bahataja biełaruskaja piśmiennaść u XVII i XVIII stalećciach pačynaje chilicca da poŭnaho upadku. Aproč palityčno-socijalnych warunkoŭ i izolacyi wyšejšych stanoŭ narodu pryčynaj hetamu pasłužyła i štučnaja nia čysta narodnaja mowa, ŭ katoraj pisalisia i drukawalisia ŭsie knižki. Wychodziačy z dumki, što pisać i drukawać možna tolki ŭ hetaj mowie, ŭ katoraj napisano Światoje Piśmo (Biblia), staryje biełaruskije piśmienniki sami pryčynilisia i da ŭpadku swajho narodu, a prynamsi da upadku swajej intelihiencii. Mowa używanaja u knižkach była štučnaj dziela taho, što składałasia z cerkoŭna-sławianskaj mowy (praŭdziwiej kažučy, stara-balharskaj), da katoraj uwajšli cełyje słowy i zwaroty žywych moŭ: biełaraskaj, ukrainskaj i polskaj. Razumiejecca, što mowa tak štučna apracawanaja nie mahła słužyć dušeŭnym patrebam biełaruskaho narodu, asabliwa ludziam prostym, nie wučonym. Dziela taho pawinna była jana raniej ci paźniej ustupić miejsce čysta narodnaj, ŭsim zrazumiełaj, hutarcy. Hety žyćciowy praces zamieny moŭ bačym ŭ druhoj paławinie XVIII stalećcia, kali bazyljanie, jezuity i pijary pačynajuć usio bolš i bolš užywać čysta narodnaj hutarki ŭ kazańniach dla prostaho ludu. Pamału pajaŭlajucca ŭ hetaj mowie drukawanyje knižki, jak kazańnia, kantyčki i malitwy. Aproč hetaho jezuity u swaich školnych dramach i kamedyjach pačynajuć wywadzić na scenu i prostaho biełaruskaho sielanina z jaho hutarkaj. Takim woś sposabam biełaruskaja narodnaja mowa zdabyła swajo prawo ŭ žyćci. Raz byŭ pačatak zrobleny, možna było čekać, što znojducca i narodnyje pieśniary i piśmienniki. Tak i stałosia.
Pieršym biełaruskim piśmiennikam u XIX stalećci treba ličyć nie Mańkoŭskaho, katoraho Eneida zrabilasia wiadomaj šyrejšamu hramadzianstwu tolki paśla 1830 hoda, a Jana Barščeŭskaho, katoraho pieršy wierš, napisany ŭ 1809 hadu, zrabiŭ jaho šyroka wiadomym
.jpg)
Jan Barščeŭski nad biereham reki Niewy ŭ Piecierburzie.
_2.jpg)
u jezuickuju kollegiju jaho rodny baćka. Barščeŭski wučyŭsia nadta dobra ŭ škołach. Kožnaje leto pryježdžaŭ ŭ wiosku, dzie ŭsie jaho wielmi lubili. Niwodnaje wiasielle, imianiny i druhije tym padobnyje światy nie abyjšlisia biez Barščeŭskaho, katoraho usie achwotnie prasili. Nie było kirmašu, na katory by Barščeŭskaho nie paciahnuli. Usia zaściankowaja šlachta lubiła Barščeŭskaho za miły, wiasioły charakter i za wieršyki, katoryje jon składaŭ pry kožnaj pieršaj lepšaj nahodzie. Šlachta heta, ličučy siabie palakami, hawaryła pamiž saboj bolš pa biełarusku čym pa polsku. Ab hetym świedčyć i Cečot[1] i Rypiński[2]. Papularnaść tworoŭ Mańkouskaho, Barščeŭskaho i druhich pakazywaje jasna, što hetyje twory byli patrebny, što jany wielmi cikawili ŭsich i jak možem bačyć u etnohrafičnych zbornikach, uwajšli ŭ narod i zrabilisia čysta narodnymi tworami. Pieršym biełaruskim wieršam Barščeŭskaho była piesienka: Ach, čymže twaja, dziewańka, hałoŭka zaniata. Wieršyk hety napisaŭ Barščeŭski u 1809 hadu zakachaŭšysia ŭ pannačku Maksimowičoŭnu. Kali Barščeŭski napisaŭ hety wieršyk, peŭnie i nia dumaŭ, što jon zrobicca tak papularnym i pierachodziačy z wust da wust, zachawajecca doŭha ŭ pamiaci ludziej. Čym skončyłasia jaho luboŭ da panny Maksimowičoŭny — nima wiedama. Musi być ludzi i čas źmianili ŭsio. U 1812 hadu bačyŭ Barščeŭski wialikuju wajnu z Napoleonam i barbu mužykoŭ pa lasoch z uciekajučymi francuzami. Woś pad upływam hetych zdareńnioŭ napisaŭ Barščeŭski wierš: Rabunki mužykoŭ. Wierš hety razyjšoŭsia ŭ spiskach pa cełaj Biełarusi.
Skončyŭšy škoły u Połacku maniŭsia Barščeŭski pajechać da uniwersytetu ŭ Wilni. Ni majučy možnaści zrabić heta, Barščeŭski pačaŭ pracawać jak damowy wučyciel u bahatych damach. Sabraŭšy trochi hrošy pajechaŭ Barščeŭski da Piecierburha. Napatkaŭšy tamaka znajomych, praz ich dastaŭ miejsce u marskim wiedomstwie, dzie pačaŭ słužyć. Ale miejsce heta pakinuŭ chutka i pačaŭ iznoŭ wučycielskuju pracu. Praca heta dała Barščeŭskamu niejkuju materjalnuju niezaležnaść.
U Piecierburzie paznajomiŭsia Barščeŭski z Mickiewičem, a paśla i z Šewčenkaj. Znajomaści hetyje mieli wialiki ŭpłyŭ na literaturnuju tworčaść Barščeŭskaho. Barščeŭski hurtuje kala siabie ŭ 1840 hadu maładziež i pačynaje. wydawać ročniki-almanachi. Almanach Barščeŭskaho «Niezabudka» wychadziŭ ad 1840 da 1844 hoda. Wyjšło hetaho 4 tomy. Almanachi hetyje krytyka pryniała wielmi prychilna. Najwažniejšaj pracaj Barščeŭskaho jość «Šlachcic—Zawalnia czyli Białoruś w fantastycznych opowiadaniach». (Petersburg 1844—1846). U pieradmowie hetaj knižki šmat cikawaho ab biełaruskaj literatury napisaŭ Romuald Podbereski. Knižka heta składajecca z samych narodnych biełaruskich apawiedańnioŭ i lehiend, katoryje sabiraŭ Barščeŭski praz ŭsio swajo žyćcio. Krytyka da samaj knižki adniesłasia nadta prychilna[3], pieradmowu Padbereskaho adnak mocna zhudziła za lišnie wialikuju samapeŭnaść[4]. Usie hetyje twory Barščeŭskaho napisany byli ŭ polskaj mowie, dziela taho, što pa biełarusku drukawać niepazwalali. Ballady, apisacielnyje wieršy Barščeŭskaho a tak sama i «Šlachcic Zawalnia» tak i prosiacca kab ich pierełažyć na biełaruskuju mowu, bo ŭsio heta uziato žyŭcom z biełaruskaho žyćcia i u polskaj literatury nie maje i nia budzie mieć takoho wialikaho značeńnia. Z tworoŭ Barščeŭskaho pisanych pa biełarusku majem tolki dwa wieršyki, drukawanyje ŭ almanachu Podbereskaho «Rocznik Literacki» (Petersburg 1843 str. 216): Da čymže twaja, dziewańka, hałoŭka zaniata i Harelica i adzin nia poŭny: Rabunki mužykŭ u pieradmowie Podbereskaho da knižki «Slachcic Zawalnia». (str. XXVIII—XXXII). Ab hetym wieršu «Rabunki mužykoŭ» piše i Aleksander Rypiński u swajej knižcy: Białoruś (Paryž 1840) i padaje nawat kolki strof, niedrukawanych u Podbereskaho (str. 204, 207 i 208). Ab biełaruskich tworach Barščeŭskaho tak piše polski krytyk i historyk Juljan Bartošewič: „Wiersy Barščeŭskaho raschodzilisia pa ŭsich rukach. Umieli ich na pamiać dzietki, a niańki piejali pry kałyskach pieśni Barščeŭskaho, katory zrabiŭsia praŭdziwa popularnym i jedzinym pieśniarom swajej Ukrainy“[5].
Pad kaniec žyćcia Barščeŭski pierejechaŭ da Cudnowa na Wałyni, dzie žyŭ u hrafini Ržewuskaj. Tam žyŭ kolki hadoŭ až da śmierci, katoraja nastupiła 11 sakawika 1851 hoda.
Značeńnie tworčaści Jana Barščeŭskaho dla biełaruskaj literatury wažnaje tym, što jon jaŭlajecca dalšym zwianom taho łańcuha piśmieńnikoŭ, katoryje ješče ŭ XVIII stalećciu pačali pracawać dla narodu. Twory Barščeŭskaho jakby sabie ni było razyjšlisia ŭ narodzie i pryhatawali grunt dla budučych biełaruskich piśmieńnikoŭ. Barščeŭskaho treba ličyć za pieršaho biełaruskaho piśmieńnika u pačatku XIX stalećcia, bo raniej 1809 hoda nichto ješče nie pisaŭ, a Eneidu Mańkoŭskaho treba adniaści da 1830 hoda, dziela taho što tolki ŭ hetym časie pačynajuć hawaryć i pisać ab hetaj paemie.
._%D0%A3%D0%B7%D0%BE%D1%80_2.png){kind=small}