Rodnyje zierniaty (1916)/III/Wilnia

Wilnia
Гістарычная праца
Аўтар: Вацлаў Ластоўскі
1916 год

Іншыя публікацыі гэтага твора: Вільня (Ластоўскі).

Прапануем да спампаваньня!

Wilnia.

Ab zasnawańni miesta Wilni apawiedajuć tak: raz kniaź Hiedymin, byŭšy na palewańni, zabłudziŭsia i zanačawaŭ u lesi, na Turawaj hare, kala reki Wilji. Nočču pryśniŭsia jamu zialezny woŭk, katory wyŭ duža hołasna. Kali kniaź ustaŭ i raskazaŭ swoj son, to kniazieŭski waražbit rastłumačуŭ son tak: na hetaj hare stanie kaliś horad, i sława jaho budzie hołasna. Hiedymin zasnawaŭ na tej hare abaronny zamak, katory s časam pieretwaryŭsia u staličnaje miesto.

Wielmi može być, što abaronny zamak na Zamkowaj hare adbudawaŭ, ci ŭmacawaŭ kniaź Hiedymin, ale što datyče samoj sialiby, to jana zadoŭha da kniazia Hiedymina, a mabyć zadoŭha i da naradžeńnia Chrysta, była na hetym miejscy. Ustanoŭlena, što u bronzawy i nawat kamienny wiek tut žyli ludzi. A ŭ časy Hiedymina znachodziłosia tut užo niemałoje miesto, byli kupieckije, haścinnyje toržyščy, a samo miesto było centram kupieckaho žyćcia.

Žyli ludzi… Chto-ž jany byli? Jakoha rodu-plemi? Na heto pakul-što historyja nam nie daje jasnaho adkazu. Dumajuć, što heto byŭ narod sławianskaho plemi, tej samaj sławianskaj hruppy, s katoraj paŭstaŭ ciapierašni biełaruski narod. Najmieńnie ichniaje ŭ roznyje časy roznyje ludzi rozna pisali. Adny zwali ich Wołatami, Wieletami, Woŭkami, — druhije da hetaho najmieńnia dadawali proźwišče-epitet Lutyje u chwalebnym značeńni hetaho słowa. Znače: charobryje, spraŭnyje, adwažnyje. Plemia Wołataŭ ci Wieletaŭ žylo pamiž Dniepram, Biarezynaj i Zachodniaj Dźwinoj. Epitet ichniaho najmieńnia: Luty, dumajuć, daŭ pačatak dzieržaŭnamu najmieńniu Litwa.

Plemia hetaje wyznawało pahanskuju wieru: maliłosia Piarunu, Kaladzie-Hramawicy, Jaryle i budawało swaim bahom bažnicy, ŭ katorych pakładali achwiary asobnyje duchoŭniki. Nad usimi duchoŭnikami byŭ starejšy duchoŭnik, jakoha zwali Krywe-Krywejte. Dumajuć, što najmieńnie sławian, katoryje žyli miž Dniaprom, Dźwinoj i Prypiaćciu, — Krywičy, ŭziało swoj pačatak ad wyznawanaj imi Kryŭskaj wiery, s Krywe-Krywejtam u wiarchu.

U XIII stalećci Wilnia była centram relihijnaho kryŭskaho žyćcia. Tut, na dalinie, dzie ciapier staić katedralny kaścioł, była pabudawana pahanskaja bažnica i paliŭsia nieuhasny światy ahoń. Wielmi być može, što utworenyj tut relihijny centr prymusiŭ i hasudarstwienuju ŭłaść piereniaści siudy stalicu. Pry Hiedyminie miesto było razdzieleno pa wiery žycharoŭ na try čaści, zwanyje «paławicy»; kala zamku i bažnicy Piaruna byŭ Krywy horad, dzie žyli «Kryŭcy» s Krywe-Krywejtam. Na Zareččy žyli chryścijanie „papoŭcy“ i ŭžo ŭ časy Hiedymina mieli tut swaje światyni. Dzie ciapier Niamieckaja i Žydoŭskaja wulicy była trećcia paławica; žyli tam čužaziemcy, bolš za ŭsio niemcy i žydy.

Pry Olhierdzie (1342—1376) Wilnia była ŭžo nia tolki ludnym miestam, ale i husta zasielenym i ciesna zabudawanym.

Chryścijantwo prychodzilo ŭ Wilniu z dawion-daŭna z Uschodu i z Zachadu: ad hrekoŭ i niemcoŭ. Ale i chryścijanie i pahanie-kryŭcy žyli pamiž saboj u zhodzie.

Praŭda, bywało i toje, što narod aburywaŭsia na nowawieroŭ, buntawaŏsia i pabiwaŭ prapawiednikoŭ chryścijanstwa. Hetkije zdareńnia bywali. Raz zamučyli kryŭcy franciškanoŭ, što ŭ niamieckaj słabadzie-paławicy mieli swaju bažnicu, a druhi raz zamučyli troch chryścijan uschodniaho abradu: Kukleja, Mikleja i Niažyłu.

U 1386 hadu u Wilni adbyłosia chryščeńnie Litwy ŭ nowuju wieru. Stałosia heta takim paradkam: witebski kniaź, a paźniej i wialiki kniaź Litoŭski, Jahajło, ažaniŭsia s polskaj karaleŭnaj Jadwihaj, pryniaŭ katalictwa i abiecaŭsia «pryzwać, uhawaryć, a nawat prymusić» chryścicca ŭ «nowuju wieru» ŭwieś narod Wialikaho Kniaźstwa Litoŭskaho. S Krakowa pryjechało łacinskaje duchawienstwa, i ŭ naznačeny dzień adbyłosia uračystaje chryščeńnie «pahan». Ad hetaho času wiera zachodniaho abradu mieła stacca hasudarstwienaj wieraj u Litwie. I tak było pastanoŭlena, ale faktyčna tak stacca nie mahło, bo kniazi litoŭskije, bajary i čaść narodu zdaŭna ŭžo byli chryścijanami uschodnia-hreckaho abradu. I choć knjazieŭski dwor, bajarstwo litoŭskaje i žamojdzkaje wiery, kryŭska-pahanskaj i wiery «ŭschodniaho zwyčaju», pryniali nowuju wieru, ale ŭsio-ž taki bolšaja čaść bajar i narodu ŭsiaho Kniaźstwa, asabliwa ziemli biełaruskije astalisia pry «starynie». Adnym słowam, u hasudarstwie zrabiŭsia razdzieł hramadzian na «rusinoŭ», «relei starožytnaje khreckaje», katoraja wywodziłasia z Hrecii i Kijewa, i na «Litwu», «relei zwyčaju łacinskaho».

Pry Olhierdzie († 1381) i Witoŭcie (+ 1438) Kniaźstwo Litoŭskaje prydbało sabie niemałuju wajennuju sławu i razrasłosia u abšyrnuju dzieržawu, a Wilnia, jak centr dzieržaŭnaj ŭłaści, bahacieła i razrastałasia. Adna maskoŭskaja prykazka, pachodziačaja mabyć s tych časoŭ, kaže: «Azow sławien, Smalensk hrozien, a Wilnia diwna». I mahła być Wilnia «diwnym», heta znače pryhožym miestam: u tyje časy Wialikamu Kniaźstwu Litoŭskamu prysłuchało mnoha kniazieŭstw i ziamiel, a nawat samaja hroznaja Załataja Orda, ŭ katoruju Wilnia naznačała chanoŭ. U Wilniu ściekalisia kniazi i bajary sa ŭsiej dzieržawy, budawali tut pałacy, ustraiwali zbytkoŭnyje, hamanliwyje i bliskučyje bankiety dy pabiednyje ihryščy s turniejami. Bahactwo miesta prywabliwało čužaziemnych kupcoŭ z uschodu, poŭnačy i zachadu z darahimi tawarami, katoryje pradawalisia ŭ «haścinnych» toržyščach i na wulicach. Aprača wialmož swajej dzieržawy, ŭ Wilni ŭ tyje časy bawiło niemała čužaziemnaj znaci, predstaŭnikoŭ roznych dzieržaŭ. Hetak za Witoŭta bawili tut predstaŭniki kryžakoŭ, rymskaho impieratara, Maskowii, Tataryi, Danii i druh. U 1415 hadu u Wilni na sabory byŭ wybran mitrapalit i ad hetaho času žyŭ tut pastajanna.

Za Karala Aleksandra (ad 1592 da 1501 i Wialiki Kniaź Litoŭski, a ad 1501 i Karol polski) Wilnia była abwiedziena murawanaj ścianoj s piacciu bramami, s katorych da našych časoŭ dastajała adna tolki «Wostraja brama».

Adbiwać manetu dla Wialikaho Kniaźstwa Litoŭskaho pačali ŭ Wilni ješče pry Witoŭcie, a pry Aleksandry ustanoŭlena była akuratna abarudawanaja «mennica» dla adbiwańnia hrošy.

Škoły znachodzilisia pry manastyroch, dzie wučyli dziaciej hramaty i pierapisywańnia knih. Hramatnaść była sławianskaja, a paźniej pajšła i łacinskaja. Pieršaja drukarnia ŭ Wilni była załožena wilenskimi mieščanami Mamoničami, a pieršaja knižka wyjšoŭšaja ŭ Wilni, była Psaltyr F. Skoryny, ŭ mowie biełaruskaj, literami sławianskimi.

U 1578 hadu karol Stefan Batory zasnawaŭ u Wilni škołu wyšejšych nawuk — Akademiju. U 1581 hadu ŭ Wilni pieršy raz sabraŭsia hałoŭny sud, tak zwany Trybunał Wialikaho Kniaźstwa Litoŭskaho.

U 1588 hadu ŭ Wilni byŭ mor na ludziej, ludzi sotniami što-dzień pamirali na wulicach. U 1616 hadu byŭ wialiki pažar, u katorym zhareło 4,700 damoŭ i 10 światyń. U 1525 hadu ŭ Wilni była załožena pieršaja biełaruskaja drukarnia, a 1588 hadu u drukani Mamoničoŭ byŭ nadrukawany pa biełarusku «Statut Wialikaho Kniaźstwa Litoŭskaho», ułoženyj kancleram W. K. Litoŭskaho [[:|Lwom Sapiehaj]]. U 1654 hadu Wilniu dabyło maskoŭskaje wojsko cara Alaksieja Michajławiča. U hetych hadoch u Wilni byŭ hoład i marowaja zaraza. U 1661 hadu wyhnali maskaloŭ z Wilni, a wojewodu maskoŭskaho Myšeckaho sciali na rynku. U 1710 hadu ŭ Wilni i wakolicach byŭ wialiki hoład, u samym mieście z hoładu pamierło 34,000 narodu. Najbolšyje pažary byli u 1715, 1737, 1741, 1748 i 1749 hadoch. Kožny z hetych pažaroŭ abyjmaŭ niemal ŭsio miesto.

U 1788 hadu Wilniu zaniało rasiejskaje wojsko. U 1812 hadu ŭ časie francuskaj wajny, praz Wilniu adstupało rasiejskaje wojsko i nastupało francuskaje. 1 Lipnia 1812 hodu Napolejon byŭ adbudawaŭ Wialikaje Kniazstwo Litoŭskaje, i ŭ Wilni ustanoŭlen byŭ Hałoŭny Urad. Praz Wilniu waročałasia takže razbitaja francuskaja armija, i wulicy byli zawaleny trupami pamierzšych francuzoů.

U 1832 hadu carskim Ukazam začynien Wilenski Uniwersytet. U 1863 hadu Wilnia pierežywała supakojeńnie (uśmireńje) paŭstańnia. U 1905 hadu Wilnia, razam z usiej Rasiejej, pierežywała rasiejskuju rewoluciju. U 1915 hadu 5/IX u Wilniu ŭstupiło niamieckaje wojsko.