Выбраныя апавяданні (Тургенеў, 1947)/Паездка ў Палессе
| ← Тры партрэты | Паездка ў Палессе Апавяданьне Аўтар: Іван Тургенеў 1947 год Арыгінальная назва: Поездка в Полесье (1857) Пераклад: Уладзімір Ляўданскі |
Ася → |
Прапануем да спампаваньня!
ПАЕЗДКА Ў ПАЛЕССЕ
ПЕРШЫ ДЗЕНЬ
Выгляд велізарнага, увесь небасхіл абдымаючага, бору, выгляд «Палесся» напамінае выгляд мора. І ўражанні ім узбуджаюцца тыя-ж; тая-ж першабытная, некранутая сіла рассцілаецца шырока і дзяржаўна перад тварам гледача. З нетры векавых лясоў, з бессмяротнага лона вод падымаецца той-жа голас: «Мне няма да цябе справы, — гаворыць прырода чалавеку: — я царую, а ты клапаціся аб тым, каб не памерці». Але лес аднастайнейшы і сумнейшы за мора, асабліва сасновы лес, заўсёды аднолькавы і амаль бясшумны. Мора грозіць і лашчыць, яно іграе ўсімі фарбамі, гаворыць усімі галасамі; яно адлюстроўвае неба, ад якога таксама вее вечнасцю, але вечнасцю як быццам нам нечужой… Нязменны, змрочны бор панура маўчыць або вые глуха — і калі бачыш яго яшчэ глыбей і непераможней пранікае ў сэрца людское ўсведамленне нашай нікчэмнасці. Цяжка чалавеку, істоце адзінага дня, учора народжанаму і ўжо сёння асуджанаму на смерць, цяжка яму зносіць халодны, безудзельна накірованы на яго позірк вечнай Ізіды; не адны смелыя надзеі і мары маладосці прыміраюцца і гаснуць ў ім, ахопленыя ледзяным дыханнем стыхіі; не — уся душа яго нікне і замірае; ён адчувае, што апошні з яго братоў можа знікнуць з твара зямлі — і ні адна іголка не здрыганецца на гэтых галінах; ён адчувае сваю адзіноту, сваю слабасць, сваю выпадковасць — і з таропкім, тайным сполахам вяртаецца ён да дробных клопатаў і прац жыцця; яму лягчэй на гэтым свеце, ім самім створаным, тут ён дома, тут ён асмельваецца яшчэ верыць у сваё значэнне і ў сваю сілу.
Вось якія думкі прыходзілі мне ў галаву некалькі год таму назад, калі, стоячы на ганку пастаялага дворыка, пабудаванага на беразе балоцістай рэчкі Расеты, упершыню я ўбачыў Палессе. Доўгімі суцэльнымі ўступамі разбягаліся перада мною сінеючыя грамады хвойнага лесу; сям-там толькі стракацелі зялёнымі плямамі невялікія бярозавыя гаі: увесь кругазор быў ахоплен борам; нідзе не бялела царква, не святлелі палі — усё дрэвы ды дрэвы, усё зубчатыя верхавіны і тонкі, цьмяны туман, вечны туман Палесся вісеў у далечыні над імі. Не лянотаю, гэтай нерухомасцю жыцця, не, адсутнасцю жыцця, нечым мёртвым, хоць і велічным, веяла мне з усіх краёў небасхілу; памятаю, вялікія белыя хмары плылі міма, ціха і высока, і гарачы летні дзень ляжаў нерухома на маўклівай зямлі. Чырванаватая вада ракі слізгала без плёску паміж густымі чаротамі; на дне яе смутна віднеліся круглыя ўзгорачкі іглістага моху, а берагі то знікалі ў балотнай ціне, то рэзка бялелі рассыпчатым дробным пяском. Міма самага дворыка ішла павятовая, утоптаная дарога.
На гэтай дарозе, проста насупраць ганка, стаяў воз, нагружаны карабамі і скрынкамі. Уласнік яго — хударлявы мешчанін з ястрабіным носам і мышынымі вочкамі, згорблены і кульгавы, запрагаў у яго свайго, таксама кульгавага, коніка, гэта быў гандляр пернікамі, які прабіраўся на Карачэўскі кірмаш. Раптам паказалася па дарозе некалькі людзей; за імі пацягнуліся другія… нарэшце, паваліў цэлы натоўп; ва ўсіх былі палкі ў руках і клункі за плячыма. Па іх хадзе, стомленай і развалістай, па загарэлых тварах відаць было, што яны ішлі здалёку; гэта юхнаўцы, капачы, вярталіся з заработкаў. Стары гадоў сямідзесяці, увесь белы, здавалася, верхаводзіў імі; ён зрэдку паварачваўся назад і спакойным голасам падганяў адстаючых. «Но, но, но, хлопцы, — гаварыў ён: — но-о». Усе яны ішлі моўчкі, у нейкай важнай цішыні. Адзін вось толькі, нізкага росту і з выгляду злосны, у расхлістаным кажуху, у авечай шапцы, насунутай на самыя вочы, параўнаўшыся з гандляром пернікаў, раптам запытаўся ў яго:
— Колькі каштуе пернік, штукар?
— Гледзячы які пернік, ласкавы чалавек, — запярэчыў тонкім галаском азадачаны гандляр. — Ёсць і па капейцы, а то і грош даць трэба. А ці ёсць грош ў кашальку?
— Ды ад яго, бадай, у жываце прасалодзіць, — запярэчыў кажух і адышоў ад воза.
— Паспяшайце, хлопцы, паспяшайце! — пачуўся голас старога: — да начлега далёка.
— Неадукаваны народ, — прагаварыў, скоса зірнуўшы на мяне, гандляр пернікамі, як толькі ўвесь натоўп праваліў міма: — хіба гэта яда для іх?
І наспех запрогшы свайго коніка, спусціўся ён да рэчкі, на якой віднеўся маленькі бярвенчаты паром. Мужчына, у белым войлачным «шлыку» (звычайнай палескай шапцы), вышаў з нізкай зямлянкі яму насустрач і пераправіў на супроцьлеглы бераг. Воз папоўз па разбітай няроўнай дарозе, зрэдку папіскваючы адным колам.
Я пакарміў коней — і таксама пераправіўся. Працягнуўшыся вярсты са дзве балоцістым лугам, узабраўся я, нарэшце, па вузкай гаці ў прасеку лесу. Тарантас няроўна заскакаў па круглых бярвенцах; я вылез і пайшоў пехатою. Коні ішлі дружным крокам, фыркаючы і адмахваючыся галовамі ад камароў і мошак. Палессе прыняло нас у свае нетры. На ўскраіне, бліжэй: да лугу, раслі бярозы, асіны, ліпы, клёны і дубы: пасля яны сталі радзей трапляцца, суцэльнай сцяной насунуўся густы ельнік; далей зачырванелі голыя ствалы хвойніку, а там зноў пацягнуўся змешаны лес, які зарос знізу кустамі арэшніку, чарэмхі, рабіны і буйнымі сочнымі травамі. Сонечныя праменні ярка асвятлялі верхавіны дрэў і, рассыпаючыся па галінах, толькі дзе-ні-дзе дасягалі да зямлі пабляднеўшымі палосамі і плямамі. Птушак амаль што не было чуваць — яны не любяць вялікіх лясоў; толькі час-ад-часу чуўся пануры, трохразовы вокліч удота, ды злосны крык арэхаўкі або сойкі; маўклівая, заўсёды адзінокая сіваваронка пералятала цераз прасеку, пабліскваючы блакітам сваіх прыгожых пер’яў. Іншы раз дрэвы радзелі, расступаліся, наперадзе святлела, тарантас выязджаў на расчышчаную пясчаную паляну; рэдзенькая жыта расло на ёй загонамі, бясшумна калышучы сваімі бледнымі каласкамі; у баку цямнелася старая каплічка з пакрыўленым крыжам над студняй; нябачная крынічка мірна журчэла пераліўчатымі і гулкімі гукамі, як быццам зліваючыся ў парожнюю бутэльку; а там нечакана дарогу перагараджала бяроза, якая нядаўна звалілася, і лес стаяў навокал да таго стары, высокі і дрымучы, што нават паветра здавалася спёртым. Месцамі прасека была ўся заліта вадой; з абодвух бакоў рассцілалася лясное балота, усё зялёнае і цёмнае, усё пакрытае чаратамі і дробным алешнікам; качкі ўзляталі папарна — і дзіўна было бачыць гэтых вадзяных птушак, якія так шпарка прамільгалі між соснамі. — «Га, га, га, га», нечакана ўздымаўся працяглы крык; гэта пастух гнаў статак цераз пералесак; бурая карова з вострымі кароткімі рагамі шумна прабіралася праз кусты і спынілася, як укопаная, на краю прагаліны, уставіўшы свае вялікія цёмныя вочы на бягучага ўперадзе мяне сабаку; ветрык даносіў тонкі і моцны пах гарэлага дрэва; белы дымок распаўзаўся ўдалечыні круглымі струменьчыкамі па бледнасінім лясным паветры; як відаць, мужычок здабываў вугаль дпя шклянога завода або для фабрыкі. Чым далей мы ехалі, тым глушэй і цішэй станавілася навокал. У бары заўсёды ціха, толькі адбываецца — там, высока над галавою, нейкі доўгі і нудны шорах і стрыманы гул па верхавінах… Едзеш, едзеш, не перастае гэта вечная лясная гамонка, і патроху пачынае ныць сэрца, і хочацца чалавеку хутчэй выйсці на прастор, на святло, хочацца яму ўздыхнуць поўнымі грудзьмі — і гняце яго гэта пахучая сырасць і гніль…
Вёрст пятнаццаць ехалі мы ступою, зрэдку рыссю. Мне хацелася завідна прыехаць у сяло Святое, якое знаходзіцца ў самай сярэдзіне лесу. Разы два сустрэліся мне мужычкі з надраным лыкам або з доўгімі бярвеннямі на вазах.
— Ці далёка да Святога? — запытаўся я ў аднаго з іх.
— Не, недалёка.
— А колькі?
— Ды вярсты тры будзе.
Прайшло гадзіны паўтары. А мы ўсё ехалі ды ехалі. Вось зноў заскрыпелі нагружаныя калёсы. Мужык ішоў з боку.
— Колькі, браток, засталося да Святога?
— Што?
— Колькі да Святога?
— Восем вёрст!
Сонца ўжо заходзіла, калі я, нарэшце, выбраўся з лесу і ўбачыў перад сабою невялікае сяльцо. Двароў з дваццаць ляпілася вакол старой, драўлянай, аднавежавай царквы з зялёным купалам і маленечкімі акенцамі, якія ярка адсвечвалі ў бляску праменняў заходзячага сонца. Гэта было Святое. Я ўехаў у ваколіцу. Статак, які вяртаўся з пашы, нагнаў мой тарантас і з рыканнем, рохканнем і бляяннем прабег міма. Маладыя дзеўкі, клапатлівыя бабы сустракалі сваю жывёлу; белагаловыя хлапчукі гналіся з вясёлымі крыкамі за непаслухмянымі парасятамі; пыл імчаўся ўздоўж вуліцы лёгкімі клубамі і, уздымаючыся вышэй, чырванеў.
Я спыніўся ў старасты, хітрага і разумнага «палеха», з тых палехаў, аб якіх гавораць, што яны на два аршыны пад зямлёю, бачаць. На другі дзень рана паехаў я ў драбінцы, у якую запрэглі пару таўстапузых сялянскіх коней, са стараставым сынам і яшчэ адным селянінам, якога звалі Ягорам, на паляванне за глушцамі і арабкамі. Лес сінеў суцэльным кальцом па ўсяму краю неба — дзесяцін дзвесце, не больш, лічылася ворнай зямлі вакол Святога; але да добрых месц прыходзілася ехаць вёрст сем. Стараставага сына звалі Кандратам. Гэта быў малады, русы і чырвонашчокі хлапчына, з добрым і спакойным выразам твара, услужлівы і гаваркі. Ён кіраваў коньмі. Ягор сядзеў са мною побач. Мне хочацца сказаць пра яго пару слоў.
Ён лічыўся лепшым паляўнічым ва ўсім павеце. Усе месцы, вёрст на пяцьдзесят вакол, ён прайшоў удоўж і ўпоперак. Ён рэдка страляў па птушцы, бо нехапала пораху і шроту; але яму дастаткова ўжо было таго, што ён арабка падманіў, падмеціў тачок слонкі. Ягор славіўся як чалавек праўдзівы і «маўклівы». Ён не любіў гаварыць і ніколі не перавялічваў ліку знойдзенай дзічыны — рыса, рэдкая ў паляўнічым. Росту ён быў сярэдняга, хударлявы, твар меў выцягнены і бледны, вялікія, сумленныя вочы. Усе рысы яго, асабліва губы, правільныя і заўсёды нерухомыя, дыхалі бестурботным спакоем. Ён усміхаўся злёгку і неяк унутр, калі выгаварваў словы — вельмі прыемнай была гэта ціхая ўсмешка. Ён не піў гарэлкі і старанна працаваў, але яму не шанцавала: жонка яго ўсё хварэла, дзеці паміралі; ён «забяднеў» і ніяк не мог справіцца. І то сказаць, заўзятасць да палявання не мужыцкая справа, і хто «са стрэльбай знаецца» — гаспадар дрэнны. Ці то ад заўсёднага прабывання ў лесе, тварам у твар з сумнай і строгай прыродай таго нелюдзімага краю, ці з прычыны асаблівага складу і настрою душы, але толькі ва ўсіх рухах Ягора заўважалася нейкая скромная важнасць, іменна важнасць, а не задумённасць — важнасць статнага аленя. Ён на сваім вяку забіў сем мядзведзяў, падпільнаваўшы іх на «аўсах». У апошняга ён толькі на чацвертую ноч адважыўся стрэліць: мядзведзь усё не станавіўся да яго бокам, а куля ў яго была адна. Ягор забіў яго напярэдадні майго прыезду. Калі Кандрат прывёў мяне да яго, я застаў яго на задворку; прысеўшы перад вялізным зверам, ён выразаў з яго сала кароткім і тупым нажом.
— Якога-ж ты малайца паваліў! — заўважыў я.
Ягор падняў галаву і паглядзеў перш на мяне, а пасля на сабаку, які прыбег са мною.
— Калі на паляванне прыехалі, у Машном глушцы ёсць — тры вывадкі, ды арабкоў пяць, — прагаварыў ён і зноў ўзяўся за сваю работу.
Вось з гэтым Ягорам ды з Кандратам я і паехаў у наступны дзень на паляванне. Умомант пераехалі мы паляну, што акружала Святое, а выехаўшы ў лес, зноў пацягнуліся ступою.
Вунь, віцюцень сядзіць, — загаварыў раптам, павярнуўшыся да мяне, Кандрат: — трэба было-б збіць.
Ягор паглядзеў у той бок, куды Кандрат паказваў, і нічога не сказаў. Да віцютня было крокаў сто, калі не больш, а яго і на сорак крокаў не заб’еш: такая ў яго моц у пер’ях.
Яшчэ некалькі заўваг зрабіў словаахвотлівы Кандрат; але лясная цішыня нездарма ахапіла і яго: ён змоўк. Толькі зрэдку перакідваючыся словамі, ды паглядваючы наперад, ды прыслухоўваючыся да сапення коней, дабраліся мы, нарэшце, да «Машнога». Гэтым імем называўся вялікі сасновы лес, у якім дзе-ні-дзе раслі ёлкі. Мы злезлі; Кандрат уцягнуў калёсы ў куст, каб камары коней не кусалі. Ягор аглядзеў курок стрэльбы і перахрысціўся: ён нічога не пачынаў, не перахрысціўшыся.
Лес, у які мы ўвайшлі, быў вельмі стары. Не ведаю, ці блукалі па ім татары, але рускія зладзеі або літоўскія людзі смутнага часу напэўна ўжо маглі хавацца ў яго глушы. У досыць значнай адлегласці адна ад другой уздымаліся магутныя сосны велізарнымі, крыху пакрыўленымі слупамі бледнажоўтага колеру; між імі стаялі, выцягнуўшыся ў струнку, другія, маладзейшыя. Зеленаваты мох, увесь усеяны жоўтымі іголкамі, пакрываў зямлю; дурніцы раслі густымі кустамі; моцны пах іх ягад, які нагадвае пах выхухалі, сціскаў дыханне. Сонца не магло прабіцца праз густую шапку сасновых галін; але ў лесе было ўсё-такі душна, і не цёмна; як буйныя кроплі поту, выступала і ціха паўзла ўніз цяжкая, празрыстая смала па грубой кары дрэў. Нерухомае паветра без ценю і без святла пякло твар. Усё маўчала; нават крокаў нашых не было чуваць: мы ішлі па моху, як па дывану; асабліва Ягор рухаўся бясшумна, нібы цень; пад яго нагамі нават галінка не трашчала. Ён ішоў не спяшаючыся і зрэдку пасвістваў у пішчык; арабок хутка адклікнуўся і на маіх вачах шмыгнуў у густую ёлку; але дарэмна паказваў мне яго Ягор: як я ні напружваў свой зрок, а разгледзець яго ніяк не мог; прышлося Ягору па ім стрэліць. Мы знайшлі таксама два вывадкі глушцоў; асцярожныя птушкі ўзляталі далёка, з цяжкімі рэзкім стукам; нам, аднак, удалося застрэліць трох маладых.
Ля аднаго майдана[1] Ягор раптам спыніўся і падазваў мяне.
— Мядзведзь вады хацеў дастаць, — сказаў ён, паказваючы на шырокую, свежую драпіну на самай сярэдзіне ямы, якая зарасла дробным мохам.
— Гэта след яго лапы? — запытаўся я.
— Яго; ды вада вось высахла. На той сасне таксама яго след: па мёд лазіў. Як нажом прарэзаў, кіпцюрамі.
Мы прадаўжалі ісці ў самую гушчу лесу. Ягор толькі зрэдку паглядаў уверх і ішоў далей спакойна і самаўпэўнена. Я ўбачыў круглы, высокі вал, абведзены напалову засыпанай канавай.
— Што гэта, таксама майдан? — запытаўся я.
— Не, — адказваў Ягор: — тут зладзейскі гарадок стаяў.
— Даўно?
— Даўно; дзяды нашы ледзь памятаюць. Тут і клад закопан. Ды зарок пакладзен моцна: на чалавечую кроў.
Мы прайшлі яшчэ вярсты са дзве; мне захацелася піць.
— Пасядзіце крыху, — сказаў Ягор: — я схаджу па ваду, тут калодзеж недалёка.
Ён пайшоў: я застаўся адзін.
Я прысеў на ссечаны пень, абапёрся локцямі на калені і, пасля доўгага маўчання, павольна падняў галаву і азірнуўся. О, як усё навокал было ціха і сурова-сумна — не, нават не сумна, а нема, холадна і ў той-жа час грозна! Сэрца маё сціснулася. У гэты момант, на гэтым месцы, я адчуў подых смерці, я адчуў, я амаль асязаў яе блізкасць. Хоць-бы адзін гук задрыжэў, хоць-бы адзін шолах пачуўся ў нерухомым зеве абступіўшага мяне бору! Я зноў, амаль са страхам, апусціў галаву; нібы я зазірнуў кудысьці, куды не след заглядаць чалавеку… я закрыў вочы рукою — і раптам, нібы падпарадкуючыся таямнічаму загаду, я пачаў прыпамінаць усё сваё жыццё…
Вось прамільгнула перада мною маё дзяцінства, шумлівае і ціхае, задзёрыстае і добрае, са спяшлівымі радасцямі і хуткімі смуткамі; затым узнікла маладосць, невыразная, дзіўная, самалюбная, з усімі яе памылкамі і пачынаннямі, з бязладнай працай і ўсхваляванай бяздзейнасцю… успомніліся і яны, таварышы першых імкненняў… пасля, як маланка ў ночы, прамільгнула некалькі светлых успамінаў… затым пачалі нарастаць і насоўвацца цені, цямней і цямней стала навокал, глушэй і павольней пабеглі аднастайныя гады — і каменем на сэрца апусціўся смутак. Я сядзеў нерухома і глядзеў, глядзеў са здзіўленнем і намаганнем, нібы ўсё жыццё сваё я перад сабою бачыў, нібы скрутак разгортваўся ў мяне перад вачыма. О, што я зрабіў! мімаволі шапталі горкім шэптам мае губы. О, жыццё, жыццё, куды, як прайшло ты так бясследна? Як выслізнула ты з моцна сціснутых рук? ці ты мяне ашукала, ці я не ўмеў скарыстаць твае дары? Ці магчыма? Гэта маласць, гэта жменя пыльнага попелу — вось усё, што засталося ад цябе? Гэта халоднае, нерухомае, непатрэбнае нешта — гэта я, той ранейшы я? як? Душа прагнула шчасця такога поўнага, яна з такой пагардай адвергла ўсё дробнае, усё недастатковае; яна чакала: вось-вось нахлыне шчасце патокам — і ні адна кропля не змачыла сасмягшых губ? О, залатыя мае струны, вы, так чутка, так прыемна дрыжэўшыя калісьці, я так і не пачуў вашага спявання… вы і звінелі толькі — калі рваліся. Або, магчыма, шчасце, прамое шчасце ўсяго жыцця праходзіла блізка, міма, усміхалася прамяністай усмешкай — ды я не ўмеў распазнаць яго бажэственага твара. Або яно, можа, наведвала мяне і сядзела ў галавах маёй пасцелі, ды забылася мною, як сон? Як сон, паўтараў я маркотна. Няўлоўныя вобразы блукалі па душы, узбуджаючы ў ёй ні то жаласлівасць, ні то неразуменне… А вы, думаў я, мілыя, знаёмыя, загінуўшыя твары, вы, абступіўшыя мяне ў гэтай мёртвай самоце, чаму вы так глыбока і сумна маўклівыя? З якога бяздоння ўзніклі вы? Як мне зразумець вашы загадкавыя позіркі? Ці вы развітваецеся са мной, ці вы вітаеце мяне? О, няўжо няма надзеі, няма звароту? Навошта паліліся вы з вачэй, скупыя, познія кроплі? О, сэрца, дзеля чаго, навошта яшчэ шкадаваць, старайся забыцца, калі хочаш спакою, прывучайся да пакорлівасці апошняй разлукі, да горкіх слоў: «бывай» і «назаўсёды». Не азірайся назад, не ўспамінай, не імкніся туды, дзе светла, дзе смяецца маладосць, дзе надзея ўвенчваецца кветкамі вясны, дзе галубка-радасць махае прамяністымі крыкамі, дзе каханне, як раса пры ўсходзе сонца, ззяе слязьмі захаплення; не глядзі туды, дзе вялікае шчасце, і вера, і сіла — там не наша месца!
— Вось вам вада — пачуўся ззаду ў мяне гучны голас Ягора: — піце на здароўе.
Я мімаволі ўздрыгануўся: жывая гэта гаворка здзівіла мяне, радасна ўзрушыла ўсё маё існаванне. Нібы я падаў у невядомую, цёмную глыбіню, дзе ўжо ўсё сціхала вакол і чуўся толькі ціхі і бесперапынны стогн нейкай вечнай журбы… я заміраў, але працівіцца не мог, і раптам прыяцельскі кліч даляцеў да мяне, чыясьці магутная рука адным узмахам вынесла мяне на свет божы… Я азірнуўся і з невыказнай радасцю ўбачыў сумленны і спакойны твар свайго праважатага. Ён стаяў перада мной лёгка і стройна, са звычайнай сваёй усмешкай працягваючы мне мокрую бутэлечку, напоўненую чыстай вадой… Я ўстаў.
— Пойдзем, вядзі мяне, — сказаў я з захапленнем.
Мы адправіліся і блукалі доўга, да вечара. Як толькі спякота «мінула», у лесе стала так хутка халадзець і цямнець, што заставацца ў ім ужо не хацелася. «Ідзіце вон, неспакойныя жывыя», здавалася, шаптаў ён нам панура з-за кожнай сасны. Мы вышлі, аде не скора знайшлі Кандрата. Мы крычалі, клікалі яго, ён не абзываўся. Раптам, сярод надзвычайнай цішыні ў паветры, чуем мы, ясна чуецца яго: «тпру, тпру», у блізкім ад нас рове… Ён не чуў нашых крыкаў ад ветру, які раптоўна разгуляўся і таксама раптоўна ўціх зусім. Толькі на асобна стаяўшых дрэвах былі відаць сляды яго парываў: многія лісты былі ім вывернуты, і так і заставаліся, надаючы стракатасць нерухомаму лісцю. Мы селі на воз і паехалі дадому. Я сядзеў, пагойдваючыся і ціха ўдыхаючы сырое, крыху рэзкае паветра, і ўсе мае нядаўнія мары і шкадаванні патанулі ў адным адчуванні дрымоты і стомленасці, у адным жаданні хутчэй вярнуцца пад дах цёплай хаты, напіцца чаю з густымі зліўкамі, закапацца ў мяккае і свежае сена і заснуць, заснуць, заснуць…
ДЗЕНЬ ДРУГІ
У наступную раніцу мы зноў утрох адправіліся на «Гар». Гадоў дзесяць таму назад, некалькі тысяч дзесяцін выгарала ў Палессі і да гэтага часу не зарасло; сям-там выбіваюцца маладыя елкі і сасонкі, а то усё мох, ды стары попел. На гэтай «Гары», да якой ад Святога лічыцца вёрст дванаццаць, растуць усялякія ягады ў вялікім мностве і вядуцца цецерукі, якія надта любяць суніцы і брусніцы.
Мы ехалі моўчкі, як раптам Кандрат падняў галаву.
— Э! — усклікнуў ён: — ды гэта-ж ці не Яфрэм стаіць? Здароў, Аляксандрыч, — дадаў ён, узвысіўшы голас і прыпадняўшы шапку.
Невялікага росту мужчына ў чорнай, кароткай світцы, падперазанай вяроўкай, вышаў з-за дрэва і падышоў да воза.
— Што, адпусцілі? — запытаўся Кандрат.
— А чаму-ж бы і не! — запярэчыў мужычок і выскаліў зубы. — Нашага брата трымаць не прыходзіцца.
— І Пётр Філіпавіч нічога.
— Філіпаў? Вядома, нічога.
— Бач ты яго! А я, Аляксандрыч, думаў: ну, брат, думаў я, цяпер кладзіся гусь на скавараду!
— Ад Пятра Філіпава? Во яшчэ! Бачылі мы такіх. Суецца ў ваўкі, а хвост сабачы. На паляванне, ці што, едзеш, пан? — запытаўся раптам мужычок, хутка зірнуўшы на мяне сваімі прыжмуранымі вочкамі, і адразу-ж апусціў іх зноў.
— На паляванне.
— А куды, прыкладна?
— На Гар, — сказаў Кандрат.
— Едзеце на Гар, не наехаць-бы на пажар.
— А што?
— Бачыў я глушцоў многа, — прадаўжаў мужычок, усё як быццам пасмейваючыся і не адказваючы Кандрату: — ды вам туды не трапіць: напрамкі вёрст дваццаць будзе. Вось і Ягор — што гаварыць! у бары, як у сябе на двары, а і той не пралезе. Здароў, Ягор, божая душа за паўтара граша, — гаркнуў ён раптам.
— Здароў, Яфрэм, — павольна запярэчыў Ягор.
Я з цікавасцю паглядзеў на гэтага Яфрэма. Такога дзіўнага твара я даўно не бачыў. Нос у яго быў даўгі і востры, тоўстыя губы і рэдзенькая бародка. Яго блакітныя вочкі так і бегалі, як жыўчыкі. Стаяў ён развязна, злёгку падпёршыся рукамі ў бокі і не здымаючы шапкі.
— На пабыўку дадому, ці што? — запытаўся ў яго Кандрат.
— Ды ну, на пабыўку! Цяпер, брат, надвор’е не тое: разгулялася. Шырока, брат, стала, во як. Хоць да зімы на печы ляжы, ніякі сабака не чукне. Мне ў горадзе гаварыў вось гэты праізвадзіцель: кінь, моў нас, Ляксандрыч, выязджай з павета зусім, пачпарт дадзім першы сорт… ды шкада мне вас, святаўскіх, такога вам злодзея другога не нажыць.
Кандрат засмяяўся.
— Жартаўнік ты, дзядзька, дапраўды жартаўнік, — прагаварыў ён і тузануў лейцамі. Коні рушылі.
— Тпру, — прагаварыў Яфрэм. Коні спыніліся. Кандрату не спадабалася гэта выхадка.
— Досыць сваволіць, Аляксандрыч, — заўважыў ён упоўголаса. — Бач, з панам едзем. Раззлуецца яшчэ.
— Эх ты, марскі качар! Чаго яму злавацца? Пан ён добры. Вось паглядзі, ён мне на гарэлку дасць. Эх, панок, дай прахадзімцу на поўкварты! Расцісну-ж я яе, — падхапіў ён, падняўшы плячо да вуха і скрыпнуўшы зубамі.
Я мімаволі ўсміхнуўся, даў яму грыўню і загадаў Кандрату ехаць.
— Многа ўдзячны, ваша благародзіе, — крыкнуў па-салдацку нам услед Яфрэм. — А ты, Кандрат, наперад ведай, у каго вучыцца, збаяўся — прапаў, смел — з’еў. Як вернешся, у мяне пабывай, чуеш, у мяне тры дні п’янка цягнуцца будзе, закінем глыткі са два, жонка ў мяне баба хлёцкая, двор во… Гэй, сарока-белабока, гуляй, пакуль хвост цэлы! І засвістаўшы рэзкім свістам, Яфрэм шмыгнуў у кусты.
— Што за чалавек? — запытаўся я ў Кандрата, які, седзячы ў перадку, усё трос галавой, нібы разважаючы сам з сабою.
— Той вось? — перапытаў Кандрат і панурыўся. Той? — паўтарыў ён.
— Так. Ён ваш?
— Наш, святаўскі. Гэта такі чалавек… Такога на сто вёрст другога не знойдзеш. Злодзей і крудель такі — і божа ты мой! На чужое дабро ў яго вока так і карабаціцца. Ад яго і ў зямлю не схаваешся, а што грошы, напрыклад, дык і з-за пазухі нават выцягне, ты не заўважыш.
— Які ён смелы!
— Смелы? Ды ён нікога не баіцца. Ды вы паглядзіце на яго: па фіназоміі бестыян, па носе відаць. (Кандрат часта ездзіў з панамі і ў губернскім горадзе бываў, а таму любіў пры выпадку паказаць сябе.) Яму-ж і зрабіць нічога нельга. Колькі разоў яго і ў горад вазілі, і ў астрог саджалі, — толькі страты адны. Яго пачнуць вязаць, — а ён кажа: «што-ж, моў, вы тую нагу не путаеце? путайце і тую, ды мацней, а я пакуль пасплю. А дадому я раней за вашых праважатых паспею». Глядзіш, праўда, зноў вярнуўся, зноў тут, ах ты, божа ты мой! Ужо на што мы ўсе, тутэйшыя, лес ведаем, прывыклі змалку, а з ім зраўняцца не можам. Мінулым летам, уночы, напрамкі з Алтухіна ў Святое прышоў, а тут ніхто і не хадзіў зроду, вёрст сорак будзе. Вось і мёд красці, на гэта ён першы чалавек; і пчала яго не кусае. Усе пасекі паразбураў.
— Я думаю, ён і бартам спуску не дае.
— Ну, не, што дарэмшчыну на яго гаварыць? Такого грэху за ім не заўважалі. Борт у нас святая справа. Пасека абгароджана, тут варта, калі сцягнуў — тваё шчасце; а бартавая пчала справа божая, не ахоўнае, адзін мядзведзь яе чапае.
— На тое ён і мядзведзь, — заўважыў Ягор.
— Ён жанаты?
— А як-жа. І сын ёсць. Ох, і злодзей-жа будзе сын гэты. У бацьку ўдаўся ўвесь. Ён ужо і цяпер яго вучыць. Надоечы гаршчок са старымі пятакамі прыцягнуў, украў недзе, значыцца, пайшоў, ды закапаў яго на прагаліне ў лесе, а сам вярнуўся дадому, ды і паслаў сына на прагаліну. Пакуль, кажа, гаршка не знойдзеш, есці табе не дам і на двор не пушчу. Сын-жа цэлы дзень прасядзеў у лесе, і начаваў у лесе, а знайшоў такі гаршчок. Так, штукоўны гэты Яфрэм. Пакуль дома — найлепшы чалавек, усіх частуе: пі, еш, колькі хочаш, танцы тут у яго пачнуцца, балагурства ўсякае, а вось калі на сходцы — такая ў нас сходка на сяле бывае — ужо лепш за яго ніхто не рассудзіць, падыйдзе ззаду, паслухае, скажа слова, як адсячэ, і пайшоў; а ўжо слова якое важкае. А вось як пойдзе ў лес, ну дык бяда! Чакай разбурэння. Але яшчэ добра — сваіх не чапае, хіба толькі самому цесна давядзецца. Калі сустрэне каго святаўскага — «абыходзь, брат, міма, — крычыць здалёку: — на мяне лясны дух найшоў : заб’ю!» — Бяда!
— Чаво-ж вы глядзіце! Цэлая вотчына з адным чалавекам справіцца не можа?
— Ды ўжо бадай, што так.
— Чараўнік ён, ці што?
— Хто яго ведае! Вось, надоечы ён да суседняга дзячка на пасеку забраўся ўночы, а дзячок ды пільнаваў сам. Ну, злавіў, яго, ды папацёмку і пачаў біць. Як скончыў, Яфрэм вось і кажа яму: а ведаеш ты, каго біў? Дзячок, як пазнаў яго па голасе, так і абамлеў. Ну, брат, кажа Яфрэм, гэта табе дарам не пройдзе. Дзячок яму ў ногі: вазьмі, моў, што хочаш. Не, кажа, я з цябе ў свой час вазьму, ды і чым захачу. Што-ж вы думаеце? ужо з самага таго дня дзячок, нібы варам абліты, як цень блукае. Сэрца, кажа, у мяне зныла; знаць слова вельмі моцнае заляпіў мне разбойнік. Вось што з ім стала, з дзячком.
— Дзячок гэты, напэўна, дурны, — заўважыў я.
— Дурны? А вось гэта як вы рассудзіце. Вышаў раз загад злавіць гэтага самага Яфрэма. Станавы такі ў нас завёўся порсткі. Вось і пайшло чалавек дзесяць у лес лавіць Яфрэма. Глядзяць, а ён ім, насустрач ідзе. Адзін вось з іх і закрычаў: вунь ён, вунь ён, трымайце яго, вяжыце! А Яфрэм увайшоў у лес, ды выразаў сабе дручок, пальцы ў два таўшчынёй, ды як выскачыць зноў на дарогу, агідны такі, страшны, як скамандуе, нібы енерал на разводзе: «на калені!» — усе так і пападалі. «А хто, кажа, тут крычаў: трымайце, вяжыце? Ты, Сяргей?» Той як ухопіцца ды ўцякаць… А Яфрэм за ім, ды дручком гэтым яго па пятах… З вярсту яго гладзіў. І пасля ўсё яшчэ шкадаваў: «Эх, моў, шкада якая: загавецца яму не перашкодзіў». А справа была перад самай Піліпаўкай. Ну, а станавога ў хуткім часе змянілі, — тым усё і скончылася.
— Чаму-ж яны ўсе яму скарыліся?
— Чаму! вось тут і справа…
— Ён вас усіх запалохаў, ды і робіць цяпер з вамі, што захоча.
— Запалохаў… Ды ён каго хочаш запалохае. І ўжо здольны ён на выдумкі, божа ты мой! — Я раз у лесе на яго наткнуўся, дождж такі ішоў здаровы, я — хацеў схінуцца… А ён паглядзеў на мяне, ды вось гэтак мяне рукой і падазваў. «Хадзі, моў, Кандрат, не бойся. Павучыся ў мяне, як у лесе жыць, на дажджы сухім быць». Я падышоў, а ён пад елкай сядзіць і агеньчык расклаў з сырых галінак: дым вось набраўся ў елку і не дае дажджу капаць. Падзівіўся я тут з яго. А то вось ён што аднойчы выдумаў (і Кандрат засмяяўся); вось пацешыў ужо. Авёс у нас малацілі на таку, ды не скончылі: апошнюю накладку згрэбсці не паспелі; ну і пасадзілі на ноч двух вартаўнікоў, а хлопцы то былі не з бойкіх. Вось сядзяць яны, ды гутараць, а Яфрэм узяў ды рукавы кашулі саломай напхаў, канцы завязаў, ды на галаву сабе кашулю і надзеў. Падкраўся вось ён у такім выглядзе да восеці, ды давай з-за вугла паказвацца, памаленьку рогі свае выстаўляць. Адзін вось хлопец і кажа другому: бачыш? — Бачу, кажа другі, ды як ахнуць раптам… дык толькі платы затрашчэлі. А Яфрэм нагроб аўса ў мех ды і занёс сабе дадому. Сам пасля ўсё расказаў. Сароміў-жа ён, сароміў, хлопцаў гэтых… Дапраўды!
Кандрат засмяяўся зноў. І Ягор усміхнуўся. «Дык толькі платы затрашчэлі?» — прагаварыў ён.
— Толькі іх і бачыў, — падхапіў Кандрат. — Так і далі лататы!
Мы зноў усе прыціхлі, Раптам Кандрат спалохаўся і вы- прастаўся.
— Э, баценькі, — усклікнуў ён: — ды гэта-ж неіначай пажар!
— Дзе, дзе? — запыталіся мы.
— Вунь, глядзіце, наперадзе, куды мы едзем… Пажар і ёсць! Яфрэм-жа, Яфрэм напрарочыў! Ці не яго ўжо гэта работа, акаянная яго душа…
Я зірнуў у напрамку, куды паказваў Кандрат. Сапраўды, вярсты за дзве або тры наперадзе ў нас, за зялёнай паласой нізкага ельніку, тоўсты слуп шэрага дыму павольна ўздымаўся ад зямлі, паступова выгінаючыся і распаўзаючыся шапкай; ад яго направа і налева былі відаць другія, меншыя і бялейшыя.
Мужык, увесь чырвоны, успацелы, у адной кашулі, з раскудлачанымі валасамі над спалоханым тварам, наляцеў проста на нас і ледзь спыніў свайго наспех зацуглянага коніка.
— Браточкі, — задыхаючыся, запытаўся ён: — палясоўшчыкаў не бачылі?
— Не, не бачылі. Што гэта лес гарыць?
— Лес. Народ сагнаць трэба, а то, калі да Траснога кінецца…
Мужык затузаў локцямі, забарабаніў пятамі па баках каня… Конь паімчаўся.
Кандрат таксама пагнаў сваю пару. Мы ехалі проста на дым, які рассцілаўся ўсё шырэй і шырэй; месцамі ён раптам чарнеў і высока ўздымаўся. Чым бліжэй мы пасоўваліся, тым больш няяснымі станавіліся яго абрысы; хутка паветра ўсё пацямнела, моцна запахла гарэлым, і вось, паміж дрэвамі, дзіўна і жудасна варушачыся на сонцы, прамільгнулі першыя, бледначырвоныя языкі полымя.
— Ну, дзякуй богу, — заўважыў Кандрат: — здаецца пажар паземны.
— Які?
— Паземны; такі, што па зямлі бяжыць. Вось, з падземным цяжка зладзіць. Што тут зробіш, калі зямля на цэлы аршын гарыць? Адно выратаванне: капай канавы — ды хіба гэта лёгка? А паземны — нічога. Толькі траву збрые, ды сухое лісце спаліць. Яшчэ лепш лёсу ад яго бывае. Ух, аднак, глядзіце, бацюхны, як шуганула!
Мы пад’ехалі амаль да самага пажару. Я злез і пайшоў да яго насустрач. Гэта не было ні небяспечна, ні цяжка. Агонь бег па рэдкім сасновым лесе супроць ветру; ён пасоўваўся няроўнай рысай або, кажучы дакладней, суцэльнай зубчатай сцяной загнутых назад языкоў. Дым адносіла ветрам. Кандрат сказаў праўду: гэта, сапраўды, быў паземны пажар, які толькі брыў траву і, не ўзмацняючыся, ішоў далей, пакідаючы за сабой чорны і дымны, але нават не тлеючы след. Праўда, часамі там, дзе агню траплялася яма, напоўненая ламаччам і сухімі сукамі, ён раптам, з нейкім асаблівым, досыць злавесным гулам, уздымаўся доўгімі хвалістымі косамі, але хутка ападаў і бег далей па-ранейшаму, з лёгкім патрэскваннем і шыпеннем. Я нават не раз заўважыў, як навокал ахоплены дубовы куст з сухімі, вісячымі лістамі, заставаўся некранутым, толькі знізу яго крыху падпальвала. Прызнаюся, я не мог зразумець, чаму сухія лісты не загараліся. Кандрат растлумачыў мне, што гэта адбывалася з прычыны таго, што пажар паземны, «значыцца, не сярдзіты». Але-ж агонь той самы, пярэчыў я. Паземны пажар, паўтарыў Кандрат. Аднак, хоць і паземны, а пажар усё-такі рабіў сваё дзеянне: зайцы неяк бязладна бегалі ўзад і ўперад, без усялякай патрэбы вяртаючыся ў суседства агню; птушкі траплялі ў дым і кружыліся, коні азіраліся і фыркалі, а сам лес нібы гудзеў, — дый чалавеку рабілася нязручна ад нечакана шугаючай яму ў твар гарачыні…
— Што глядзець! — сказаў раптам Ягор за маёй спіной. — Паедзем.
— Ды дзе-ж праехаць? — запытаўся Кандрат.
— Вазьмі ўлева, па сухабалоццю праедзем.
Мы звярнулі ўлева і праехалі, хоць іншы раз і цяжка даводзілася і коням, і калёсам.
Цэлы дзень працягаліся мы па гары. Перад вечарам (небасхіл яшчэ не пачырванеў, але цені ад дрэў ужо ляглі нерухомыя і доўгія, і ў траве адчуваўся халадок, які бывае перад тым, як выпадае раса) я прылёг на дарогу ля калёс, у якія Кандрат, не спяшаючыся, запрагаў пад’еўшых коней, і ўспомніў свае ўчарайшыя невясёлыя мары. Навокал усё было таксама ціха, як і ўчора, але не было гнятучага і ціснучага душу бору; на высахшым моху, на ліловым быльніку, на мяккім пылу дарогі, на тонкіх ствалах і чыстых лісточках маладых бяроз ляжала яснае і ціхае святло ўжо неспякотнага нізкага сонца. Усё адпачывала, агорнутае супакаяльным халадком; нічога яшчэ не заснула, але ўжо ўсё рыхтавалася да лячэбнага засынання вечара і ночы. Усё, здавалася, гаварыла чалавеку: «адпачні, брат наш; дыхай лёгка і не гаруй і ты перад блізкім сном». Я падняў галаву і ўбачыў на самым канцы тонкай галінкі адну з тых вялікіх мух з ізумруднай галоўкай, доўгім целам і чатырма празрыстымі крыламі, якіх какетлівыя французы называюць «дзяўчынамі», а наш просты народ празваў «каромісламі». Доўга, больш гадзіны не зводзіў я з яе вачэй. Насскрозь прапечаная сонцам, яна не варушылася, толькі зрэдку паварачвала галоўку з боку на бок і трапятала прыўзнятымі крыльцамі… вось і ўсё. Гледзячы на яе, мне раптам здалося, што я зразумеў жыццё прыроды, зразумеў яго несумненны і яўны, хоць для многіх яшчэ таямнічы сэнс. Ціхае і павольнае адухаўленне, няспешлівасць і стрыманасць адчуванняў і сіл, роўнавага здароўя ў кожнай асобнай істоце — вось самая яе аснова, яе нязменны закон, вось на чым яна стаіць і трымаецца. Усё, што выходзіць з-пад гэтага ўзроўню, ці ўгору, ці ўніз, усёроўна выкідаецца ёю вон, як непрыгоднае. Многія насякомыя паміраюць, як толькі спазнаюць парушаючыя роўнавагу радасці любві; хворы звер забіваецца ў гушчу і патухае там адзін: ён нібы адчувае, што ўжо не мае права ні бачыць усім агульнага сонца, ні дыхаць вольным паветрам; ён не мае права жыць; — а чалавек, якому, па сваёй віне ці па віне іншых, стала дрэнна на свеце — павінен прынамсі ўмець маўчаць.
— Ну, што-ж ты, Ягор! — усклікнуў раптам Кандрат, які паспеў ужо ўсесціся ў перадку і, гуляючы, перабіраў лейцы: — ідзі садзіся. Чаго задумаўся? Можа ўсё аб карове?
— Аб карове? Аб якой карове? — паўтарыў я і зірнуў на Ягора: спакойны і важны, як заўсёды, ён, сапраўды, здавалася, задумаўся і глядзеў кудысьці ў далячынь, у палі, якія пачыналі ўжо цямнець.
— А вы не ведаеце? — падхапіў Кандрат: — у яго сёння ўночы апошняя карова здохла. Не шанцуе яму — што ты будзеш рабіць?..
Ягор сеў моўчкі ў перадок, і мы паехалі. «Гэты ўмее не скардзіцца», — падумаў я.
1857 г.
- ↑ „Майдан“ называецца месца, дзе гналі дзёгаць.