Дзевяноста трэці (1937)/1/1
| Частка першая. Кніга чацвёртая Раман Аўтар: Віктор Гюго 1937 год Арыгінальная назва: Quatrevingt-treize (1874) Пераклад: Янка Маўр |
Кніга другая → |
Прапануем да спампаваньня!
ЧАСТКА ПЕРШАЯ
У МОРЫ
Выява
КНІГА ПЕРШАЯ
СОДРЭЙСКІ ЛЕС
У 1793 годзе, у канцы мая, адзін з батальёнаў парыжскіх валанцёраў[1], адпраўленых у Брэтань, рабіў разведку ў небяспечным Содрэйскім лесе. У атрадзе было не больш за трыста чалавек, бо рады яго значна парадзелі за час жорсткай вайны. То былі часы, калі, пасля боек пры Аргоне, Жэмапе і Вальмі[2], ад першага парыжскага батальёна, у якім было шэсцьсот валанцёраў, асталося дваццаць сем чалавек, ад другога — трыццаць тры, а ад трэцяга — пяцьдзесят сем. Батальёны, пасланыя з Парыжа ў Вандэю[3], налічвалі дзевяцьсот дванаццаць чалавек. У кожнага батальёна было па тры гарматы. Сфарміраваліся яны вельмі хутка. 25 красавіка секцыя[4] Парыжа Бон-Консейль прапанавала адправіць у Вандэю войскі валанцёраў. 1 мая былі гатовы да адпраўкі дванаццаць тысяч салдат, трыццаць палявых гармат і батальён кананіраў. Гэтыя наспех арганізаваныя батальёны былі тым не менш сфарміраваны так добра, што і да гэтага часу лічацца ўзорнымі: нашы лінейныя роты фарміруюцца па гэтаму ўзору, зменены толькі суадносіны між лікам салдат і унтэр-афіцэраў.
28 красавіка Парыжская комуна[5] дала валанцёрам загад: «Нікога не шкадаваць, нікому не дараваць». Пад канец мая з дванаццаці тысяч салдат, вышаўшых з Парыжа, восем тысяч было забіта.
Батальён, што ўвайшоў у Содрэйскі лес, трымаўся напагатове. Ішлі не спяшаючыся. Пазіралі і направа і налева, і наперад і назад. Нездарма сказана: «У салдата вочы павінны быць і на патыліцы». Ішлі ўжо вельмі даўно. Каторая магла быць гадзіна? Якая пара дня? Цяжка было сказаць: у гушчары такіх дзікіх лясоў заўсёды пануе вячэрні змрок, і ў Содрэйскім лесе ніколі не было светла.
Содрэйскі лес меў трагічную славу. Тут, у гэтых нетрах, у лістападзе 1792 года пачалася грамадзянская вайна. З гушчару гэтага лесу вышаў кульгавы бандыт Мускетон. Валасы ўздымаюцца ўгару, калі падумаеш, колькі тут было забойстваў. Няма на свеце месца больш жудаснага…
Салдаты асцярожна пасоўваліся наперад. А між тым усё навакол квітнела і пахла. Толькі зрэдку сонечны прамень праразаў зялёны змрок. Унізе, пад нагамі, рассцілаліся рознастайныя травы і мох. Гэтая посцілка была нібы вышытай кветкамі шпажніка, сіняга касаціка, лугавога нарцыса, веснавога шафрана і тымі просценькімі маленькімі кветачкамі, што служаць прыкметай надыходу яснага надвор'я.
Выява
Батальён, уступіўшы ў лес, трымаўся напагатове.
Салдаты ішлі наперад крок за крокам, у поўным маўчанні, асцярожна рассоўваючы галіны хмызняка. Над вострымі канцамі штыхоў шчабяталі птушкі.
Калісьці, у мірны час, у Содрэйскім лесе наладжваліся начныя паляванні на птушак. Цяпер у ім палявалі на людзей.
Лес складаўся з вязаў, бяроз і дубоў. Ён рос на роўным, плоскім месцы. Мох і густая трава заглушалі шум чалавечых крокаў. Не было ні дарожак, ні сцежак; а калі і траплялася сцежка, то без пачатку і без канца. Востраліснік, дзікі цёрн, папараць, цэлыя парканы высокіх калючых кустоў схоўвалі чалавека на адлегласці дзесяці крокаў. Часам у кустах мільгала чапля або кулік, якія сведчылі, што блізка знаходзіцца балота.
Салдаты ўсё пасоўваліся наперад. Ішлі наўздагад, баючыся знайсці тое, чаго шукалі.
Зрэдку трапляліся сляды нядаўніх прыпынкаў: пляцоўкі з выпаленай або патаптанай травой, кучы ссечанага галля, запэцканага крывёю. Тут гатавалі суп, там перавязвалі раненых. Але тыя, што прайшлі тут, зніклі. Дзе яны? Можа далёка, а можа і тут, зусім блізка, у засадзе, з зараджанымі стрэльбамі. Лес здаваўся пустым. Батальён падвоіў асцярожнасць. Нельга давяраць цішыні. Не відаць нікога, — тым больш падстаў сцерагчыся каго-небудзь. Лес карыстаўся дрэннай славай.
Засада была магчымай.
Трыццаць грэнадзёраў-разведчыкаў пад камандай сержанта ішлі наперадзе на досыць вялікай адлегласці ад галоўнага атрада. З імі ішла і маркітантка батальёна. Маркітанткі ахвотна далучаюцца да авангарда. Там небяспечней, але цікавей.
Раптам салдаты маленькага авангарда настаражыліся з тым пачуццём, якое так добра вядома кожнаму паляўніку, натрапіўшаму на логава звера. У сярэдзіне густога зарасніка ім пачуўся шолах, лісце нібы заварушылася. Салдаты пераглянуліся.
У разведачнай службе, дзе кожны штохвілінна павінен быць на варце, афіцэрам няма патрэбы даваць загады: тое, што павінна быць зроблена, робіцца само праз сябе.
Не прайшло і мінуты, як падазронае месца было абкружана. Усе трыццаць стрэльбаў нацэліліся ў цёмную сярэдзіну зарасніка; трымаючыся за курок і не зводзячы вачэй з прыцэлу, салдаты чакалі толькі каманды сержанта, каб распачаць агонь.
Між тым маркітантка, набраўшыся смеласці, зазірнула ў таямнічы гушчар і ў той момант, калі сержант нарыхтаваўся ўжо скамандаваць «плі», крыкнула: «Стой!» :
— Таварышы, не страляйце! — дадала яна, звяртаючыся да салдат, і кінулася ў кусты.
Салдаты рушылі за ёй.
Там сапраўды быў нехта.
У гушчары зарасніку, на беразе адной з тых маленькіх круглых ям, дзе звычайна паляць на вугаль карчы, пад навіслымі галінамі, нібы ў пакоі з лісцяў, сядзела жанчына і карміла грудзьмі дзіця; на каленях у яе ляжалі бялявыя галоўкі яшчэ двух спячых дзяцей.
— Што вы тут робіце? — крыкнула маркітантка.
Жанчына падняла галаву.
Маркітантка ўсхвалявана казала далей:
— Ды вы звар'яцелі! Чаго вы тут седзіцё? Яшчэ хвіліна, і вас-бы застрэлілі.
І, павярнуўшыся да салдат, растлумачыла:
— Гэта жанчына!
— Мы і самі бачым, што жанчына, — адказаў адзін з грэнадзёраў.
Маркітантка не магла супакоіцца.
— Цягацца па лясах, кожную хвіліну рызыкуючы трапіць пад кулю. Прыдзе-ж у галаву такая дурасць!
Старэйшыя дзеці прачнуліся і пачалі плакаць.
— Я есці хачу! — пачаў адзін.
— Я баюся! — сказаў другі.
Маленькі-ж спакойна ссаў грудзь.
Маркітантка ласкава звярнулася да яго:
— Ты сваю справу ведаеш.
Перапалоханая жанчына азіралася, не разумеючы, адкуль узяліся гэтыя стрэльбы, шаблі, штыхі, гэтыя лютыя твары.
Сержант закрычаў ёй:
— Не бойцеся! Мы з батальёна Чырвонай Шапкі!
Жанчына задрыжала ўсім целам. Яна зірнула на сержанта, на яго суровы, абросшы валасамі твар, на якім выразна вылучаліся толькі бровы, вусы ды бліскаючыя, як два вугалі, вочы.
— Гэта былы батальён Чырвонага Крыжа, — вытлумачыла маркітантка.
А сержант спытаў:
— Хто ты такая?
Жанчына глядзела на яго, скамянеўшы ад жаху. Яна была маладая, худая, бледная і ў лахманах. На ёй быў грубы галаўны ўбор брэтонскіх сялянак, а замест сукні шарсцяная коўдра, падвязаная ля шыі шнурком. Босыя ногі былі ў крыві.
— Гэта жабрачка, — сказаў сержант.
А маркітантка сваім па-салдацку грубаватым голасам, у якім аднак выразна адчувалася ласкавасць, спытала:
— Як вас завуць?
Жанчына, запінаючыся, прамармытала:
— Мішэль Флешар.
Між тым маркітантка сваёй вялікай грубай рукой пяшчотна гладзіла па галаве грудное дзіця.
— Колькі гэтаму сысунку? — спыталася яна.
Маці не зразумела.
Маркітантка паўтарыла:
— Я вас пытаюся, колькі часу вось гэтаму, меншанькаму?
— Паўтара года, — адказала маці.
— Ды ён ужо вялікі! — сказала маркітантка. — Няма чаго яму смактаць. Трэба адлучыць яго ад грудзей. Мы дамо яму супу.
Выява
Маркітантка крыкнула: „Стой!“
Маці пачынала супакойвацца. Двое старэйшых дзяцей цяпер зусім прачнуліся і паказвалі больш цікаўнасці, як страху. Абодва з захапленнем разглядалі султаны грэнадзёраў.
— Галодныя яны ў мяне, — сказала маці і дадала: — у мяне больш няма малака.
— Іх накормяць, ды і цябе таксама! — крыкнуў ёй сержант. — Але не ў тым справа. Скажы, якія твае палітычныя погляды?
Жанчына нічога не адказала.
— Чуеш, што я ў цябе пытаюся?
Яна прамовіла:
— Мяне аддалі ў манастыр зусім дзяўчынкай. Але потым я вышла замуж. Я не манашка. Сёстры-манашкі навучылі мяне гаварыць па-французску. Нашу вёску спалілі. Мы ледзь выратаваліся. Я так спяшалася, што нават чаравікі не паспела адзець.
— Я цябе пытаюся: якія твае палітычныя погляды?
— Не ведаю.
Сержант пытаўся далей:
— Сярод вас-жа бываюць і шпіёнкі. А шпіёнак расстрэльваюць. Ну, кажы. Ты не цыганка? Дзе твая радзіма?
Яна глядзела на яго, не разумеючы. Ён паўтарыў:
— Дзе твая бацькаўшчына?
— Не ведаю, — адказала яна.
— Як! Ты не ведаеш, дзе нарадзілася?
— Дзе я нарадзілася? На ферме Сікуан'яр.
Сержант у сваю чаргу здзівіўся:
— Але-ж гэта не бацькаўшчына!
— Гэта — мае месцы.
І пасля хвіліннага разважання жанчына дадала:
— Я зразумела цяпер, у чым справа. Вы родам з Францыі, а я — з Брэтані[6].
— Ну, дык што-ж?
— Гэта розныя месцы.
— Але-ж бацькаўшчына ў нас адна! — усклікнуў сержант.
На гэта жанчына толькі паўтарала сваё:
— Я з фермы Сікуан'яр.
— Ну, добра, хай будзе Сікуан'яр, — згадзіўся сержант. — Там у цябе сваякі?
— Але.
— Чым яны займаюцца?
— Яны ўсе памерлі. У мяне нікога не засталося.
Сержант, добры балбатун, рабіў допыт далей:
— Што за чорт! Сваякі ў кожнага ёсць, а калі няма, дык былі… Хто ты? Ну, кажы!
Маркітантка прышла ёй на дапамогу. Яна зноў пагладзіла па галаве грудное дзіця і папляскала па шчоках двух старэйшых.
— Як завуць гэтую смактуху? — спытала яна. — Гэта-ж дзяўчынка?
Маці адказала:
— Жоржэта.
— А старэйшага? Я бачу, гэты разбойнік — мужчына.
— Рэне-Жан.
— А малодшага? Ён, відаць, таксама мужчына, ды яшчэ які тоўсташчокі!
— Гро-Алэн, — адказала маці.
— Добрыя дзеткі, — сказала маркітантка. — Ужо зусім падобныя на сапраўдных патрыётаў[7].
Аднак сержант настойваў:
— Ну, што-ж ты, васпані?.. Кажы. Ёсць у цябе хата?
— Была.
— Дзе?
— У Азэ.
— Чаму-ж ты не жывеш у сваёй хаце?
— Таму, што яе спалілі.
— Хто спаліў?
— Не ведаю. Бойка была.
— Адкуль ты ідзеш?
— Адтуль.
— Куды?
— Не ведаю.
— Звернемся да справы. Хто ты?
— Не ведаю.
— Не ведаеш, хто ты?
— Мы бежанцы.
— Да якой ты належыш партыі?
— Не ведаю.
— Ты з сінімі?[8] З белымі? З кім ты?
— Я са сваімі дзецьмі.
Гутарка спынілася. Маркітантка сказала:
— А ў мяне вось не было дзяцей. Не было калі важдацца з гэтым.
Сержант пачаў зноў:
— Але хто твае бацькі? Растлумач нам, калі ласка. Возьмем хоць мяне. Мяне завуць Радуб. Я — сержант з вуліцы Шэрш-Мідзі. Там жылі і бацька мой і маці. Я ведаю, хто былі мае бацькі. Цяпер ты раскажы нам пра тваіх. Скажы, хто яны былі?
— Іх звалі Флешар.
— Але ў кожнага чалавека ёсць яшчэ свой стан. Якога стану былі твае старыя? Што яны рабілі, твае Флешары? Чым займаліся?
— Аралі зямлю. Бацька не мог працаваць. Ён усё хварэў пасля таго, як сен'ёр, наш сен'ёр, загадаў пабіць яго палкамі. І гэта была вялікая ласка з боку сен'ёра, бо бацька мой украў труса, а за гэта паводле закона належыць кара смерцю. Але сен'ёр злітаваўся над бацькам. Ён сказаў: «Дайце яму толькі сто ўдараў палкамі». Вось з таго часу бацька і астаўся калекам.
— Далей!
— Дзед мой — гугенот[9]. Па дамаганню пана кюрэ[10] яго саслалі на галеры. Я тады была зусім маленькая.
— Далей!
— Бацька майто мужа прадаваў кантрабандную соль. Кароль загадаў яго павесіць.
— А што робіць твой муж?
— Гэтымі днямі ён яшчэ ваяваў.
— За каго?
— За караля.
— Яшчэ за каго?
— Ну, вядома, за свайго пана.
— А яшчэ?
— Яшчэ за свайго кюрэ.
— Каб чорт пабраў гэтае быдла! — закрычаў раптам адзін з салдат.
Жанчына падскочыла ад спалоху.
— Бачыце, мадам, мы — парыжане, — мякка растлумачыла маркітантка.
— Божа мой літасны! — прастагнала жанчына, складаючы рукі, як на малітву.
— Ніякіх забабонаў! — перапыніў яе сержант.
Маркітантка села побач з жанчынай і прыхінула да сябе старэйшага хлопчыка.
— Бедная вы мая! — сказала яна. — Мне вельмі шкада вас, хоць вы мне і чужая. А карапузы ў вас надта добрыя — што праўда, то праўда. Няцяжка здагадацца, каму колькі гадоў. Старэйшаму гады чатыры, а браціку яго — тры. Ну, а таўстушк — гэта надзвычайная абжора: толькі і смокча. Ах ты, нягодніца гэткая! Глядзі, каб не з'ела сваю маці… Дык вось, мадам, вы нічога не бойцеся. І ведаеце, што я вам скажу: паступайце да нас у батальён. Будзеце працаваць, як я. Мяне завуць Гусарыхай. Такая ў мяне мянушка. Я тут накшталт шынкаркі, з тых, ведаеце, жанчын, што служаць пры войсках і разносяць ваду і віно ў час бою. У нас з вамі бадай што аднолькавая нага: я вам падарую мае чаравікі… Дзесятага жніўня я была ў Парыжы. Ну, і гарачы быў дзянёк! Я бачыла, як каралі смерцю Людовіка шаснаццатага. Яго цяпер завуць Людовікам Капетам. Не хацелася яму паміраць. Ды і праўда, вы толькі падумайце: яшчэ трынаццатага студзеня ён спакойненька смажыў каштаны, гутарыў і смяяўся ў сваёй сям'і! Калі яго павалаклі на плаху, на ім не было ні камзола, ні чаравікаў: толькі кашуля, пікейная жылетка, шэрыя суконныя штаны і шэрыя шаўковыя панчохі. Усё гэта я бачыла сваімі вачыма. Прывезлі яго ў зялёнай карэце. Ну, дык як-жа? Ідзіцё вы з намі? Салдаты нашы — добрыя хлопцы. Вы будзеце другой маркітанткай. Я пакажу вам, што і як трэба рабіць. Гэта зусім проста. Начэпіш сабе на шыю манерку з віном, возьмеш званочак і ідзеш у самае пекла. Ходзіш сабе хоць-бы што, пад кулямі і пад ядрамі, звоніш у званочак ды пакрыкваеш: «Хто хоча выпіць, браткі?» Гэта зусім няцяжка. Я ўсім наліваю, хто толькі папросіць, чэснае слова! І сінім і белым, хоць сама я сіняя. І яшчэ якая сіняя! Але ў піцці я нікому не адмаўляю. Раненых заўсёды мучыць смага. Ну, што-ж, ідзіцё вы з намі? Калі мяне заб'юць, вы зоймеце маё месца. Вы не глядзіце, што ў мяне такі грубы выгляд. Я добрая баба і бравы салдат. Не бойцеся нічога.
Тым часам сержант Радуб чытаў натацыю салдату:
— А ты памаўчы. Ты напалохаў яе. Нельга лаяцца ў прысутнасці дам.
— Ды хоць хто не вытрымае гэткай бязглуздзіцы! — апраўдваўся грэнадзёр. — Я — чэсны чалавек, я не магу спакойна глядзець на гэты дзікі народ. Сен'ёр пакалечыў бацьку, дзеда поп запёк на галеры, свёкра павесіў кароль. А яны — чорт іх ведае! — бунтуюць, б'юцца, лезуць пад кулі за пана, папа і караля…
Сержант прыкрыкнуў на яго:
— Маўчаць! Не разважаць!
І сержант павярнуўся да жанчыны:
— Ну, а муж твой? Што ён робіць?
— Цяпер — нічога: яго забілі.
— Дзе?
— У бойцы.
— Калі?
— Тры дні назад.
— Хто забіў?
— Не ведаю.
— Не ведаеш, хто забіў твайго мужа?
— Не ведаю.
— Сіні ці белы?
— Са стрэльбы забілі.
— Дзе гэта было?
— Пад Эрне. Стралялі… Муж мой упаў. Вось і ўсё.
— Што-ж ты робіш з таго часу, як ён памёр?
— Іду з дзецьмі.
— Куды?
— Куды вочы глядзяць.
— Дзе ты начуеш?
— На зямлі.
— Чым жывішся?
— Нічым.
Сержант падняў да носа вялізныя вусы — звычайная міміка салдат у складаным становішчы. Потым пераспытаў:
— Нічым?
— Ягады ямо, цёрн, леташнюю ажыну, чарніцы, парасткі папараці.
— Так, гэта ўсёроўна, што нічога.
Старэйшы хлопчык, відаць, зразумеў.
— Я хачу есці, — сказаў ён.
Сержант выцягнуў з кішэні скібу салдацкага хлеба і падаў матцы. Яна разламала хлеб папалам і аддала двум дзецям. Абодва прагна накінуліся на хлеб.
— А сабе не пакінула, — прабурчэў сержант.
Дзеці заенчылі:
— Піць хачу!.. Піць!
— І раўчака нідзе не знойдзеш у гэтым чортавым лесе, — прабурчэў сержант.
Маркітантка зняла з пояса медную чарку, адкруціла кран манеркі, што вісела ў яе на перавязі праз плячо, наліла ў чарку некалькі капель і паднесла яе дзецям.
Старэйшы выпіў крыху і скрывіўся. Малодшы глытнуў і выплюнуў.
— Хіба нясмачна? — сказала маркітантка.
— Што гэта? Гарэлка? — спытаўся сержант.
— Так, самая лепшая. Ды што яны разумеюць! Яны — мужыкі.
І яна выцерла чарку.
Сержант працягваў свой допыт:
— Значыцца, ты ратуешся ўцяканнем?
— Што будзеш рабіць! Бягу, пакуль ногі нясуць, потым валакуся шагам. Потым валюся.
— Небарака! — уздыхнула маркітантка.
— Навакол б'юцца, — казала жанчына. — Куды ні глянь — стрэльбы ды гарматы. Чаго ім усім трэба, я не разумею! У мяне забілі мужа. Толькі гэта я і зразумела.
Сержант стукнуў аб зямлю прыкладам стрэльбы.
— Праклятая вайна! Чорт вазьмі!
Жанчына казала далей:
— Мінулую ноч мы спалі ў дупле.
— Усе чацвёра?
— Усе чацвёра.
— І спалі?
— Спалі.
Сержант павярнуўся да салдата.
— Таварышы, чуеце? Прасядзець усю ноч у дупле старога, засохлага дрэва, ды яшчэ ўхітрыцца спаць пры гэтым, скурчыўшыся, як у футляры! Але што з іх возьмеш? Яны — дзікуны. Нельга патрабаваць ад іх, каб яны былі парыжанамі.
— Начаваць у дупле! — падхапіла маркітантка. — З трыма дзецьмі!
— Уяўляю сабе, — дадаў сержант, — як дзівіліся тыя, каму здарылася праходзіць у тую ноч каля гэтага дрэва. Знадворку нічога не відаць, і раптам дрэва крычыць дзіцячым голасам: «Тата! Мама!..»
— На шчасце, цяпер лета, — уздыхнула жанчына.
Пакорная лёсу, яна апусціла вочы, у якіх застыла недаўменне перад бядой, што прыціснула яе.
Выява
Дзеці батальёна Чырвонай Шапкі.
Салдаты згрудзіліся наўкол і моўчкі глядзелі на няшчасную.
Удава і трое сірат… Адны, усімі пакінутыя… Уцякалі ад ваеннай навальніцы, ахапіўшай усё неба да самага гарызонта… Голад, смага… Замест ежы — трава. Замест прытулку — адкрытае неба.
Сержант падышоў да жанчыны і схіліўся над малюткай. Раптам дзяўчынка выпусціла грудзь, ціханька павярнула галаву, паглядзела сваімі цудоўнымі блакітнымі вачыма на схілены над ёй страшны, парослы шчацінай твар і ўсміхнулася.
Сержант выпрастаўся; буйная слязіна скацілася па яго шчацэ і застыла на кончыку лютага вуса.
Ён загаварыў гучным голасам:
— Таварышы! З усяго гэтага вынікае, што нашаму батальёну выпадае зрабіцца бацькам. Усынавім гэтых трох дзяцей. Згодны?
— Хай жыве Рэспубліка! — закрычалі салдаты.
— Вырашана, — сказаў сержант і, распасцёршы рукі над галовамі маці і дзяцей, дадаў:
— Вось дзеці батальёна Чырвонай Шапкі!
Маркітантка заскакала ад радасці.
— Пад адной шапкай тры галавы.
Яна раптам залілася слязмі і кінулася абнімаць бедную ўдаву.
— Хай жыве Рэспубліка! — паўтарылі салдаты.
А сержант сказаў жанчыне:
— Хадзем з намі, грамадзянка!
- ↑ Валанцёры — дабравольцы.
- ↑ У гэтых бойках рэспубліканскія войскі Францыі адбілі напад еўрапейскіх манархій.
- ↑ Вандзя — правінцыя на захадзе Францыі, была цэнтрам контррэволюцыйных паўстанняў.
- ↑ Парыж у часе рэволюцыі быў падзелены на 48 секцый (раёнаў).
- ↑ Комунамі ў часе рэволюцыі называліся гарадскія самакіраўніцтвы. Комуна Парыжа с 1789 г. да 27 чэрвеня 1794 г. адыгрывала вялікую рэволюцыйную ролю ў жыцці Францыі.
- ↑ У той час правінцыі Францыі былі так раз'яднаны, што лічылі сябе асобнымі краінамі.
- ↑ Патрыётамі называлі прыхільнікаў Рэспублікі.
- ↑ Войскі французскай Рэспублікі насілі сінія мундзіры.
- ↑ Гугеноты — французскія пратэстанты; вялі рэлігійную барацьбу з каталіцкай царквой і каталіцкімі каралямі Францыі ў ХХІ стагоддзі.
- ↑ Кюрэ — каталіцкі поп.