Дзевяноста трэці (1937)/1/3
| ← Кніга другая | Частка першая. Кніга трэцяя Раман Аўтар: Віктор Гюго 1937 год Арыгінальная назва: Quatrevingt-treize (1874) Пераклад: Янка Маўр |
Кніга чацвёртая → |
Прапануем да спампаваньня!
КНІГА ТРЭЦЯЯ
ГАЛЬМАЛО
СЛОВА — СІЛА
Стары павольна падняў галаву.
Чалавеку, які прамовіў гэтыя словы, было гадоў каля трыццаці. Твар яго пацямнеў ад марскога загару. Вочы былі нейкія дзіўныя: праніклівы погляд матроса злучаўся з прасцецкай наіўнасцю селяніна. Ён моцна трымаў вёслы ў сваіх дужых руках. За поясам у яго тырчэлі два пісталеты, кінжал і пацеркі. Але выгляд у яго быў добрадушны.
— Хто вы? — спытаў стары.
— Я вам толькі што сказаў.
— Чаго-ж вы ад мяне хочаце?
Матрос кінуў вёслы, скрыжаваў рукі на грудзях і адказаў:
— Я хачу вас забіць.
— Рабіце, што хочаце, — сказаў стары.
Матрос узвысіў голас.
— Падрыхтуйцеся.
— Да чаго?
— Да смерці.
— За што? — спытаў стары.
Вочы матроса бліснулі. — За тое, што вы забілі майго брата.
Стары спакойна адказаў:
— Я пачаў з таго, што выратаваў яму жыццё.
— Так, гэта праўда. Спачатку вы яго выратавалі, а потым забілі.
— Не я яго забіў.
— А хто-ж?
— Яго ўласная віна.
Матрос глядзеў на старога разгубленым поглядам. Потым яго бровы зноў гнеўна ссунуліся.
— Як вас завуць? — спытаў стары.
— Завуць мяне Гальмало, але вам няма патрэбы ведаць маё імя: я магу вас забіць і не называючы сябе.
У гэтую мінуту сонца ўзышло.
Кананада яшчэ ішла, але з перапынкамі, нібы з апошняй моцы. Густыя клубы дыму засцілалі гарызонт. Лодку, якою грабец больш не кіраваў, адносіла ветрам.
Матрос правай рукой выхапіў з-за пояса пісталет, а ў левую ўзяў пацеркі.
Стары ўстаў на карме ва ўвесь рост.
— Ці верыш ты ў бога? — спытаў ён.
— Веру. «Ойча наш, які на небе» — адказаў матрос і перахрысціўся.
— Ёсць у цябе маці?
— Ёсць.
Ён яшчэ раз перахрысціўся і дадаў:
— Ну, што-ж вы, мансен'ёр? Даю вам мінуту, каб падрыхтавацца да смерці.
І ён узвёў курок.
— Чаму ты называеш мяне мансен'ёрам?
— Таму што вы — сен'ёр: гэта відаць.
— У цябе ёсць сен'ёр?
— Так. І важны сен'ёр. Хіба можна жыць без сен'ёра?
— Дзе ён?
— Не ведаю. Ён уцёк з нашых месц. Яго завуць маркіз дэ-Лантэнак, віконт дэ-Фонтэне. У Брытані ён — прынц, яму належыць маёнтак Сямі Лясоў. Я ніколі яго не бачыў, але гэта не перашкаджае яму быць маім панам.
— А каб ты яго ўбачыў, ці паслухаўся-б ты яго?
— Вядома! Я быў-бы язычнікам, каб не падначальваўся свайму пану. Мы абавязаны слухацца і бога і караля, — кароль-жа ўсёроўна, што бог на зямлі, — а пасля іх — сен'ёра, які для нас тое самае, што кароль… Але не ў гэтым зараз справа. Вы забілі майго брата, і я павінен забіць вас.
Стары сказаў:
— Я правільна зрабіў, забіўшы твайго брата.
Матрос сціснуў у кулаку пісталет.
— А ўсё-такі я вас заб'ю.
— Няхай так, — адказаў стары і спакойна запытаўся: — А дзе-ж ксёндз?
Матрос з неўразуменнем глядзеў на яго.
— Ксёндз?
— Але, ксёндз. Твайго-ж брата суцяшаў духоўнік. Мне таксама патрэбен духоўнік.
— Адкуль-жа я яго вазьму ў адкрытым моры?
Здалёк усё цішэй і цішэй даносіліся сударажныя залпы гармат.
— У тых, хто памірае там, ёсць духоўнік, — сказаў стары.
— Але, праўда, — прамармытаў матрос, — там карабельны ксёндз.
Стары сказаў:
— Ты загубіш маю душу, а гэта цяжкі грэх.
Матрос панурыў галаву: ён думаў.
— Загубіўшы маю душу, ты загубіш і сваю, — казаў далей стары. — Паслухай, мне шкада цябе. Рабі, як хочаш. Ты верыш у бога? Так? Ці ведаеш ты, чаго мы ўсе хацелі на караблі, які ў гэты момант гіне? Мы хацелі памагчы справе божай. Каб твой брат чэсна і свядома выконваў свой абавязак, не здарылася-б няшчасця, карвет не напароўся-б на гэты пракляты флот, і ў гэтую мінуту мы высаджваліся-б на бераг Францыі, не страціўшы ніводнага чалавека. З мячом у руцэ, з разгорнутым белым сцягам мы памаглі-б верным сялянам Вандэі выратаваць Францыю, выратаваць караля і паслужыць правільнай справе. Вось дзеля чаго мы ехалі. І вось чаму цяпер еду я — адзіны, які застаўся цэлы. А ты становішся мне поперак дарогі. Ты з царазабойцамі супроць прастола, ты з бязбожнікамі супроць царквы. Брэтань будзе цярпець пад пятой бязбожнікаў, кароль будзе заставацца ў турме. А хто будзе вінаваты ў гэтым? Ты… Ну, што-ж, рабі, як хочаш. Я спадзяваўся на цябе — і памыліўся… Цяпер ты маеш сілу. І ўсё такі мне шкада цябе. Хоць ты і хрысціянін, у цябе няма веры. Рабі сваю справу! Канчай! Я стары — ты малады, я бяззбройны — ты узброены. Забівай мяне!
Стары казаў стоячы, выпраміўшыся ва ўвесь рост і голас яго пакрываў шум мора. Матрос быў бледны. На ілбе яго выступілі буйныя каплі поту. Ён дрыжаў, як лісціна, і кожную хвіліну прыкладваў да губ свае пацеркі. Калі стары змоўк, матрос адкінуў ад сябе пісталет і ўпаў на калені.
— Даруйце, мансен'ёр! — усклікнуў ён са слязамі. — Я вінаваты. Распараджайцеся мной! Загадвайце! Я ўсё выканаю.
— Я дарую табе, — сказаў стары.
МУЖЫЦКАЯ ПАМЯЦЬ ВАРТА ВЕДАЎ КАМАНДЗІРА
Прадукты, што былі ў лодцы, вельмі спатрэбіліся. Двум уцекачам, якія вымушаны былі прабірацца вакольным шляхам, прышлося патраціць трыццаць шэсць гадзін, каб дабрацца да берага. Усю ноч прабылі яны ў адкрытым моры. Але ноч была ціхая і цёплая; толькі месяц здаваўся занадта яркім для гэтых людзей, вымушаных хавацца. Яны чулі апошнія, развітальныя стрэлы карвета, стрэлы, якія гучэлі як перадсмяротнае рыканне зацкаванага паляўнікамі льва. Затым на моры ўсё сціхла.
Карвет «Клэймор» загінуў, але загінуў бясслаўна: нельга быць героем, змагаючыся супроць бацькаўшчыны.
Гальмало быў спрактыкаваным мараком. Яго плаванне па хвалях паміж рыфаў пад пільным вокам ворага было сапраўдным цудам майстэрства. Пад вечар другога дня, прыблізна за гадзіну да захаду сонца, лодка пакінула за сабой гару Сен-Мішэль і прыстала к зусім пустыннаму пясчанаму берагу, у месцы, дзе не бывае ні суднаў, ні людзей, бо тут можна загрузнуць у пяску.
Гальмало правёў лодку як мага бліжэй да берага, абмацаў нагою пясок, знайшоў яго даволі шчыльным, пасадзіў лодку на мель і саскочыў на зямлю.
Стары вышаў за ім і пачаў аглядаць гарызонт.
Потым ён схіліўся над лодкай, узяў з мяшка адзін сухар, сунуў яго ў кішэню і сказаў Гальмало:
— Вазьмі рэшту.
Гальмало палажыў у мяшок з сухарамі рэшткі мяса, ускінуў мяшок на плячо і спытаўся:
— Як вы мне загадаеце, мансен'ёр — ці паказваць вам дарогу, ці ісці за вамі?
— Ні тое, ні другое, — адказаў стары. — Мы разыйдземся ў розныя бакі. Усёроўна ты для мяне не абаронца. Іншая справа, каб нас была тысяча. А так — лепш ужо быць аднаму.
Ён дастаў з кішэні бант з зялёнага шоўку з вышытай пасярэдзіне залатой ліліяй, вельмі падобны на какарду, і спытаўся:
— Ты ўмееш чытаць?
— Не.
— Гэта добра. Пісьменны чалавек часта бывае перашкодай. А памяць у цябе добрая?
— Але.
— Вельмі добра. Слухай-жа, Гальмало. Ты пойдзеш направа, я — налева. Ты завернешся к Фужэру, я — к Базужу. Мяшка не кідай: ён надае табе падабенства з селянінам. Зброю схавай. Выцягні сабе кій з якога- небудзь плоту. Дзе можна, паўзі. Цяпер жыта высокае. Унікай дарог і мастоў. Трымайся бліжэй да плотаў і далей ад прахожых. Дзе можна, ідзі напрамік праз палі. У Панторсен не заходзь… Ах, так, табе яшчэ прыдзецца перабрацца праз Куэнон, Як ты перабярэшся?
— Пераплыву.
— Добра. Ды там ёсць і брод. Ты ведаеш, у якім месцы?
— Паміж Ансэ і В'е-В'ёлем.
— Верна. Я бачу, ты сапраўды ведаеш гэтыя месцы.
— Перш чым зрабіцца матросам, я быў селянінам.
— Кінь сваю матроскую шапку, яна можа выдаць цябе. Дзе-небудзь дастанеш сялянскі капялюш.
— О, такую рэч заўсёды можна дастаць. Першы сустрэчны рыбак прадасць мне свой.
— Вельмі добра. Цяпер слухай далей. Ты ведаеш тутэйшыя лясы?
Выява
— Мы разыйдземся ў розныя бакі.
— Усе дасканала.
— А назвы іх ведаеш?
— Я тут ведаю ўсё — і лясы, і вёскі, і назвы.
— Нічога не забудзеш?
— Нічога.
— Добра. Слухай-жа ўважліва… Колькі можаш ты прайсці за дзень?
— Дзесяць, пятнаццаць, восемнаццаць лье[1]. Дваццаць, калі трэба будзе.
— Так, трэба будзе. Цяпер глядзі, не прапусці ніводнага слова з таго, што я табе скажу. Ты пойдзеш у лес Сент-Обэн.
— Што пад Ламбалем?
— Так. Там на беразе яра ты ўбачыш вялікае дрэва — каштан. Стань пад гэтым дрэвам. Падай сігнал. Ведаеш, які?
Гальмало надзьмуў шчокі, павярнуўся к мору і закрычаў па-савінаму. Вышла надзвычайна падобна. Кожны сказаў-бы, што гэта сава крычыць у начной цемры: был нешта злавеснае ў гэтым крыку.
— Добра, — сказаў стары і падаў Гальмало свой зялёны шаўковы бант. — Вось мая какарда. Вазьмі яе. Важна, каб пакуль ніхто не ведаў майго імя. Але досыць будзе і гэтай какарды. Лілія на ёй вышыта яе каралеўскім высочаствам у цямніцы Тампля.
Гальмало апусціўся на адно калена. З набожным трапятаннем прыняў ён з рук старога свяшчэнную какарду і паднёс яе да губ, але раптам, нібы спалохаўшыся сваёй смеласці, падняў галаву і боязна спытаўся:
— Можна мне пацалаваць яе?
— Можна. Цалуеш-жа ты распяцце?..
Гальмало дакрануўся губамі да залатой ліліі.
— Устань, — сказаў стары.
Гальмало ўстаў і схаваў какарду ў сябе на грудзях.
Стары казаў далей:
— Слухай уважліва. Вось наш пароль: «Да зброі! Нікога не шкадаваць!» Такім чынам, каля яра ў Сент-Обенскім лесе ты дасі сігнал. Тры разы. Пасля трэцяга разу з-пад зямлі з'явіцца чалавек.
— З падземнага ходу пад карэннямі дрэва? Ведаю.
— Гэты чалавек — Планшэно, або, як яго завуць, «Каралеўскае Сэрца». Ты пакажаш яму какарду. Гэтага будзе даволі. Потым ты пройдзеш, якімі хочаш дарогамі, у лес Астылье. Там ты ўбачыш кульгавага чалавека, па прозвішчу Мускетон. Ён бязлітасны. Скажы яму, што я яго памятаю і каб ён заклікаў да зброі ўсе свае парафіі. Пасля гэтага ты пойдзеш у лёс Куэсбон. Там ты зноў падасі свой сігнал, і зноў да цябе выйдзе чалавек з падземнага ходу. Гэта будзе Цюо. Скажы яму, каб ён узмацніў замак Куэсбон, што належыць маркізу дэ-Гер, эмігранту. Там мясціна зручная: яры, пералескі, няроўная глеба. Пасля Куэсбона пойдзеш у Сент-Уан ле-Туа і там перагаворыш з Жанам Шуанам[2]. Яго я лічу сапраўдным правадыром. Запомні ўсё, што я кажу. Я нічога не запісваю, бо гэта небяспечна. Ну, а потым ты пойдзеш у лес Ружфё, дзе знаходзіцца М'елет, той самы, што так спрытна скача праз равы, апіраючыся на даўгі шост. А ты ўмееш так скакаць?
— Як не ўмець! На тое я брэтонскі селянін. Гэтыя шасты — нашы сябры: яны ўмацоўваюць нашы рукі і падоўжваюць нам ногі. Аднаго разу я такім шастом адбіўся ад трох прыставаў. А ў іх былі шаблі.
— Калі гэта было?
— Гадоў дзесяць назад.
— Яшчэ пры каралі?
— Ну, але.
— Ты, значыцца, ваяваў пры каралі?
— А то як-жа!
— З кім?
— А я і сам не ведаю. Я правозіў цішком соль.
— Во як!
— У нас гэта называлася змаганнем супроць саляных падаткаў. Але-ж кароль і падаткі — рэчы розныя?
— Гэта не твайго розуму справа.
— Прашу выбачэння, мансен'ёр, што патурбаваў вас пытаннем.
— Пяройдзем да справы. Ты ведаеш замак Ла-Тург?
— Ці ведаю я Ла-Тург? Ды гэта-ж родавы замак маіх паноў. Жалезныя дзверы аддзяляюць стары замак ад новага. Яны такія тоўстыя, што іх і гарматай не праб'еш. Ёсць там і падземны ход. Я яго ведаю. Магчыма, толькі я адзін ва ўсім свеце і ведаю яго.
— Які падземны ход? Пра што ты гаворыш? Я не разумею.
— Ён застаўся яшчэ ад старых часоў, калі на Ла-Тург часта нападалі. І абкружаныя жыхары замка заўсёды маглі выйсці гэтым ходам, таму што ён выходзіць у лес.
— Ёсць сапраўды такія падземныя ходы ў іншых замках, але нічога падобнага няма ў Ла-Тургу.
— Не, ёсць, мансен'ёр. Я ніколі не чуў пра тыя падземныя ходы, пра якія вы гаворыце. А ла-тургскі я добра ведаю, бо я-ж з тых месц. Мала таго: гэтага ходу, апрача мяне, ніхто не ведае. Нам было забаронена аб ім гаварыць, бо ім карысталіся ў часе войнаў. Бацька мой ведаў гэтую тайну і адкрыў яе мне. Мне вядомы яго ўваходы і выхады. Я з лесу магу прайсці ў замак і з замка ў лес так, што ніводная душа мяне не ўбачыць. Вораг можа ўварвацца ў замак і нікога не знайсці там. Вось што такое Ла-Тург. О, я добра ведаю яго!
Некалькі хвілін стары маўчаў.
— Ты, відаць, памыляешся. Каб там быў такі ход, мне гэта было-б вядома.
— Мансен'ёр, ён ёсць, я ў гэтым упэўнены. Трэба павярнуць камень у сцяне…
— Яшчэ што скажаш! Вы, мужыкі, ва ўсё верыце. Паслухаць вас, дык камні і круцяцца, і спяваюць, і нават ходзяць па начах да ручая піць ваду. Усё гэта — казкі!
— Але-ж я сам паварочваў гэты камень…
— А іншыя чулі, як камені пяюць. Не, Ла-Тург добрая, моцная цытадэль, у ёй лёгка абараняцца, але дурны будзе той, хто будзе спадзявацца на твой падземны ход, каб уцячы праз яго ў апошнюю мінуту.
— Але, мансен'ёр…
Стары паціскаў плячыма.
— Не будзем траціць часу. Справа перш за ўсё.
Гэты рашучы тон прымусіў Гальмало замаўчаць.
Стары казаў далей:
— Слухай далей. З Ружфё ты пройдзеш у лес Моншэўрые. Там гаспадарыць Бенедысітэ, начальнік дружыны Дванаццаці. Гэта таксама мужны воін. Па яго загаду расстрэльваюць людзей, а ён у гэты час чытае застольную малітву. На вайне не да чуллівасці… з Моншэўрыя ідзі прама… — Ён перапыніў сябе на палове фразы. — Ах, а пра грошы я забыў! — Ён дастаў з кішэні бумажнік і кашалёк і перадаў Гальмало і тое і другое. — Во, вазьмі. У бумажніку трыццаць тысяч франкаў асігнацыямі. Праўда, яны фальшывыя, але і сапраўдныя каштуюць мала чым больш. А ў кашальку — помні гэта — сто луідораў. Я аддаю табе ўсе мае грошы. Тут мне нічога не трэба. І, апрача таго, лепш, каб не знайшлі ў мяне грошай, калі мяне схопяць… Цяпер кажу далей. У Шато-Гонт'е пагаворыш з прынцам дэ-Тальмон.
— Хіба прынц захоча гаварыць са мной?
— Гавару-ж я з табой.
Гальмало зняў шапку.
— Лілія яе высокасці забяспечыць табе ўсюды добры прыём. Не забывай, што табе прыдзецца хадзіць па такіх месцах, дзе ўсё насельніцтва складаецца толькі з сялян ды горцаў. Табе неабходна пераапрануцца. Гэта лёгка зрабіць. Рэспубліканцы такія дурныя, што ў сінім камзоле ды капелюшы з трохкаляровай какардай можна ўсюды прайсці. Цяпер-жа няма ні палкоў, ні вайсковай формы. Паасобныя часці не маюць нават свайго нумара, і кожны прыбіраецца, як хоча… Прайдзі ў лагер Пернэ. Там знойдзеш людзей з чорнымі тварамі. Яны наўмысля мажуцца сажай, а ў стрэльбы кладуць падвойны зарад пораху ды яшчэ падсыпаюць буйнага пяску, каб гучней страляла. Гэта добра, так і трэба. Але, галоўнае, перадай ім мой наказ: забіваць, забіваць і забіваць. Табе трэба будзе яшчэ зайсці ў лагер Чорнай Каровы, які знаходзіцца на ўзвышшы ў лесе Шарні, потым у Аўсяны лагер, лагер Зялёны і ў лагер Мурашак. Пабыўшы ва ўсіх гэтых месцах і ўсім перадаўшы мой пароль: «Да зброі! Нікога не шкадаваць!», ты далучышся да галоўнай арміі — да каталіцкай каралеўскай арміі — там, дзе яна будзе ў той час. Ты пабачыш усіх тых ваенных начальнікаў, якія будуць тады яшчэ жывыя. Пакажы ім маю какарду: яны ведаюць, што яна азначае. Перадай ім ад майго імя наступнае: прышоў час весці адразу абедзве вайны — вялікую і малую. Вялікая робіць больш шуму, малая робіць ворагу больш клопату. Вандэйская вайна — жорсткая вайна, але шуанская яшчэ горш. А ў грамадзянскай вайне чым горш, тым лепш. Карысць вайны ацэньваецца той колькасцю зла, якую яна нясе з сабой.
Ён памаўчаў і дадаў:
— Гальмало, я кажу табе ўсё гэта таму, што я ў цябе ўпэўнены. Бачачы, як ты кіруеш лодкай, я паверыў у цябе. Хто можа кіраваць лодкай, той можа кіраваць і мецяжом. Такім чынам, скажы правадырам прыблізна наступнае. Я лічу за лепшую вайну ў лясах, а не ў адкрытым полі. Я зусім не збіраюся падстаўляць сто тысяч сялян пад кулі сініх. Пад канец гэтага месяца мне трэба мець пяцьсот тысяч чалавек, схаваных у лясах. Рэспубліканская армія — мая дзічына. Мы будзем ваяваць па-бракан'ерску. Я — стратэг лясных зараснікаў. Стратэг… Гэтага слова ты не разумееш, але ўсёроўна: ты разумееш, што значыць: «Нікога не шкадаваць!» і «Ўсюды засады». Галоўнае — малая вайна, вялікая на другім плане. Скажы ім яшчэ, што англічане за нас. Рэспубліка апынецца паміж двух агнёў. Еўропа нам дапаможа. Трэба скончыць з рэволюцыяй. Няхай манархі вядуць супроць яе вайну дзяржаў, мы павядзем вайну партызанскую. Скажы ім усё гэта. Ты зразумеў?
— Зразумеў? Трэба ўсё аддаць агню і мячу.
— Так.
— Не даваць літасці…
— Нікому.
— Я абыйду ўсе месцы.
— Але будзь асцярожны. У гэтай краіне ніколі нельга ведаць, дзе цябе падпільнуе смерць.
— А калі ў мяне спытаюцца імя мансен'ёра?
— Яно пакуль павінна застацца невядомым. Ты скажаш, што не ведаеш яго, і гэта будзе праўда.
— А дзе я ўбачу вас, мансен'ёр?
— Там, дзе я буду.
— Дзе шукаць вас?
— Гэта будуць ведаць усе. Не міне і тыдня, як усе пра мяне загамоняць. Я пакажу сябе; я выяўлю сябе дзеяннямі. Я адпомшчу за караля і за веру, і ты лёгка здагадаешся, што гэта гавораць пра мяне.
— Разумею.
— Глядзі-ж, нічога не забудзь.
— Будзьце спакойны.
— Цяпер ідзі.
— Я выканаю ўсе вашы загады. Іду. Я буду гаварыць. І калі мне ўдасца ўсё выканаць…
— Я ўзнагароджу цябе ордэнам святога Людовіка.
— Як майго брата? А калі будзе няўдача, вы загадаеце мяне расстраляць?
— Як твайго брата.
— Слухаю, мансен'ёр.
Стары апусціў галаву і, здавалася, аддаўся цяжкім думам. Калі ён падняў вочы, ён быў адзін.
Сонца толькі што зайшло. Чайкі і птушкі-рыбаловы вярталіся дадому, на бераг.
У прыродзе адчувалася тая няясная трывога, якая заўсёды бывае перед надыходам ночы. Жабы квакалі, кулікі са свістам падымаліся з сажалак, гракі і чайкі мітусіліся перад адыходам к сну, берагавыя птушкі пераклікаліся.
Але ніводзін гук не выдаваў прысутнасці чалавека. Навакол не было ні душы. Ніводнага паруса не было ў бухце, ніводнага аратага ў палях. Навакол рассцілалася бязлюдная прастора. Вялікія кусты чартапалоха трапяталі ад набягаўшага ветрыка. Яшчэ не паспеўшае пацямнець неба залівала бераг бялясым, мярцвяным святлом. Раскінутыя на цёмнай раўніне сажалкі здаваліся здалёк алавянымі лістамі, параскіданымі па зямлі. Вецер дзьмуў з мора.