Дэлегатка (1928)/Летапісец
| ← На варце | Летапісец Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1928 год |
Пуд жыта → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Летапісец (Бядуля, апавяданьне). |
Прапануем да спампаваньня!
ЛЕТАПІСЕЦ
Было за поўнач. Цёмна было ў мястэчку. Кропаў дробны густы васеньні дожджык. Здавалася, што вільготная цемра сыплецца з вялізарнага рэшата на местачковыя хаты, якія ў поцемках нібы туліліся адна да аднэй.
Па вуліцы цёпкаўся забрызганы гразёю дзяк. Ён аглядаўся па бакох, выстаўляў рукі перад сабою, думаючы, што во-во нешта ці некага намацае ў поцемках.
У галаве прыемна шумела. Сэрца горача тузгалася ў грудзёх, а ногі выкідваліся самі наперад і як-бы наўмысьне траплялі ў лужыны. У дзяка сягоньня быў надзвычайна цікавы і жывы дзянёк: быўшы валасны старшыня Мікіта Аўдзей выгнаў вядро самагонкі і запрасіў добрых людзей „пакаштаваць“. Быў сакратар цяперашняга сельсавету з жонкай і заядлы п‘яніца —фэльчар.
Пачастунак-баль пачаўся ад поўдня. Хоць самагонка трохі аддавала агідным пахам, ад якога няпрыемна ікалася, аднак госьці пілі яе з засосам, хвалілі вінакура і смачна закусвалі кілбасою, салам і агуркамі. Пасьля дзесятай чаркі дзяк так павесялеў, што бяз жаднай музыкі закасаў полы і пусьціўся ў скокі. Цмокаў губамі, тарарамкаў і вырабляў нагамі драпачок.
Кампанія ўся плёскала ў далоні, рагатала і ня прыкмеціла, не пачула спачатку, што з вуліцы, з-пад акна льлецца ў хату нейкая музыка. Пачуўшы музыку, госьці ажно ахнулі ад дзіва і засталіся з разьзяўленымі ратамі, на падобіе літары „О“.
Музыка як-бы з неба звалілася, надзвычайна пекная, ды яшчэ ў гэткую патрэбную хвіліну, калі душа радуецца, скача й сьпявае, калі пад воблачкамі самагонкі здаецца, што самі сьцены, стол і закускі радуюцца, скачуць і сьпяваюць.
Усе прыціхлі і пачалі прыслухоўвацца з урачыстасьцю на тварах. Пад п‘янымі мазгамі ўсе былі пэўны, што гэта ня звычайная чалавечая музыка, а нябёсная. Верылася і ня верылася.
Кожны шчыпаў сябе за нос, думаючы: мо‘ гэта толькі сон. Пры гэтым дзяк па памылцы шчыпнуў за бок чырвонашчокую дачку старшыні, ажна яна падскочыла на табурэце і крыкнула: „Фэ, брыдка!“
Музыка раптам сьціхла. Чары скончыліся неспадзявана. Дзяк зазлаваўся і забасаваў на ўсю хату:
— Міхаіл архангел! Труба ярыхонская! Валі ў ха-ату!
Нядоўга чакаючы, паказаўся ў дзьвярох таёмны чараўнік-музыка. Гэта быў бедны вандроўца-катарыншчык. Выставіўшы катарынку перад сабою, як скрыню з дарагім скарбам, ён зьняў шапку і стаў пасярод хаты.
Усе вельмі ўзрадваліся нечаканаму, патрэбнаму цяпер гасьцю, пасадзілі яго за стол, і дзяк сам узяўся за катарынку і давай круціць ручку. Катарынка талялюкала хрыплым голасам „На сопках Манчжурыі“ і „Маруся атравілася“, а старшыня з фэльчарам скакалі…
Што далей было, дзяк ня памятае. Надта бурна прашоў дзянёк у гасьцёх. Ён, дзяк, лез да ўсіх цалавацца, прычым так надакучаў, што фэльчар плюнуў яму ў скалмачаную бараду.
Яшчэ цяпер, успамінаючы аб гэтым, дзяк злуецца і бурчыць.
— Духоўніку ў бараду пляваць! Д‘ябал! Сатана! Гарэтык! Хара!
Пры слове „хара“ дзяк намацаў дзьверы сваёй хаты і крыкнуў.
— Адчыні, маці!
Доўга трымаўся ён за клямку, бо заспаная жонка марудзіла, запаліла маленькую лямпачку і вышла ў сенцы.
— Наглымзаўся зноў, паскуда! — вылаяла яго жонка, адчыніла дзьверы, паставіла лямпачку на стол і пашла ў цёмную каморку спаць.
Дзяк ціханька зьняў паліто, сеў за стол і глыбока задумаўся. Адна думка засела каменем у яго мазгох ужо даўно, некалькі год, і неміласэрна клявала яму патыліцу: ён задумаў пісаць летапісь. Усё не выбіраўся, а цяпер настаў час пісаць. Поўноч, цішыня, лямпачка на стале, за сьцяной сьпіць жонка… Вось калі настала шчасьлівая гадзінка пісаць. Ніхто перашкаджаць ня будзе.
Дзяк зморшчыў лоб, напусьціў на сябе сур‘ёзнасьць схімніка-летапісца, выняў са століка атрамантніцу з ручкай і давай шукаць паперу, якая была даўно прыгатоўлена. Пароўся дзяк па ўсіх куткох пакою і не знашоў паперы.
— Тым лепей, — сказаў ён. Зьняў з паліцы запыленае, старое эвангельле і давай яго лістаць. Шырокія, белыя палі на старонках эвангельля як-бы самі прасіліся:
— Пішы на нас. Мы даўно чакаем цябе!
Дзяк аж падскочыў з радасьці.
— Няйначай, сам дух сьвяты накіраваў мяне на гэтую сьвятую кнігу. На ёй і буду пісаць.
Дзяк разлажыў эвангельле, умакнуў ручку ў атрамант ды ўжо хацеў пісаць, але раптам усхваціўся.
— Няможна сталёвым пяром паганіць сьвятое эвангельле. Калісьці летапісцы пісалі гусінымі пёрамі.
Ледзь нечысьць мяне не заблытала. Але дзе цяпер дастанеш гусінае пяро?
Зноў бяда. Дзяк засмуціўся. Раптам стукнуў сабе пальцам у лоб і павесялеў.
— Калі няма гусінага, дык будзе добра курынае пяро!
Дзяк гэта ня толькі думаў у сябе ўнутры, але прабасіў словамі на ўсю хату на царкоўны лад:
— Калі няма гусінага, дык будзе добра курынае пяро!
Нядоўга чакаючы, дзяк узяў качаргу, якая стаяла ля печы, узяў лямпу са стала і вышаў у сенцы. Праз колькі хвілін куры паднялі такое голаснае кудахтаньне, як-бы хто іх душыў. Доўга вазіўся ў сенцах з курамі дзяк. Нарэшце ён увашоў у хату, трымаючы ў руцэ некалькі пер‘яў.
Дзяк завастрыў сьцізорыкам пяро і сеў за стол.
Ядраныя друкаваныя літары на старонках эвангельля рухаліся, як жывыя істоты, міргалі яму, ажно ў вачох мітусілася.
— Пішы, пішы! — шапталі яму літары, — пастаў у суседзтве з намі на белых палёх усе грахі, усе дзеяньні, якія чыняцца вакол, на памяць будучым пакаленьням…
І дзяк пачаў вывадзіць курыным пяром на белых палёх эвангельля буйныя літары, накшталт друкаваных. Ён пісаў:
„У імя айца і сына і духа сьвятога. Пачынаю: Царства Антыхрыстава ўзбаламуціла ўвесь сьвет. Людзкія галовы закруціліся, як малатарні; топяцца ў блудзе, нібы сыр у сьмятане, і кажуць, што няма бога ні на небе, ні на зямлі“.
Пры слове „блудзе“ дзяк усьміхнуўся. Чырвонашчокая дачка старшыні, як жывая, туманіла яму вочы. Дзяку здавалася, што ў цёмным кутку хаты нехта хіхікнуў. „Гэта пэўна чорт“ — падумаў ён і тры разы перажагнаўся.
Дзяк перавярнуў лісток і давай маляваць чорта, з барадой, з рагамі і з хвастом. Чорт да сьмяхоты вышаў падобным да бацюшкі. Тут дзяк успомніў, што яму ўжо некалькі тыдняў здаецца, што ў бацюшкі на ілбе зьзяюць агнёвыя рогі нячысьціка.
Побач з чортам эвангельскі тэкст гаварыў аб тым, як сын божы выганяў злых духаў з людзей. І дзяк зьнізу прыпісаў:
„Божа! выгані беса з нашага бацюшкі, раба твайго. Ён у апошнюю нядзелю гаварыў казаньне з амбона і з такім імпэтам размахіваў рукамі, ажно рашпілілася доўгая халаміда і ўвесь народ пабачыў, што бацюшка забыўся апрануць нагавіцы“.
Пры гэтым дзяк так моцна зарагатаў, ажна жонка прачнулася. Яна выскачыла спалоханая з чорнай каморкі, працірала вочы, касурылася на мужа, думаючы, што ён раптам звар‘яцеў.
— Ідзі ўжо дрыхаць! Лотра ты, п‘яніца! — ад усяго сэрца лемантавала жонка.
Дзяк ёй нічога не адказаў ды яшчэ галасьней рагатаў. Жонка плюнула ў яго бок і зноў пашла спаць.
Дзяк успакоіўся, перавярнуў лісток і давай вывадзіць літары. Пісаў, круціў галавой і хітра ўсьміхаўся ў бараду. Ён пачаў пісаць на палёх, побач з тым месцам, дзе сейбіт у эвангельскай прытчы выходзіў у поле насеньне расьсяваць. Доўга пераварачваў ён лісток за лістком ды ўсё пісаў.
Дзяк у душы быў пэўны, што цар жыве, што ў хуткім часе вернецца назад. Дзеля гэтага ён пісаў цару данос на ўсіх недаверкаў і „супастатаў“.
„У вёсцы Зябліках перасталі ў школе вучыць закон божы. Школьнікі называюць мяне „барадатым дзякам“ і перасталі мяне паважаць. Вышлі на іх, Ільля прарок, лютага мядзьведзя з лесу — няхай ён перадушыць усіх дзяцей“.
Дзяк намаляваў грамаду дзяцей, на якіх напаў мядзьведзь.
„Брата свайго малодшага я выправіў у лес ваяваць з бальшавікамі. Я яму строга загадаў выразаць усіх нехрысьцяў і паліць бязбожныя вёскі. Пры гэтым я загадаў яму штодня маліцца. Дай яму, божа сьвяты, сілачку і здароўе. Аман“.
Дзяк набожна глянуў на сьвятыя абразы на сьцяне і перажагнаўся.
Дзяк доўга сядзеў над эвангельлем і старанна выводзіў літары. Усе палі кнігі, усе белыя куточкі яе ён запоўніў сваёй пісанінай. Усё пісаў богу даносы і пракляцьці на людзей.
Строгімі вачыма сьвятыя пазіралі са сьцяны на „летапісца“. Тоўсты кот залез к дзяку на калені і соладка драмаў. Рабіна на дварэ ляпала галінамі ва ўспацеўшыя цёмныя шыбы, як начны дух, і трохі жудасна дзяку зрабілася. Ён падазрона час-ад-часу касурыўся на вакно, і на яго нападаў страх. Але прытульнае сопаньне жонкі ў другім пакоі ўспакойвала яго: ён не адзін у хаце, дзякаваць богу. Дзеля большай сьмеласьці ён нацыпачках падышоў да спальні і адчыніў дзьверы так, каб жончын ложак быў відаць. Перажагнаў вакно і зноў сеў за стол пісаць. Доўга пісаў, аж сьпіна забалела.
У цішыне чуў ён, як пад раніцу пелі пеўні і пераклікаліся па ўсіх хатах мястэчка. На яго напала шаласьць — ён хацеў на ўсю хату крыкнуць „ку-ка-рэ-ку“, але стрымаўся. Пры такой сьвятой пісаніне не выпадае балавацца.
Раптам дзяк ні з таго, ні з сяго ўскочыў і стаў на ногі. Ён прыпомніў, што, выходзячы ад старшыні, яму гаспадар усунуў у кішэню пляшку самагонкі на дарогу. Ён дастаў з кішэні паліта бутэльку і давай ліць сабе ў глотку.
Буль-буль-буль! — глуха пералівалася гарэлка.
Сьвятыя з старасьвецкіх тоўстых рамаў строга пазіралі на дзяка; ад міганьня лямпачкі здавалася, што яны мігаюць вачыма, як жывыя.
Горача зрабілася дзяку. Агонь гарэў у яго грудзёх. Сэрца моцна стукала, а ў вачох пачалі мільгаць зялёныя кругі. Галава зрабілася цяжкой і вочы зьліпаліся.
Дзяк ляжаў на падлозе і моцна спаў. На стале валялася рашчыненае сьпісанае эвангельле, а побач сядзеў надуўшыся кот і таемна мурлыкаў…