Дэлегатка (1928)/На варце
| ← Тры крыжыкі | На варце Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1928 год |
Летапісец → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: На варце (Бядуля). |
Прапануем да спампаваньня!
НА ВАРЦЕ
Неба сьпявае соткамі жаўранкаў, якія кідаюць уніз, на рунь, срыбныя кроплі.
Хутар Грыбок мігаціць на горцы недалёка ад беларуска-польскай граніцы. Пад залацістай паводкай вясновага сонца будынкі невялічкага хутару выглядаюць кучай вялізных мухамораў.
Сонечны пыл рассыпан у паветры над палямі, хмызьнякамі і балотам. Даль на польскай старане пераліваецца яскрава-каляровым абрусом, які склейвае здалёку неба з зямлёй сіняватым кволым дымком…
Недалёка ад хутару стаіць чырвонаармеец са стрэльбай на плячох.
Тут трэба вартаваць і днём, бо хутар лічыцца як-бы этапным пунктам контрабанды.
Адгэтуль розныя тавары з польскага боку перадаюцца далей у глыб вёсак, скуль ідуць на Барысаў і на Менск.
Дзікая барацьба за багацьце вядзецца тут, на граніцы, усе апошнія гады. Нічога не памагае і страх сьмерці. Людзі агойталіся, ідуць за контрабандай пад кулі, часам гінуць, а часам удаецца.
Цяга да багацьця іх пераіначыла, загартавала, перакруціла думкі і пачуцьці, ахмяліла…
Чырвонаармеец пільна прыглядаецца — прыслухоўваецца да ўсяго, што робіцца вакол.
Заўсёды трохі перашкаджае яго назору кузьня, якая зьвініць цэлымі днямі. Цёнгле тут круціцца народ. Гэта глушыць яго ўважлівасьць, перашкаджае. Шмат разоў начальства гаварыла, што трэба забраць адгэтуль кузьню, але чамусьці адкладваюць.
Сёньня каля кузьні ціха.
Чырвонаармеец дзівіцца.
Ня гучыць кавадла прывычным мерным жалезным голасам. Ня чуваць сьмеху людзей, хаця завіхаюцца вунь каля хаты людзкія постаці, моўчкі аглядаючыся ва ўсе бакі.
Чырвонаармеец прыслухоўваецца.
З працяглай задумёнай цішы як-бы пачалі раптам вырывацца заглушаныя войканьні. Ні то выцьцё зьвера ні то чалавека…
Як-бы нехта выціскае з хаты на чыстае поле балючыя стогны.
Нешта тарганула за сэрца чырвонаармейца, нешта знаёмае, роднае…
Ён успомніў, што так яго родная маці плакала тры гады таму назад, калі даведалася, што яе сын, яго родны старшы брат, загінаў на Украіне ў часы грамадзянскай вайны…
Ён выцягнуўся, настаражыўся.
Войканьне перайшло ў плач — у звычайны чалавечы плач — з галошаньнем, з прычытваньнем…
Чулася некалькі галасоў. Цэлы хор плачу.
З гэтага хору паасобку вырываецца яркі кабечы голас — цененькі, працяглы, пісклівы, жаласьлівы…
Пошчакам разьлягаецца плач ва ўсе бакі, адбіваецца аб цёмную сьцяну лесу, коціцца-паўзе ў далі лугоў і дробіцца-рассыпаецца на кавалачкі, атуляючы ўвесь абшар сваім нязвычным сумам-тугой, нібы звонкай павуцінай…
Чырвонаармеец паддаецца гэтаму настрою. Прыкрым яму здаецца і радасьць сонца ў такі час, і сьпевы жаўранкаў, і ўся зялёна-веснавая радасьць, якая хмеліць зямлю.
Атрутай льлецца поўнымі каўшамі журба людзкога галошаньня і клубіцца па абшары.
Да яго вушэй крадзецца галошаньне сьпеў кабеты:
|
А ты-ж, радзіцелька, |
Гэта каваліха пявучым голасам гаворыць, расплюшчвае кожнае слова і заходзіцца ў горкім плачы.
Далёка чуваць галошаньне кабеты. Кожнае слова, нібы жалезнае верацяно, лезе ў глыб сэрца, рыдлем у грудзёх варушыцца…
Надзвычайна блізкай робіцца яму маладая каваліха, у якой памёрла старая маці. Шкода прыгожай маладухі, якая вочкі псуе.
У гэты час мяняецца варта.
Чырвонаармеец вызваляецца і йдзе на хутар. Яго цягне туды — да людзкога гора… На фронце быў ён акамянелым, ня здолен быў да сьлёз, а тут расчуліўся, успомнілася родная Магілеўшчына, вёска, старая маці…
На хугары людзі заняты векавечным чалавечым горам-бядою. Труна белая, сасновая, сьвежая ляжыць ужо на простым сялянскім возе. Конік стаіць панура і мяккія губы яго як-бы іронічна моршчацца, чакаючы, што далей будзе.
Угледзеўшы чырвонаармейца, кабета яшчэ болей пачала галасіць каля труны. Сьлёзы бяз конца ліліся. Яна ламала рукі і цэлы паток галошаньняў, з рознымі прымоўкамі, жаласьлівымі слоўцамі, ліўся плыў з яе запёкшыхся вуснаў.
Мужчыны, чалавек пяць, ціха выціралі сьлёзы і неспакойна шапталіся між сабою.
Чырвонаармейцу здавалася, што ўвесь гэты невялічкі гурток людзей кідае на яго спадлобу няпрыязныя ўзрокі.
Конік таргануўся. Наперадзе йшоў чалавек з невялікім белым крыжам у руках.
Чалавек з крыжам, селянін гадоў пад пяцьдзесят, часта аглядаўся назад, спыняўся і перашкаджаў каню ісьці роўным і спорным крокам. Конь дзеля гэтага спыняў свой ход і ледзьве не наступаў чалавеку з крыжам на ногі. Але другі селянін, які вёў каня за аброць, часта штурхаў у плечы крыжаносца і гэткім чынам ажыўляў чалавека, якога агарнула роспач.
З прыходам чырвонаармейца каваліха таксама зьбілася з тону. Яе галошаньне страціла ранейшую плаўнасьць, роўнасьць і стройнасьць.
Уся жалобная процэсія як-бы выбілася з роўнавагі, зьбілася ў цесную кучку і аб чымсьці ціха перашоптвалася, разважала.
Чырвонаармеец адчуваў, што ён, бязбожнік, тут, мабыць, лішні чалавек.
Ён трохі збавіў кроку і застаўся ззаду. Сама далікатнасьць вымагала, каб ён так зрабіў.
Няпрыемна яму стала спачатку, бо нібы пачуў лёгкае хіхіканьне мужчын. Ці хіба яму гэта здавалася? Пэўна здавалася, бо мужчыны пачалі ў гэту-ж хвіліну кулакамі выціраць вочы, а каваліха зноў зяцягнула ад усяго сэрца плач-выцьцё ў перамежку з хаўтурнай песьняй.
Расстроеная жалобная музыка зноў настроілася.
Чырвонаармеец ішоў назад да хутара і толькі час-ад-часу адварочваўся ў бок дарогі, якая вяла да тракту, куды валачыўся конік з труной на возе.
Воз пакідаў за сабою лёгкі белаваты пыл, хутка разыходзіўся па бакох мутным туманам.
Пыл напомніў яму, што па гэтай самай дарозе месяц таму назад пракаціўся вясельны карнавал.
Маладыя былі багата ўбраны. Радасьць зьяла на іх тварах. Гармонік граў вясёлыя частушкі, і вясельныя песьні сыпаліся вакол, як шрот.
Такі ж самы пыл і тады віўся. Таксама і тады з вазоў на яго скоса пазіралі…
І ён такі ж самы чалавек: са шчырасьцю цягнецца да людзкога шчасьця, са шчырасьцю спачувае чалавечаму гору…
Так думаў чырвонаармеец — і з яго добрых вачэй сьвяцілася крыўда.
Тымчасам галошаньне сьціхала, замірала ў далі і хутка пакідала ў сэрцы чырвонаармейца лёгкі водгалас успаміну. Ён толькі трохі зьдзівіўся, што грукат калёс яшчэ добра чуваць, а галошаньне сьціхла.
— Што за аказія?
І як-бы калёсы хутчэй затрымчалі па няроўнай дарозе…
Учора старая бабуля, матка каваліхі, была яшчэ зусім здаровая, а сягоньня ўжо хаваюць яе.
Ён добра знаў гэту высокую сухарлявую бабулю з маршчыністым тварам, з вечна гнеўнымі падазронымі вачыма. Заўсёды заклапочаная па гаспадарцы, яна часта сустракала яго з няпрыязным тварам, нешта мармочачы сабе пад абросшы валасамі абвісшы нос-глюгу.
Нейкая затаёная хітрасьць сьвяцілася з яе мутнаватых вачэй.
Па ўсёй аколіцы яна славілася, як шаптуха — замаўляла ад усякіх хвароб. Людзі насілі ёй гасьцінцы. Яна іх „лячыла“ сваімі зёлкамі. На яго бабуля злавалася, бо ён сьмяяўся з яе шэптаў і адбіваў людзей. Як ні старалася яна задабрываць яго рознымі пачастункамі, гарачымі блінамі, малаком — ён не паддаваўся.
Тады яна „пракляла“ яго сваім загаворам:
|
Трасца табе ў бок! |
Так прамовіла яна тры разы хрыплым голасам з дзікім злосным захапленьнем.
Пасьля гэтага болей з ім не гаварыла.
„Памерла, значыць, раптоўна гэта ведзьма, — падумаў чырвонаармеец. — Чаго добрага, людзі ўб‘юць у яе магілу асінавы кол, бо будуць баяцца, каб пасьля сьмерці яна ім не паказвалася. Яны-ж вераць ў гэты забабон!“
Чырвонаармеец ціха засьмяяўся. Ён не агледзеўся, як апынуўся каля кузьні.
Куры капаліся ў пяску. Яны раптам пачалі крычаць ад перапалоху і адскочылі ўбок, бо навязаны конь кінуўся ў пясок і давай качацца.
Чырвонаармеец пачаў азірацца ва ўсе бакі. Глянуў здалёку на шыбы новай кавалёвай хаты.
Нешта ў вакне замітусілася. Ён пабляднеў. У сэрцы млосна стала.
Ці гэта сон? Ці ён звар‘яцеў? —
Старая бабуля глядзела на яго праз вакно…
— Ня можа быць…
Чырвонаармеец у вадну хвіліну пакрыўся халодным потам. Пасьля пачырванеў, зазлаваўся на самога сябе, хутка адвязаў каня, ускочыў на яго і пусьціўся даганяць фурманку з труною…
Ён ехаў нацянькі, дратаваў рунь, пакуль угледзеў здалёку жалобную процэсію. Выстраліў раз у паветра. Воз прыастанавіўся. Людзі разьбегліся ў блізкі лес.
Чырвонаармеец падскочыў да труны, расчыніў яе. Яна была набіта шоўкам і сукном…
— Гэта-ж я нядаўна прапусьціў тут-жа вясельле такое самае, як цяперашнія хаўтуры. Тыя-ж самыя людзі…
Чырвонаармеец голасна вылаяўся на цёмны бор і давай аглядацца па бакох, нібы нешта згубіў.