Зборнік «Нашай Нівы» (1912, кірыліца)/1/Сусьветны жаніх

← Кручэная авечка

Сусьветны жаніх Апавяданьне Аўтар: К. Аляхновіч-Чэркас 1912 год

Думкі →

Іншыя публікацыі гэтага твора: Сусьветны жаніх.

Прапануем да спампаваньня!

Сусьветны жаніх.

— „Але, во цябе багавіца, якая ліхата раз’юршылася на дварэ“, — згарнуўшыся, прагукала старая, але ешчэ чапорная кабета, Язэпіха, да сваей ядынай нявесткі Зосі і, ўзяўшы нейкае старое лайно, палезла на печ.

Зося старанна укутывала ў калысцы свайго ешчэ першаго дзяцёнка і, ціхусенька калышучы, цягнула, як кошка курну, безканечную калысную песьню. У хаці было блізка што саўсім цёмна, бо маленькая лямпачка-смаркачка стаяла на прымурку печы і не сьвяціла на хату. Было ціха — нават прусакі перэсталі шамраць, бытцым спужаўшыся узняўшэйся на дварэ непагоды; толькі авечкі пад полам часамі нарушалі спакой. Язэпіха і Зося, прыбраўшыся з работай і зварыўшы вячэру, цяпер чэкалі толькі мужчын з лесу, каторые паехалі ешчэ досьвіта на заработкі.

На дварэ і запраўды была гэткая ліхата, што падхадзіла якраз да прыказкі: „Мусі нячыстая сіла вясельле спраўляе“; круціла, вярцела на ўселякіе лады: і з нізу ў верх, і з верху ў ніз, і на ўсе чатыры бакі; вецер шуміць, шуміць роўна, а посьле разам як загудзіць каля вуглоў, засклыгікаець акяніцамі, ды завыець у коміне, дык, здаецца, і ведаеш, што гэта, але паняволі неякая страшэнная жуда цісьне сэрцэ. А то набяжыць такая думка: што, глядзі, вось-вось хопіць ды кульганець хату праз галаву, ці рагачом паставіць, дык і апынешся, як лысы, без пакрышкі на гэткім бую, пад аткрытым небам. Мароз, атаман зімовых буёў, падтрымліваны сваім крэпкім памочнікам ветрам; выяўляў безміласерную злосьць ў поўнай моцы. Ён ня толькі замураваў ваконные шклянкі лёдам таўсьцей за палец, зрабіўшы іх саўсім неправіднымі, і забяліў, як сьметанай, дзьверы, але забраўся і пад пол, у кут, аткуль выставіў з злоснай ўсьмешкай сваю сівую бараду; а на панадворку, як хопіць, ды трэсьне ў вугла, аж сьцены задрыжаць, і авечкі пад палом мітусяцца, а ў вачох здаецца, што ўжо і дзірка сьвеціцца у кутку ды холад сьмяротны пры гэтым прабяжыць па заскур’ю. Маркотна сядзець у хаці у гэткую пару, а злашча дзьвюм кабетам…

Старая Язапіха прымясьціўшыся з берагу печы, каля коміна, ізноў загукала да нявесткі:

— „Мне гэты вечэр узвёў на памяць страшны вечэр, каторы, помню я, быў гадоў дзесяць таму назад; і калі хочэш, я табе раскажу, якое было на той час здарэньне“.

— „Раскажы, мамка!“ — атказала нявестка, ківаючыся разам с калыскай. „Карацей час пройдзе, пакуль мужчын прыжджомся“

— „На гэтай ніві“, — пачала свой расказ Язэпіха, — „што мы цяпер называем „Гануліна ніва“, жыла тады с сваей дачкой і зяцем удава, салдатка Гануля. Мужык яе, Янка, Мікалаеўскі салдат, неяк скора памёр, як ажаніўся з ей, кінуўшы ей адну дачушку, 5 градовую Мар’янку; а жылі яны паміж сябе надта ўжо згодна і, хоць не багата, але заўсягды хлебам былі сыты, хата была цёпла, адзежку мелі ня горш людзей, ды і ў запасі дзе што было; бо хоць жылі на малой ніўцы, але згодна і старанна працавалі і, скуль можна было, гарнулі ў вадну кучу да сябе, а да таго гутаркі пахаджывалі па вёсцы, што ён меў і гатовые грошы: з ваеннай службы. І вось, як памёр Янка, дык Гануля надта ўжо ўбівалася па ім, галасіла і пры гэтым паставіла сабе за указ замуж больш не выхадзіць, бо нябошчыка вельмі любіла і жалела, дык і думала, што век-вечным яго не забудзе; а другое — баялася і таго, што, як выйдзе замуж за другога, могуць пайсьці ешчэ дзеці, а багацьце не вялікае, што-ж тады рабіць? А як павырастаюць, гэту самую крошку парвуць, і ніводзін сыт ня будзе; дык нічым развадзіць старцоў каторых і без таго бязшчотная лічба мучаецца на вольным сьвеці. Ніхай лепш усё гэта дастанецца аднэй Мар’янцы.

„Праўда, што яна і датрымала сваю ахвяру: замуж не пайшла, хоць і многа хто вастрыў лапкі на яе.

„Мар’янка яе расла, як на дражджах, для яе пацехі і ахвоты да жыцьця: гэткая мілая, спрытная да ўсяго. А як падрасла, стала вельмі карыснай памоцніцай Ганулі ва ўсім, так, што яны мала гаравалі, што жылі толькі у дзьвёх. І калі Мар’янка дажыла ўжо поўных формоў дзяўчыны, стала прыгожа, як макава кветка: чыста, поўна, на шчоках красачка аж прышчыць, каса цёмная ў аберуч, уся хвігура гэткая акуратна умяркаваная, натура заўсягды аткрытая, вясёлая, ды і на розум была не тупая, — адным словам, усіх гартных цнот дзяўчынка. Вось яна і пачала закручываць бедным хлопцам галоўкі, ды аж і за сэрцы пашчыпліваць. Так, што ў ваўсей ваколіцы, здаецца, не было такога хлопца, каторы бы ня быў ей ранены. А іншые і вельмі упадвалі, нават мучыліся, дабіваючыся ад яе згоды; і то хлопцы заможных, прыкладных гаспадароў і слаўнаго роду. Але яе сэрцэ было вольнае, як паднябесная птушка. У ўсякаго яна знаходзіла якую-колечы ганьбу: то ціхі, як самусь, то мешкаваты, не рахманы, то незграбны; а на багацьце і на род саўсім не ўважала. „Калі будзе толькі чэлавек па душы, вось тут будзе ўсё шчасьце і багацьце!“ — быў яе такі сказ усім. Матка ей у гэтых справах не перэшкаджала. „У гэтых справах,--казала яна — „мая дачка мае сваю поўную волю“.

Ажно раз бігуноўскі пан прывёз сабе парабка, недзе, вун, аж с пад Загрудак. Той неяк раз прыйшоў у нашу вёску на йгрышчэ з другімі хлопцамі і пазнаёміўся з Мар’янкай; праўда хлопец — вуда: ведама, сусьветная дворная штука, — на язык, дык пэўна нашаго-б „Мурзу“ абрэхаў бы, ды і на ўсякіе прышчалыкі быў ліх. Скакаць, пеяць, ці іграць, дык толькі глядзі губу разінуўшы, ды слухай, вушы растапырыўшы, а ён табе ешчэ падскочыць, галавой траханець, скрывіцца, збочыцца і вокам міргнець, — адным словам у гэтым зух быў; а і с твары нішто сабе быў: чысьценькі, чырвоненькі, відаць, што працай ня збіўшыся.

„Вось ту? перад ім і абвялі гардые, крумяные лісьцікі нашай кветкі — Мар’янкі. Ужо глядзім — яна сама так і лучаець, каб з ім зыйсьціся, пасядзець, пагукаць, ды падыхаць адным паветрэм. А дальш-больш: яна і саўсім растаяла ад яго, стала мяккой. Хоць гаршчкі ляпі. Хлопец бачыць, што яму Бог негаданае, нечэканае шчасьце шлець, і толькі самому не зеваць дык можна ладны інтэрэс абладзіць; нават з гонарам перад ўсей аколіцай: першую дзяўчыну ўзяць, — ды проці яго і гаспадаркі годзі, ўсё гатовае, як нагу у бот уставіць. Вось ён і давай паглыбей запускацца і так урэпіўся, што ахвяра перад ім змаглася, а ён тады давай сватацца; а Мар’янка і рада, толькі гэтаго чэкала, аб гэтым толькі і думала. Значыць, інтэрэс скончэн. Праўда, мы ўсе гаманілі, як на Мар’янку, так і на Ганулю: „на што вы бярэцё гэткаго сусьветнаго, невядомаго, бязроднаго верхалаза? хто яго ведае, што гэта ешчэ за птушка, ці умее ён пеяць на сельскай гаспадарцы? Гэта ешчэ нічога, што ён па дварох ходзіць, ды на прышчалыкі здатны, а нет ведама, ці будзеце з ім пячы бліны, злашча гэтак ешчэ каротка знаёмы з ім, — трэба хоць пачэкаць, паслухаць, паглядзець…“ Але Мар’янка ані блізка: і слухаць нікога ня хочэ. „Што за радасць“, — кажэ, — „жыць з якім-колечы мяшком, насыпаным мякінай, ці с пужалам, што, калі ідзе, дык верабьі разлетаюцца: гэта не жыцьцё, а хадзячае згніваньне“. — Гануля, хоць і згодна была з нашымі думкамі, але яна так баялася, каб чым-нібудзь не пашкодзіць Мар’янцы у шчасьці, катораго яна сама не магда уразумець, у чым яно можэ ей быць, — і дзеля гэтаго яна толькі старалася не перэшкаджаць Мар’янцы у выбраных ей пуцявінках. Гэтак і пажаніліся наша Мар’янка с Хвёдарам (так звалі жаніха), лічучы сябе найшчасьлівейшымі людзьмі на ўсім сьвеці, каторым удалося атрымаць найдаражэйшые дары ад жыцьця. Але ня гэта прыгатавала ім іхняя доля…“

Язэпіха цяжка ўздыхнула і, змаўчаўшы, пачала папраўляццца: згарнула пад сябе больш рызьзя, што валялося па печы, бо мусі пачало надта падагрэваць з нізу.

„Ну, вот і ладна. Пажаніліся, значыць, і жывуць, ведама, як людзі жанатые, сталые, праўдзівым жыцьцём; а з імі разам і матка старая жыве, пэўна, што ўжо і сьмялей і слабадней дыхаючы. Гэтак думалі усе ў вёсцы, вельмі не прыгледаючыся да іх, ды не так лёгка прыглядзецца да ўсіх чужых закануркоў, злашча, калі іх стараюцца як можна лепей закрыць ад людзкіх вачэй. Але-ж яно так: калі агонь дзе гарыць, дык ужо дыму аніяк ня ўдзержыш. Так яно і тут сталося.

„Саўсім ешчэ неяк неўзабаве пасьля Мар’янкаваго вясельля, — ну, можэ так прайшло тыднёў с пяток, добра ня помню, — прыходзіць да нас Гануля, і я бачу, што яна нешта саўсім нос на гвінт спусьціла, і вочы яе мне паказаліся бытцым такімі, якімі яны былі пасьля сьмерці нябошчыка Янкі, а не такімі, якімі бываюць пасьля вясельля. Ладна, думаю сабе і пачала здалёку, ды наўкола дагаварывацца аб зяцю. Аж на маё нечэканае здзіўленьне, бачу: у маей Ганулі задрыжаў падбародавік, губа разшырылася, зморшчылася, і па бакох у верх дрыг, дрыг; вочы часьценька заміргалі, а сьлёзы гэтак бытцым вяровачкай з бліскучымі пацеркамі пацяклі з вачэй, бытцым-бы гэта я сваей мовай вырвала затулку ад ейнаго сэрца, і з яго нястрымана палілося на верх, як відаць, вялікае горэ. Праўда; і я не стрымалася: гледзючы на Ганулю, сьлёзы мімаволі пасыпаліся з вачэй, і я, змоўкшы, бяз мысьлі застанавілася на Ганулі вачамі. А яна: схапілася за рагі хусьцінкі, закрыла імі твар, ды калі дасьць галасіць, прычытываючы: „а мая ты сястрычка родненькая! Загубілі мы сябе, загубілі, не паслухаўшы рады добрых людцоў. А бедная мая мілая дачушка Марыська! Затраціла ты ня толькі сябе, маладую кветачку, але і мамку сваю родную ў яе старэнькіе дні“… Гэтак прагаласіўшы шмат часу, Гануля пачала па троху успакаівацца. Мусі адлілася разам са сьлезамі самая гарачая і вялікая крыўда, што накіпела за апошніе часы на сэрцы; — і на астатак яна ўжо толькі, глыбока усхліпываючы, пачала гукаць ад душы, бо пэўна перэканалася, што усё роўна шыла ў мяшку ня ўтоіш. „Сястрыца мая любанькая, галубачка дарагая! Я-ж да цябе наўмысьля прышла пагукаць аб сустрэўшым нас горы. Выказацца, выплакацца перэд табой, каб хоць крошку змякчыць безміласерную боль, зашчаміўшую сэрцэ“. Пры гэтых славах яна ізноў зморшчыла твар, пакаціліся сьлёзы; але яна, змахнуўшы іх, гукала далей: „ніколі у нас і думкі не было, што жыцьцё наша гэтак цяжка засмуціцца чым колечы, а асабліва замужэм маей мілай дачушкі, Мар’янкі. Мы гэтаго замужжа чакалі, як каня дажджу, з маніўшымі нас думкамі аб шчасьлівейшых днях, аб яснай радасьці нашаго жыцьця. — Але што-ж! Мы чэкалі, захвачэные аднымі баламутнымі мысьлямі, а не пыталіся самі сябе ні людзей добрых, як гэта мае быць? Трэба было прыгледацца да людзей, прыслухоўвацца. Мы на ўсё гэта ня ўмелі звярнуць увагі — проста па несьвядомасьці сваей, нават не хацелі уважаць; толькі чэкалі шчасьця з аднэй думкай, што яно будзе, яно павінно быць для нас. І, наадварот, ешчэ нават калі добрые людзі, бачучы, што мы па склізкай кладцы ідзем, напаміналі нас, то мы гэтаму не давалі крыхотнаго значэньня, не застанаўляліся, а прапускалі скрозь вушэй. І што-ж! Дачэкалі жаданае гадзіны! Ох, Божа мой!“ Гануля цяжка ўздыхнула і апусьціла вочы, а посьле, безуцешна ківаючы галавой, казала: „Але не такой, якой мы чэкалі, думалі і якая нам манілася ў думках прыгожымі фарбамі“. І яна ізноў хапілася за хустку і закрыла твар, пэўне, каб утрымаць сьлёзы, але хутка аткрыўшыся гукала далей.

С першых дзён пасьля вясельля я ўжо прыкмеціла, што мы папаліся на вуду, і мяне як варам зварыло. Балюча мне стала і жаль маей Мар’янкі, але што-ж зрабіць: позна ўжо, ня вернеш! Пачала я выкручывацца, як скурат на агні, каб як-нібудзь заладжываць, не пусьціць успыхнуць на верх таго, што ў душы гарэла; а затым, думаю, можэ мала па малу удасцца як небудзь згладзіць сваю абмылку: абжывёмся, прывыкнем адзін к аднаму, і ладна будзе. Але не! Дабрадзей наш жаданы пачаў блізка ўжо с першых дзён на нас пагруківаць: то тое не ладна, то гэта не так; нават і сказаць не патрапіш, а ня толькі што зрабіць, асабліва па пьянаму (а пьяны ён бывае чуць ня кожны дзень, бо пярэчыць баішся, — набярэшся такой бяды, што посьле і не падбярэш); мы ўжо ўсё ладзім, ды падладжываем, а можэ-ж ён апамятаецца, схіліцца па згодзі на нашу лагоду. Але ён ані ў той бок. І сягоньня, калі я неяк не ўтрымалася (— покнуло цярпеньне!) і нешта рэзанула яму наўпроці, вось ён калі стукнуў, калі грукнуў, ды ка мне! Чуць здолела шмыгнуць за дзьверы, а то, чаго, добраго, змясіў бы з гразёй! І так калісь-то чапіў, але мала. Выскачыўшы ў сені, я саўсім адунела: чую толькі, што больлю зашчымело сэрца, горла здушыла сударага, у вачох стала цёмна, толькі сініе, чырвоные кружочкі мітусяцца, а ў галаву бытцым нехта молатам вухае. Шмат часу я не магла уцяміць, дзе я і што са мной сталося. І калі мне крыху атхлынула, то з вачэй паліліся проста руччом сьлёзы горкай крыўды. А, Божэнька, да чаго я дажыла: чаго ад роду ні бачыла і ў галоўку не прыходзіло ніколі… Уся агорнутая страшным жалем я са сьлезамі прасіла Бога, каб Ён нас лепш усіх забраў а гэтаго сьвету, чым гэткае стыднае і крыўднае жыцьцё“.

Карацей кажучы, Хвёдар выдаўся такім, якім яго і трэба было чэкаць, уважаючы на яго ўдачу і ранейшае жыцьцё. Адразу забраў ён усё у свае рукі: як іх саміх, так і ўсе іхніе скарбы. Піў гарэлку і сам блізка што саўсім нічога не рабіў; хадзіў па ігрышчах, а жонкай ды цешчай пануківаў, як валамі пад ярмом: Прабавалі некаторые с суседзёў дый мой Язэп гаварыць яму, навучаць, стыдзіць, але ён як рэзане ў атказ, дык адразу губу як глінай замажэ; толькі вушы абвянуць, і гукаць ужо далей нечэга. Так іх усе і адракліся. „Ну, вас к ляду; як зыйшліся, так і разбірайцеся! а то ешчэ ў чужым пахмельлю трэба галаве балець“.

„Сама Марьянка каб калі слаўцом прагукалася каму-небудзь с крыўдай на Хвёдара! Напроці, пры усякай гутарцы, як мага́, старалася абгарадзіць яго, выбяліць усякі яго паступак. Хоць тое, што яна ўсё благое хавала ад людзей, відаць было на ей, як у люстры. Бо мала што не ад самаго вясельля з ей зрабілася вялікая перамена: прыціхла, бытцым у ваду апусьцілася. Саўсім і падабенства не стала с першай заўсягды рахманай, лёгкай і вясёлай Марьянкай. А дальш-больш: яна с пышнай, цьвітучай макаўкі зрабілася падобнай на сухую кветку.

„Гэтак прайшло больш году. У Марьянкі знайшоўся ўжо маленькі сынок. І з гэтаго часу, як казала сама Марьянка да сваей маткі, у яе бытцым адвалілася пьяўка ад сэрца, вочы прасьвятлелі, і яна бытцым праглянула ў даль на жыцьцё, убачыла мэту яго, каторай стаўся для яе маленькі сынок; ды толькі адным гэтым сынам адвадзіла душу, цешылася, а рэшта ўсё кругом сябе прапушчала міма вушэй і сэрца.

Раз неяк, здаецца, каля гэтай пары, — ды яно так і будзе, якраз перэд багатай куцьцёй, як цяпер помню! — захварэла Гануля, ды так злегла, як пласт у пасьцель; а і маленькі нешта занездаровіўся: крэкчыць, капрысіцца. Праз колькі дзён Ганулі так стала дрэнна, што ўжо не на жарты, — так і глядзі, каб ня зьмерла. І Марьянка прасі, малі Хведара зьездзіць хоць да хвэльчэра, а можэ-ж якую раду дасць — паможэ. Праўда, Хведар не таргаваўся доўга, а запрог кабылку і паехаў; гэта было так ешчэ у поўраньня, а пасьля поўдня, калі завярнула ліха; якраз вот, як сягоньня: сьвету Божаго не відаць! Мароз ешчэ паправіўся, хоць ты лысых лічы. Нашы мужчыны гэтак сама, як і сёлета, ездзілі ў заработкі; Якубу твайму тады было ешчэ гадоў чатырнаццаць. Яны толькі што прыехалі вечэрам і уселіся за вячэру, а перамералі дык да костачак, зуб на зуб не пападаець. Чуем: нехта хлом, хлом па дзядзінцу, бяжыць. „Ну, — голасна мы падумалі ўсе: ці ня Хведар там з сваімі бабамі расправіўся, бо больш у такую ліхату да нас некаму было бегчы, а пра Гануліна здароўе мы, прызнацца добра і ня ведалі — чулі толькі, што занездаровілося. І пры гэтым нас ахапіла нейкая трывога, — мы перэглянуліся, апусьцілі на стол лыжкі і проста затаіўшы дух пачалі чэкаць бегшаго па дзядзінцу. Разам дзьверы шпарка атчыняюцца, і ў хату с дзікім крыкам убегае Марьянка у аднэй маленькай хусьцінцы на галаве. Мы тут ужо бачым, што нешта не ладна, і з-застольля да яе: „што с табой? Ці ня Хведар?…“

„Ай — не! Родненькіе, памажыце мне! Міленькіе памажыце“, саўсім непрытомна крычала Марьянка.

— „Дык што-ж с табой? — дапытываліся мы, — скажы“.

— „Мамачка мая міленькая, родненькая уміраець! Ай, родненькіе, пасьпяшыце! Яна саўсім ужо канаець!“ — кідаючыся то к аднаму, то к другому, крычэла Марьянка. „А там-жэ нікога нет. Хведар паехаў па хвэльчэра і ешчэ не вярнуўся. Пойдзем, родненькіе, хутчэй, пойдзем!..“

„Мы тут з Язэпам схамянуліся, кінулі вячэру і, апрануўшыся на скорую руку, выбеглі с хаты. Марьянка уперад, а мы за ей па сьнягу. Падбегаем саўсім ужо да іхняго будынку і, хоць у мяцеліцу, але бачым: неякі конь стаіць запрэжэны каля хлявоў, ля плоту. Марьянка як бегла наперад, то, пэўна пазнаўшы сваю кабылку, хутка кінулася туды, чаго яна там? Мы астанавіліся. Аж разам, як нажом, прабіў нашэ сэрцэ крык Марьянкі: „Ой, ратуйце родненькіе! Ой, хутчэй сюды!“

„Нас гэтак аглушыў яе нежданы крык, што мы нейкі момэнт стаялі астаўбянеўшы, бытцым важучы, ці бегчы на ратунак, ці мо́ уцекаць самім. Але разам сарваліся з мейсца, ды да Марьянкі, а там: на санях ляжыць ніц чэлавек, блізка што саўсім завеяны сьнегам. Мы за яго, аж ён, як кол. Замёрз, значыць. Перэвярнулі яго, аж гэта Хведар абванітаваўшыся ўвесь, сморадом гарэлачным так і разіць. Што тут рабіць? Трэба як можна хутчэй яго ў хату, мо́ ешчэ адратаваць удаецца. Марьянка саўсім страціла прытомнасць: крычыць нешта недарэчнае, кідаецца, мітусіцца у розные бакі: то да хаты, то да нас, то схопіцца за Хведара, то ізноў пусьціцца да хаты с крыкам: „А там жэ мая мамачка уміраець! А мой сынок дарагі!“ Але не дабяжыць — вернецца.

Мы і самі саўсім палунелі. Кідаемся, хапаемся то за тое, то за сёе, а нічога не выходзіць. Помнім, што трэба як можна сьпешацца гэтаго чэлавека ратаваць ад сьмерці, а і там у хаці нет ведам, што з Гануляй дзеецца. Памкнуліся на кабылцы вязьці Хведара к хаці — кабылка ня йдзе: ня можа сарваць з мейсца саней, тады мы хапіліся, думалі нясьці на руках, але цяжка, мне не пад сілу, а Язэп адзін ня можэ. Хацелі адблутаць кабылку, але ў пасьпяху, ды ў пацёмку ніяк толку не дабіліся. У канцы Язэп страціў цярпеньне і нечым калі ўцяў кабылку; тая ірванула са ўсіх жыл, нешта храснула, покнула, і кабылка аж на нос сунулася, сарваўшыся раптам з мейсца. Толькі падвозім Хведара да хаты, аж адтуль выбегае Марьянка і глухім, здушэным голасам прагукала:

— „Памёрла!“

— „У нас апусьціліся рукі, астаўбянелі. Але у гэтым стаўбняку ня доўга прыйшлося быць нам. Перэд нашымі вачыма хутка развярнуўся ешчэ новы абразок: Марьянка, выбегшы с хаты і сказаўшы, што матка памерла, тут-жа, раптам, крыкнула і, як касой падсечэная, бац у сьнег і распласталася. А во, беда гаручая! Галовачкі нашы бедные! — Саўсім мы памешаліся, няведаем, што рабіць, за што хапацца. Грудзі нам, здушыў ні то жаль, ні то страх, а сьлёзы такі коцяцца з вачэй; хочэцца крычаць, але бытцым нехта трымае за горла, ды і не даець. Бачу толькі, што Язэп, кінуўшы Хведара, падскочыў да Марьянкі; вось і я туды. Узялі мы яе, паднялі, аж яна, як павесма, толькі сьлінкі цякуць з губы. Мы так-сяк цераз парог. перэцягнулі ў хату. Уцягнуўшы Марьянку ў хату, рынулі яе на зямлю, і чуем; дзіця недзе слабенька плача, ці ўжо нават не плачэ, але чуць чутна неяк жаласна стогнець. Некалі нам было зварочываць увагі на яго, ці разгледацца, бо трэба было, як можна сьпяшыць Хведара валачы, ў хату. Выбегаем на дзядзінец, аж во, табе: кабылкі німа, а разам з ей і Хведара. Мы туды, сюды, аж яна забілася ў дзяньнік. Ах, каб цябе воўк зарэзаў! Хацелі звярнуцца с кабылкай, але няможна; цесна было, дык, узяўшы на рукі, нясьлі Хведара праз увесь дзядзінец: яго такі лепш было нясьці, бо ён ужо быў каляны. Хата стаяла насьцеж, бо ў пасьпеху закруткі не закруцілі; вось дзьверы і расчыніліся. Хата была і без таго сьцюдзёная, хоць ваўкоў маразі, бо у Хведара ніколі людзкіх дроў не было, ды мусі і не агледжэная была на зіму; а цяпер стала саўсім, як пуня. Апрача гэтаго у ёй было блізка што саўсім цёмна, бо газьнічка мала сьветла давала. І хоць нам некалі было там размышляце аб чым-небудзь, але страшэнная ціш халадзіла душу.

Язэп, ані мінуты не марудзячы загаманіў на мяне, каб я бегла на вёску зваць людзей, а сам прыняўся, як ведаў ацучываць Марьянку. Збегліся людзі, і кожны, хто прыбегаў, стаўбянеў з упуду і дзіва, пакуль не загаманяць да яго, што не на вясельле прыйшоў стаяць, а ратаваць людзей ад сьмерці. Ды ўсе нашы старэньня напрасны былі, бо адратаваць ад сьмерці ніводнаго нам не удалося. Хапіліся кабеты дзіцяці і знайшлі яго канаючаго каля ложка на зямлі у аднэй кашульцы, з акраваўленай галоўкай, пэўна разбіў, зваліўшыся з ложка, аб вострые вуглы палена, каторае лежало тут, а на ложку, на падушцы лежалі разасланые полачкі с паяском, прыгатоўленые да спавіваньня дзіцяці. Дзіцятка на руках скора і душу аддало“.

„Ох, мой ты Божухна!“ — Язэпіха цяжка ўздыхнула і моўчкі апусціла галаву.

Маўчала і Зося. Аправіўшыся ад цяжкаго ўражэньня, Язэпіха падняла галаву і загукала:

„Мая ты дачушка! я нават цяпер, не магу успомніць, што мы тады перажылі. Асабліва мы з Язэпам. Мацнейшые характэрам мужчыны, упэўніўшыся, што ўсе чацьвёра ўжо ня жывы, злажылі ўсіх у радок пакуль што на падлозі, і мы усе, як адзін, апусьціліся на калені, каб памаліцца за іх душы Богу. У кожнаго, хто там быў і бачыў усё гэта, ня столькі ад жалю, сколькі ад болі сэрца каціліся сьлёзы, і вочы так і блудзілі з аднаго нябошчыка на другога; кожны азіраўся, ці не стаіць тут за плечамі гэта страшэнная сьмерць, ці не яна гэта такім холадам дыхаець… А на дварэ гэтак сама гудзела і шумела мяцеліца, як галодны зранены зьвер, абласаваны сьвежай крывёй…“

На надворку пачуўся гоман. Зося устала і, паглядзеўшы ў вакно, прагукала:

— „Вось і нашы прыехалі“.

І абедзьве кабеты сталі прыгатаўляць вячэру.

К. Олехновіч-Чэркас.