Збор твораў (Гартны, 1929—1932)/2/Бягунец
| ← Сымонка-інжынэр | Бягунец Апавяданьне Аўтар: Цішка Гартны 1929 год |
Штрэйкбрэхэр → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Бегунец (Гартны). |
Прапануем да спампаваньня!
БЯГУНЕЦ
I
Была цёмная-цёмная ноч, хоць вока выкалі. І ціхая пры гэтым. Неба нясьціхана сьлязілася ні то драбнюсенькім дожджыкам, ні то буйнаю вільгацьцю. Было пранозавата-халодна, нібы вецер калоў іголкамі. Выбітыя сотнямі ног сьцяжынкі праз збожжа і між лесу, гладкія і цьвёрдыя нядаўна, зрабіліся гразкімі і сьлізкімі. Мокрае вецьце дрэў і густая зелень травы ды збожжа, нахіліўшыся над сьцяжынкамі, зьлівалі ваду.
Франусь Доўбня, здаравенны, высокага росту чырвонаармеец, адзеты ня блага, у чорны, яшчэ мала пацёрты шынэль, порткі бразэнтавыя з галіфом і цэлыя рыжыя чаравікі, пасьпешна йшоў з лесу між густога, ужо красуючага жыта. Раз-по-разу ён азіраўся назад і ў бакі, хоць нельга было нічагуткі ўгледзець перад сабою, і ўсё прыгінаўся як найніжэй. Азіраючыся, ён спатыкаўся, трапляў у лужыны каля межаў, на межы і хрустаў зламанымі камлямі жыта. Некалькі разоў, яшчэ каля лесу, Франусь хлюпнуў у нейкую канаву, поўную вадою, і захапіў чаравікамі вады, якая, здавалася, ня мела сабе меры. Абы спатыкаўся, дык ногі выціскалі пырскі, якія ляцелі пад порткі й студзілі разгарачанае цела.
Франусь Доўбня злаваўся, ажно скрыгатаў зубамі, праклінаючы то чаравікі, то сьцежку, то жыта, то клунак, што раз-по-разу штоўхаў яго ў плечы, у бок, па руках.
Усяго прайшоў каля трох вёрст, а паганая дарога да таго яго стаміла, што чуўся цяжар на ўсім целе; пад пахамі і ў поясе папрэла, а з ілба цурком каціліся фасоліны поту.
Франусь падымаў казырок шапкі, перакладаў лепі рэвольвэр у кішэні і ў думках лаяўся:
— Каб ты згарэла, каб ты! Замучыць, ды годзе. Гэта-ж за ноч не ўбярэш гэтых пятнаццаць вёрст… Чаго добрага, каб не нагналі адно, а то…
Страх хапіў яго за горла і не даваў дасказаць выразу. З дрыгатам, які ахопліваў усю яго постаць, Франусь азіраўся назад, у бакі, угору.
Посьвіст ветру здаваўся гутаркаю многіх галасоў, якія нясьліся да яго, к яму навыперадкі.
Франусь падбягаў, сьціскаючы зубы і сэрца.
— Няўжо-такі ўспадуць на сьлед? Ці ліха ім! — суцяшаў ён сябе, нібы расьціскаючы жалезныя абручы сполаху і даючы целу выпрастацца, разгарнуцца.
— Ня трапяць, дарэмна! — разгортваў ён самаўцеху далей. — Не на таго напалі. Тут мне кожная мясьціна знаёма; кожны кусьцік свой — ня выдадуць… Мы згавораны з маленства… Ваяваць!.. Ваюйце, калі ахвоту маеце, а я…
Пасьля гэтакіх думак Франусю рабілася весялей; браў вадзёр пасьмяяцца з дурнога камрота, з політрука, з цэлае роты чырвонаармейцаў, з савецкае ўлады… Сполах, які пхнуў яго на ўцёкі, падпраўляўся нялюбасьцю да новага ладу; зашавельваў гаспадарка-шляхецкім пачуцьцём.
— Удалося, як лепш ня трэба! Шыта-крыта! Канец усім мукам. Хай іх пярун спаліць!.. Вось прыду дамоў, спачыну крыху, а там, глядзі, праз дзень-другі й палякі прыдуць — і жыві спакойна.
Франусь патрошку забываўся, як і што з ім, адкуль і куды йдзе, з якою мэтаю. У цемры ночы малявалася хата, абставіны дому, сям’я, спакой… і ногі зацішалі хаду, прыліпалі да глейкае зямлі ды прытрымліваліся ёю…
Пасьля пацягло прысесьці, перасапціся. Франусь Доўбня напружыў пагляд і пачаў мацаць нагамі ці камень, ці грудок — ня пытаючыся, ёсьць ён тут ці няма.
Пад нагамі хлюпала вада, трашчэла жыта.
— Ня буду садзіцца… Гой, што я?.. Гэта спакуса, — парашыў Франусь Доўбня, пратаптаўшыся з паўгадзіны. — Пайду, а то наляціць дзень і тады…
З посьвістам ветру рассыпаліся знаёмыя галасы; прабеглі сьпінаю мурашкі, сьціснулася сэрца. Зачасьцілі самі ногі.
Раптам — каўдобіна. З разгону апынуўся ў вадзе па пояс.
— Што за трасца! — вылаяўся Франусь Доўбня і хутчэй выскачыў на дарожку…
Яшчэ праз гадзіну нясўпыннай хады і ён прымеціў у цемры ночы якіясьці будынкі. «Нарэшце і Драбінкі», мігнула думка ў галаве, і прыемная цёплата разьбеглася па ўсім целе.
Франусь Доўбня, прыпамінаючы плян вёскі, падаўся ўправа і вышаў да платоў гародаў. Прыгледзеўся — то быў Вінцэнтаў капусьнік.
— Дзякуй госпаду, — прашаптаў ён, — я дома!
Цішком, між платоў, дайшоў да гумна.
У суседнім двары забрахала сабака. Франусь Доўбня прысеў збоку кастра дроў.
Сабака ня ўнімаўся брахаць. Паўзком, стараючыся ня шамаць, Франусь Доўбня мінуў два другія гумны і апынуўся пры сваім двары.
Густы садок усьцяж пляцу калыхаўся над дваром, дзяручы галінамі дрэўцаў салому на страсе.
— Не чакаюць! Пэўна старыя й надзею ўсякую згубілі мяне дачакацца. Вось ім — неўспадзеўкі, прымхаю. Як з мёртвых…
Франусь Доўбня з загуменьня пералез у двор, паўз сьцену падыйшоў да дзьвярэй і паспрабаваў адчыніць. Дзьверы былі замкнуты. Тады ён падыйшоў к вакну і дробным ціхім стукам прайшоў па шыбе.
— Хто там? — пачулася з-за вакна.
— Я, Франусь… адчынеце-э… — зычным шэптам падаў ён з двара.
II
Украдкаю, перашэптваючыся з бацькам, Франусь увайшоў у хату. Панясло цяплом і спакоем. Захацелася сесьці.
— Як-жа ты, сынок, умудрыўся так? Цёмнаю ночкай! — пытаў бацька.
З ляжанкі зьлезла маці. Старэйшы брат, Платон, зашавяліўся на лаве. Пайшлі запытаньні.
Франусь прысеў на лаве між двух вакон, і, седзячы, расказваў, як і што ён рабіў, каб уцячы з палка. «Падгаварыў камандзіра ўзводу, каб той дазволіў мне адлучыцца на нейкі час, а ўсё ўжо было раней сабрана. Камандзір даў дазвол, і я паціху, як-бы за справаю, пакіраваў у лес. Клунак-жа, гэты вось, яшчэ заўчасу прыхаваў у надзейным месцы. Пайшоў і — пайшоў»… што слова, то гучней, выказваў Франусь.
Бацька прыняў ад яго клунак, шынэль і боты і ўсё гэта разлажыў кожнае паасобку, што на лаве, што на ляжанцы. Маці пільна ўглядалася ў твар сына, хочучы выглядзець яго рысы ў цёмным хатнім змроку.
— Я захапіў нават з адзежы што-кольвек, — казаў далей Франусь, — і пару чаравік для бацькі. Прадаваў таварыш, а я пераняў. Цяжка да таго, што хлопцы апошняе прадаюць… Нямерна цягло ўцячы, і цяпер я так здаволен, што…
— Цішэй вы троха, — пераняў Платон, не паднімаючыся з лавы, — можа ў двары хто, слухае…
Франуся запалохала братняя перасьцярога. Раптам вярнулася нядаўнае пачуцьцё страху. Ён павярнуўся да вакна, каб паглядзець у двор, але тут-жа апамятваўся і адхіліўся назад. Чаго добрага — угледзяць знадворку і тады… Раптам цяпло, хатняя гасьціннасьць — адыйшлі дзесьці назад. У вачох, у гушчы змроку замігалі цудоўныя нарысы нейкіх падазроных вобразаў. З вокан, якія стаялі супроць вачэй, нібыта хтось падглядаў. Брат не падымаўся з лавы, дзе спаў, і гэта непакоіла Франуся. А мо’ Платон асьцерагаецца?
— Што-ж у Драбінках чуваць? — запытаў ён цішком. — Чакаюць палякоў ці не?
— Пэўна скора прыдуць — бо бальшавікі вывозяцца. Усё-ўсё пазабіралі з рэўкому ды з маёнтку. Некалькі падводаў выправілі, растлумачыў бацька.
— І яшчэ ўсё зьбіраюцца браць, — дадала маці.
— А самі як? Выехалі, ці засталіся яшчэ? — дапаўняўся Франусь.
— Не, дзеткі, — яшчэ процьма іх тут. Нядаўна найшло, што ў маёнтку памясьціцца ня могуць. Каравулаў — поўна вёска…
— Лажэцеся ўжо вы, — недавольным голасам падаў Платон, — найшлі час гэткую гутарку вясьці.
Якраз на вуліцы пачуўся сьвіст. У адказ забрахала некалькі сабак. Франусь мігам прылёг на лаве, дрыжучы ўсім целам. Бацька адыйшоў к печы, а маці прыгнулася к зямлі.
— Вось кожны раз нешта бунтуюць ды бунтуюць, — шэптам выказалася яна, — няма ім зводу, гэтым паганым бальшавіком. Хай-бы ўжо хутчэй яны ўцякалі…
Між хаты прабегла некалькі чалавек. Дзесьці, ля рэўкому, два разы стрэльнулі. Як быццам-бы нехта крычаў; стукалі калёсы фурманак.
Франусь калаціўся, як у трасцы. Колькі было мажлівасьці, ён туліўся да сьцяны. Бегатню каля хаты ён прыняў за самую страшную адзнаку. Хаця-б не пагоня за ім? Уцячы-б з хаты? І хацелася і баяўся. А калі хто стаіць каля хаты? Што тады? Не, лепш заставацца ў хаце.
Жадалася мець раду ад бацькоў, ды нешта трымала язык. Нельга гутарыць ні ў якім разе.
У хаце стаяла ціш, нібы нікога ня было ў жывых. Можна было бзынканьне мух прыняць за посьвіст ветру.
Так працягнулася каля гадзіны. На вуліцы даўно заціхла трывога. Вёска мэрам замерла ў спакоі, а ў хаце Доўбняў ніхто не падаваў жыцьця.
III
Золкам на вёсцы трывога аднавілася. Часты стрэл абняў яе жалезным паясом з усіх канцоў. Стукатня й крыкі напоўнілі паветра.
Нельга было спакойліва сядзець у хаце. Трэба было шукаць якое рады.
Уся сям’я Доўбняў узварушылася й зарухала па хаце. Ніхто ня ведаў, што пачаць, хоць чулі аднакава ўсе, якая прыгода напаткала іх вёску.
Старая Доўбніха намерылася выскачыць на двор, але гаспадар, хапіўшы яе за рукаў, супыніў.
— Куды ты, саматугам на ражон?! — вылаяўся ён. — Кладзіся лепш на землю ды моўчкі чакай канца.
Гэта рада падала знак усім: сталі хавацца хто куды. Франусь, не даючы сабе адчоту ад спалоху, кінуўся к падпечку, але нешта затрымаўся і падлез пад пол. Старэйшы брат схаваўся ў куце пад сталом; дзеці асталіся на печы.
— Сьвяты божа, перагані ты гэту навалу хутчэй! — малілася ў шэпт старая Доўбніха.
Гаспадар яе спыняў:
— Маўчы ты ўжо… ша-а… Ці ня чуеш, што бегаюць паўз хату.
Старая змоўкла, але нейкая балючая цікавасьць заставіла яе падняць вочы і паглядзець у вакно.
Чырвоны пук сьвятла кінуўся ёй у вочы і тут-жа як прыбіў на месцы. Старое цела ахапіў паралюш.
— Гарымо-о! — адзічэлым піскам, сабраўшы ўсе сілы, выгукнула Доўбніха.
Зразу ўсё ачуліся ў вокнах.
Вуліцаю вёскі йшла купа польскіх салдат, як-бы вядучы за сабою адзнак свайго нападу — шырокую палатніну агню, які зьядаў будынак рэўкому.
Дзесь, у процілежным ад іх канцы, чуваць было па зыку, што за алешнікам адбывалася частая ажыўленая перастрэлка.
У Доўбняў закоўзала па тварах здавальняючая ўхмылка. У нядаўна дрыготных нагах пачуўся ўстой, нібы хтось падлажыў пад іх знарочыстыя падстаўкі.
— Глядзі, Франусь, як добра ты трапіў! Цяпер будзь сьмелым! — пацешыў сына стары Доўбня.
Франусь маўчліва парадаваўся.
— Перабыў… так…
— Ото-ж, дзякаваць богу, добра. Як-бы спрыязна нябесная падышла.
З многіх хат, асьмеліўшыся, вышлі на вуліцу кабеты й дзеці. За імі паказалася некалькі старых.
— Хаця парадак які будзе! — паважна выказаўся стары Доўбня.
IV
К паўдню, калі страх крыху прайшоў, у хаце Доўбняў канчаткова супакоіліся. Пасьля перажытага ня верылася, што ўсё добра абыйшлося. Тым болей цешыла ўсіх за Франуся, што ён вылузаўся ад бальшавікоў і не астаўся адрэзаным ад бацькоў. Цяпер, калі прыйшлі палякі, яны разьлічвалі на поўны спакой. Водлуг гэтага разьлічэньня Доўбні строілі пляны на будучае, радзячыся ўсёю сям’ёю. Франусь меў першую скрыпку і ў сямейнай радзе настайваў рабіць па ягонаму разуменьню.
— Ты ўжо не спрачайся, Даніла, — перабівала гаспадара Франусёва маці, — Франусь не абмыляецца, калі так кажа.
Бацька згаджаўся, згаджаўся й Платон.
— Франусь сьвецкі чалавек!
Па гутарцы, у якой не прамінулі ніводнага хатняга пытаньня, нацешыўшыся ўволю нечаканым прыбыцьцем Франуся, Доўбні прыбраліся да полудню.
Зарухалі па хаце, заклапаціліся.
Франусь з аблягчэньнем на сэрцы, разважным тонам у другі раз пачаў апавядаць аб сваім «паходзе на пабыўку», як ён ахрысьціў свае ўцёкі з Чырвонае арміі.
Хітрасьць і сьмікалка, чаго не шкадаваў для сябе Франусь, цешылі бацькоў да сьмеху.
— Ды ты ў нас ведамы, — прыгаварвала маці, — абы з якім розумам не ашукаць цэлае роты бальшавікоў. Сядайце-ж за полудзень, — звала яна ўсіх.
Але ня ўсьпелі засесьці за стол, як на двары за вакном пачулася польская гутарка. Чуваць было, што палякі робяць нейкі абход па хатах.
— Пэўна рэгістрацыю вядуць, — заспакоена сказаў Франусь, прымаючыся за міску. — Так скора? Мо’ хіба на пастой? — недаверна дадаў Франусёў брат.
Ніхто не паглядзеў у вакно.
А Доўбніха пайшла к дзьвярам, каб адчыніць і сустрэць палякаў.
— Тут чыя кватэра будзе? — пераступаючы парог, запытаў адзін з траіх палякоў.
— Гэта хата Данілы Доўбні, проша пану, — адказала старая.
Трое ўвайшоўшых аглядзелі хату і раптам спыніліся на Франусю.
— А то што за салдат? — робячы крок да стала, запытаў адзін.
Франусь міжвольна ўстаў з-за лавы і, не знайшоўшыся што адказаць, палахліва запыкаў:
— Я… учора я вярнуўся-а… з чырвонае…
— Як, як, як!!! — падхапілі ўсе трое палякоў і, абураныя да злосьці, кінуліся на Франуся, крычучы:
— Бяры да офэнзывы!
— Страляй яго!
— Бальшэвік паганы!
— Шпег!
Запалоханыя Доўбні згрудзіліся ў кучу і наперабой путаючы словы і іх сэнс, пачалі разважаць абураных палякоў.
— Паночкі-ы, — казала Доўбніха, — Франуська мой толькі ўчора ноччу прыбег ад бальшавікоў… Ён іх ненавідзіць сам… Не чапайце яго, паночкі-ы…
— Ён будзе вам служыць… ён… — прасіў бацька.
Але палякі не ўважалі на нічога: схапіўшы Франуся, яны моцнымі таўхачамі папхнулі яго да дзьвярэй.
Старыя бацькі кінуліся цалаваць рукі палякам — тыя іх сярдзіта адпіхнулі, зачыніўшы дзьверы.
— Страляй яго! Да офэнзывы! — ня сьціхалі крычаць яны ў сенцах і вывеўшы Франуся на двор.
К хаце Доўбняў зьбеглася грамада вяскоўцаў. Многія пачалі закідаць за Франуся словы. Але яны былі гарохам у сьцену: палякі, не зварачаючы ні на кога ўвагі, павялі Франуся на расправу.