Нарысы па гісторыі беларускае літаратуры (1922)/V

← Літаратурная чыннасьць Васіля Цяпінскага. Першыя друкарні па Беларусі

Беларуская мова ў юрыдычных помніках старадаўнай беларускай літаратуры Літаратуразнаўчая праца Аўтар: Мікалай Янчук 1922 год

Літоўскі Статут →

Прапануем да спампаваньня!

V.

Беларуская кніжная мова ўжывалася ня толькі ў літаратуры царкоўнага характару. Ужо з канца XIV сталецьця яна здабыла сабе пэўнае й пачэснае месца ў мясцовай літаратуры сьвецкага зьместу, якая была ня менш абшырна й багата, чымся царкоўная. У рамкі сьвецкай літаратуры найперш трэба аднесьці некаторыя важныя дряржаўныя законадаўчыя акты й розныя юрыдычныя дакумакты афіцыяльнага й прыватнага характару; апрача гэтага на Беларусі з даўных-давён вяліся свае летапісы на беларускай мове, вельмі блізкай да мовы памянёных помнікаў; аднак больш прывыклі зваць гэтыя летапісы літоўскімі з тае прычыны, што яны перш прыналежалі да Літоўска-Беларускага, а пасьля Літоўска-Польскага гаспадарства.

Мова ўсіх гэтых помнікаў сьвецкае літаратуры была менш зьвязана традыцыямі з царкоўна-славяншчынай, чымся мова твораў царкоўнага пісьменства; дзякуючы гэтаму да яе лягчэй прыставалі з аднаго боку — элемэнты жывой народнай беларускай мовы, а з другога боку — польскае мовы. Вось чаму гэтыя помнікі куды больш цікаўны для гісторыі беларускае літаратурнае мовы ХIV-ХVIII вв. Ужо з канца XVIII в. нашая мова ня мела магчымасьці далей разьвівацца, бо, пасьля падзелу Польшчы, калі Беларусь адышла да Расei, у нас асталявалася абавязковая агульна-дзяржаўная расейская мова.

Пачынаючы аглядзіны самых помнікаў беларускае сьвецкае літаратуры азначанага пэрыаду, мы найперш павінны мець на ўвазе афіцыяльныя помнікі агульна-дзяржаўнага характару, якія былі напісаны тагочаснай беларускай кніжнай мовай. Да ліку гэткіх належаць:

1) Статуты й Судзебнікі, г. зн. зборнікі законаў і правоў Польска-Літоўскага гаспадарства, якія захаваліся ў старых рукапісных копіях, а менавіта: а) Вісьліцкі Статут Казіміра III Вялікага, 1347 г.; б) Статут Улыдыслава II Ягайлы, 1423 г.; в) Судзебнік Казіміра IV 1468 г.; г) Прывілей яго-ж 2-га травеня 1547 г., даны ўсім станам Жмудзкай зямлі літоўскага і беларускага народу аб зраўнаньні іх у правох з палякамі ўласнай Польшчы. Гэты прывілей быў пасьля пацьверджаны й пашыраны каралём Аляксандрам у 1492 г., пры ўступленьні яго на трон, і Жыгімонтам I у 1507 і 1569 г. асобнымі граматамі, якія захаваліся ў рукапісах^[1]. Сюды-ж адносіцца шмат іншых падобных дакумантаў, дагаворных, устаўных, акружных і інш. грамат літоўска-беларускіх князёў і польскіх каралёў, якія датычаць Беларуска-Літоўскага краю.

2) Літоўскі Статут XVI веку ў трох яго галоўных рэдакцыях: 1529, 1566 і 1588 г.г., які зьмяшчае ў сабе «пісаныя» законы Беларуска-Літоўскага гаспадарства, у апошняй рэдакцыі выданыя гэтак сама ў друку.

3) Літоўская Мэтрыка, г. зн. дзяржаўны архіў Белар.-Літ. гаспадарства, а да яе, апрача гэтага, далучаецца яшчэ вялікая колькасьць папераў і архіўных дакумантаў прыпадковага напоўафіцыяльнага й прыватнага характару, не папаўшых у склад Мэтрыкі.

4) Беларускія летапісы, якія гэтак сама завуцца літоўскімі.

5) Зборнікі й паасобныя рукапісы чыста літаратурнага зьместу найчасьцей перакладныя.

Пералічаныя тут помнікі гістарычна-бытавога значэньня паявіліся як няўхільны рэзультат гісторыі будаўніцтва Беларуска-Літоўскага гаспадарства. Да ХV сталецьця Літва патрапіла захапіць вялікія абшары суседзкіх беларускіх князьстваў. Літоўскае племя, хаця вельмі моцнае й ваяўнічае, але нядаўна яшчэ (ад 1386 г.) ўвайшоўшае ў сямью народаў хрысьціянскай культуры, не магло ўстаяць пропіў больш высокай культуры беларускага племеньня, і ўмыслова й духоўна паддалося яму. Гэткім чынам беларуская мова ў Беларуска-Літоўскім гаспадарстве сталася дзяржаўнаю моваю, г. зн. абавязковаю ў афіцыяльным карыстаньні. Гэтае яе становішча пацьверджана было законам. У Літоўскім Статуце 1588 г. пісаным і друкованым на беларускай мове, у 1-ым артыкуле IV разьдзелу, выразна сказала: «А писаръ земски маетъ поруску литерами и словы рускими вси листы, выписы и позвы писати, а не иншимъ языкомъ и словы». Яшчэ раней (у 1576 г.) брацлаўская шляхта, хаця й каталіцкая, біла чалом каралю Стафану Батораму, каб ён загадаў пісаць усе ўрадовыя паперы, заадрасованыя да гэтае шляхты, пабеларуску, а не папольску. Літоўскае панаваньне абнавіла стары й спарахнелы дзяржаўны лад паўдзённай і заходняй Русі, пакідаючы ёй веру, звычаі й мову. Гэтая мова й пасьля злучэння Белар.-Літоўскага гаспадарства з Польшчаю захавала свай афіцыяльнае значэньне ў злучаным гаспадарстве й толькі ў канцы XVII в. пачала выпіхацца польскай мовай. Ужываць беларускую мову ў літоўскім судоўніцтве забаронена у 1697 г. Што-ж датыча законаў, незалежна ад таго, на якой мове яны выкладзены, то шмат артыкулаў Літоўскага Статуту ўтрымалі сваю законную сілу да паловы XIX в., а некаторыя яго нормы й дагэтуль маюць вагу у народным праве на Беларусі й Літве, ня гледзячы на тое, што яшчэ ўказам 25 чэрвеня 1840 г. Літоўскі Статут у гэтак званым «Сѣверо-Западномъ краѣ» афіцыяльна быў заменены першаю часткаю X-га тому Зборніку Законаў Расейскае дзяржавы.

Супынімся на найбольш важных помніках гэтага аддзелу сьвецкае літаратуры старадаўнага пэрыаду, каб даць да іх тлумачэньні й паказаць узоры іх мовы, хаця б у невялічкіх кавалках.

Вісьліцкі Статут, г. зн. законы, даныя на сойме у м. Вісьліцы (Клецк. губ., Пінчоўскага пав.) польскім каралём Казімірам III у 1347 г. Гэты статут меў сваім заданьнем дапамагаць дзяржаўным ураднікам, і галоўным чынам судзьдзям, пры выпаўненьні іх абавязкаў: ён празначаўся для паўдзённай, г. зв. Малой Польшчы (Кракоўскай): а для паўночнай, або Вялікай Польшчы, быў даны асобны аналёгічны статут — Петракоўскі: але ўжо ў 1368 г. абодвы гэтыя статуты былі злучаны ў агульны зборнік. Арыгінал статуту напісаны быў на лацінскай мове, і толькі ў ХV сталецьці быў зроблены пераклад яго на польскую й беларускую мовы. З гэтае пары ён уводзіцца ў агульнае ўжываньне ў самой Польшчы, а гэтак сама ў Чырвонай Русі: з часам гэты статут распасьцёрся й на іншыя абшары, якія далучаліся да Польшчы, у тым ліку й на Літоўска-Беларускія, дзе гэтыя законы ўжываліся аж да выданьня Літоўскага Статуту (у ХVІ в.), аб якім будзе гутарка ніжэй. Мяркуюць, што беларускі пераклад Вісьліцкага Статуту быў зроблены каля 1438 г. Ён зьмяшчаецца у Супрасьляўскім сьпіску беларускіх летапісаў, якога нам не здарылася бачыць^[2]. У вельмі старым рукапісе Вісліцкага Статуту, які хаваецца (ў копіі) у музэі графа Румянцава ў Маскве, зьмяшчаецца 138 артыкулаў (у іншых рукапісах лік артыкулаў хістаецца). Самы пачатак ня зусім захаваўся, і многія месцы ў ім сапсуты й нявыразны^[3].

У ўводзінах да гэтага статуту паміж іншым вось як тлумачыцца прычына й мэта яго выданьня:

«… мы, Казимиръ, король польскій, съ паны Рады коруны Польское, уложили есмы тыи права. Ачъ подлугъ часовъ розныхъ обычаи и учинки человѣчи измѣнны… А про то ж мы, Казимиръ, Божіею милостью король Польскій, изъ воли Божіей и з рады пановъ нашихъ, узнали есьмо, ижъ подлугъ часовъ старыхъ въ земли нашей жалобы на судахъ не бывали сужены единостайно, але подлугъ розума головного и подлугъ, пріятельства, а въ томъ, жалобы не бывали искончаны: про то жъ Богу ко хвалѣ и Его Пречистой Матери, а въ ужитку нашимъ подданымъ, штобъ учинить конецъ жалобамъ, выдавемы и уставляемы права, которые жъ вси у нашей земли маютъ судить и подъ виною держать». З гэтага відаць, што ў апрацаваньні гэтага статуту прымала ўдзел Каралеўская Рада, зложаная з прадстаўнікоў гаспадарства. Аб тым, што гэты статут быў абавязковы для ўсіх, мы даведваемся з першага яго артыкулу:

«Коли вси уставленые законъ и право чинять всимъ рѣчемъ, то хочемъ, штобы тые права, што есмы уставили на великомъ соймѣ у Вислицы, пріиманы были». Самыя артыкулы статуту разьмешчаны бяз выразнай сыстэмы, прыгэтым некаторыя з іх вылажаны ў выглядзе паасобных здарэньняў дзеля прыкладу, з агульным заключэньнем:

«Миколай жаловаль на Матѣя, ижъ ему, яко пріятелю, коня пожычить здорового на дорогу, а коли же ему зася вернулъ, и тотъ конь хромалъ: а реклъ тот Матѣй, ижъ ховалъ его, якъ же и своего властного, а не вѣдалъ тоѣ ему хромоты. Тогды мы сказуемъ: Матѣеви того коня 2 недѣли ховать, а будетъ здоровъ за тыи 2 недѣли, ино добро, а не будет, здоровъ, имѣетъ ся пріятельски расправить» (арт. 55). Або другі выпадак: „Идикъ жаловали, па Фалка ижъ его потиковали собакаю своею, а собака его укусила, а съ того менилъ ся хромъ. Фалко запрелъ, ижъ бы его не потиковала, а Идикъ не могъ на него досвѣтчить. Тогды мы присужаемъ: отприсячь Фалкови самому» (арт. 74).

Як бачым, прысяга прызнаецца ядыным спосабам судовага дазнаньня, калі няма выразных довадаў. Гэта сама можна заўважыць і щ шмат іншых артыкулах, асабліва грамадзянскага характару. Напрыклад: „Мартинъ жаловалъ на Микулу: коли оралъ свое поле, тогды упустил мошьню, а въ ней 3 скотцы. Микула, сѣючы тое поле, изнашелъ тую мошьню съ тыми грошьми. Мартинъ упоминалъ, абы ему вернулъ, он того ся прелъ^[4]. Мы сказуем: Миколѣ самому отприсячь, ижъ не видѣлъ тыхъ грошей, ани мошьни». (арт. 107).

Яшчэ прыклад: «Идикъ жаловалъ на пастуха, ижъ далъ ему овцюво статокъ его пасьвити, а опять овцы не имѣлъ зася отъ пастуха; а пастухъ рекъ, ижъ тую овцю пригонилъ до села. Мы сказуемъ: „пастухови присячь, ижъ тую овцю пригонилъ до села“ (арт. 76).

Звычайна за кожны праступак тут жа вызначалася й сама кара ў пэўнай грашовай суме; калі-ж аб гэтым нічога ня кажацца ў вышэй пададзеных прыкладах, то гэта тлумачыцца жаданьнем ухіліцца ад паўтарэньняў, калі справа ясная з папярэдніх артыкулаў. Напр.: «Бартолтъ жаловалъ на Ондрѣя, ижъ его ранилъ, а Ондрѣй вызналъ и реклъ: „у игрѣ ся брало“. Мы, слышавши Ондрѣево признаване, а знаючи, въ грѣ не маѣтъ быти жадная рана, сказуемъ: „заплатити рану“ (арт. 102). А вялічыня платы азначана ў артыкуле 100: «Простому» шляхтичу — 10 гривенъ, «учиненему» шлахтичу — 15 грыв., «знаменитому» шлахтичу — 60 гр., кмету или солтысу, (нешляхтичу). — 3 гр.».

Стасункова мала ёсьць у гэтым статуце артыкулаў агульна-дзяржаўнага значэньня, як напр., арт. 122, аб судзе й грашовай сыстэме, наступнага зьместу:

«А коли жъ подъ одным паномъ людъ одно имѣетъ, быть а одного права поживать, абы не были, яко Морены и Дивъ, потребно есть, абы аднакы судъ былъ, какъ вы Краковской земли. Коли одинъ государь всих есть, тогды одна монета иметь быти…, которая монета имѣетъ быти вѣчна, добрая и годяча, абы была любопріимна всѣмъ людемъ».

Вельмі цікавы ў гэтым афіцыяльным законадаўчым акце ўспамін імён у мітычных славянскіх істотаў. Мараны й Дзіва, як агульна-вядомых і кожнаму зразумелых у XIV в. Мабыць, вера ў іх была яшчэ моцнай ня толькі ў простага народу, але і ў прасьвячоных людзей таго часу.

Частка артыкулаў датыча крымінальных праступкаў, але куды больш адносіцца да грамадзянскага права: датычаць сямьі, маёмасьці, спадчыны, паншчыны і г. д.

Дзеля характарыстыкі старавечнага быту ў гэтым кодэксе можна прымеціць шмат надта цікавых рысаў. На жаль, падаваць тут артыкулаў вялікага абхопу мы ня маем магчымасьці. Вось прыклад, які датыча лясное гаспадаркі й зьяўляецца характэрным для гэткай багатай лясамі краіны, як Беларусь:

«Тежъ уставляемъ: хто съ кимъ имѣетъ границу при лѣсѣ, а койдеть чересъ границу у чюжій лѣсъ, а тотъ его застанетъ…, маеть у него узяти за первое застятое сокиру, а въ другое застанеть ино метель^[5], а любо сукно, а въ третіе застанетъ, маеть взяти любо вола, а любо коня, а то безъ вины: а возметъ два вола или коня, тогды имѣетъ одного собѣ держати, а другого пустить маеть на поруку и маеть знамение учинить на деревѣ, гдѣ тотъ узялъ закладъ. Коли ж хто украдетъ дуб или два у чюжомъ гаю, маеть платити 6 скотцъ^[6] за кождый дубъ, а будетъ, три, тогды три вердунки^[7] маеть дати тому, чій гай есть, а три гривны вины; а коли только вѣтвь отрубил', 4 скотцы маеть платить; а на дубровѣ за дубъ 2 скотцы» (арт. 132 параўн. арт. 83).

Куды даражэй штрафуецца рубка садовых дрэваў, усё роўна ці ў садзе, ці ў полі:

„Хто порубитъ древо овощное, уставляемъ, ижа за кожнае древо, о́вощъ имаючее, будетъ ли зрубано 12 грошей^[8] заплатить за шкоду, а вины 15“ (арт. 108).

Шчэпы-ж ацэніваюцца далёка даражэй:

«Коли нѣкоторыи щепы садовы в огородѣ будуть щеплены, а будуть выкоронены, а любо вырваны, маеть зоставить в огородѣ щепы, а вины 6 гривень на томъ» (арт. 90).

Цікаўны гэтак сама пастановы, якія датычаць бартнярства, г. зн. ляснога пчалаводзтва, гэтак характэрнага для Беларусі:

«А хто кому дерево зрубитъ со пчолами, имѣетъ заплатить гривну тому, зіи пчолы, а другую судови гривну; а хто бортное дерево зрубить безъ пчолъ, то полгривны заплатить, а судови другую подгривны». Сюды-ж адносіцца й выпадак, апісаны ў артыкуле 34-ым: «Петръ Яна на судъ приведе, а реклъ ему той Янъ бчолы покралъ и до своего дому принесъ, а того хотѣлъ, на него досвѣтчити. Янъ (запрелся того) и реклъ своее́ властное бчолы медъ несъ до своего дому. И судья пыталъ Петра неоднова: могъ ли бы досвѣтчить на него, хто бы видѣлъ? Тогды Петръ отповѣдалъ, ижъ не имѣетъ кимъ досвѣтчить. Тогды маеть Янъ (отприсячь), ижъ свой медъ несъ до дому».

Кармленьне сьвіней жалудамі мела важнае значэньне ў лясным гаспадарстве, а дзеля гэтага артыкул 134 даваў вялікія правы гаспадару дубовага гаю дзеля яго аховы:

«Сказуемъ тежъ: хто коли свиній своихъ у чюжій гай на жолудъ угонить, а тотъ застанетъ, чій лѣсъ, имѣетъ одного вепря съ правомъ забить; а застанетъ ли другое, имѣетъ, двухъ забить: въ третее застанетъ ли, тогды маеть въ обору нашу угонить, а съ нами наполъ подѣлить; а гдѣ коли тыи вепры забьеть, имѣеть тогды знамя на древѣ учинить. А коли супоръ^[9], а любо сутяжей, речетъ: ижъ вепры побиты, гдѣ тое знамя есть? тогды тотъ (покажа) што тамъ побиты». Калі-ж каму выпадае ганяць сьвіней ў свой лес праз чужы, то ён мае права прагону «на 30 лакогъ обаполъ дороги, штобы тому вольно гнать», а каб тотъ панъ, чій лѣсъ», ня меў, «шкоды», то ён сам заўчасу «имѣеть свое жолуды брати, а любо пастьвити» (арт. 135).

Аднэй з характэрных азнакаў старога беларускага быту наогул было «кастарства», г. зн. ігра ў косьці. Але цікаўна тое, што ў Вісьліцкім Статуце гэтае зьявішча разглядаецца ў зьвязку з пытаньнем аб жыдох. Напрыклад, арт. 77, «о игрѣ косточной» кажа:

«Уставляемъ право: коли нѣкоторый сын держить отца здорового и матерь здорову, а наиграетъ на себе нѣкоторую собину^[10] пѣнезей, тогды отецъ и матка не повинны за него платить тыхъ пѣнезей. А такожъ о жыдѣхъ, ижъ позычають такимъ дѣтемъ, при отцѣ и матери, то позыченіе и згинуло».

Сын, які яшчэ жыве разам з братамі на бацькавіне… «што коли на костках стратитъ, проиграетъ, то имѣтъ быти личено на его дѣльницы. А игр тѣхъ позычаемъ^[11] для часу скоратанья» (арт. 99). Гэткім чынам ігра прынцыпова не забаранялася, як прыемнае праваджэньне часу. Вінаваціліся толькі ігракі-жулікі, якія даводзяць да ўбогасьці іншых, аб чым перасьцерагае арт. 78:

«Которы частокромъ находятъ на пьяны люди, ведутъ ся къ игрѣ, а берутъ пѣнезю на заклады, а любо нѣгдѣ на оччину, а проигравши, приходятъ во убожество; а такіи (заслужваюць) нашего осуженія подлугъ заслуги. Прото приказуемъ: абы землянинъ нашъ не игралъ з жаднымъ таким чужаземцомъ, а любо костырем, ани на жадны заклады, ани на поруки, вынявши^[12] готовы пѣнези. А прійдеть ли тотъ…^[13], а иметца упоминаться лихими словы, а любо сромотя его, имѣетъ ему платити вину^[14] за его сромоту 15^[15], а нашему суду подобно за непослушенство». Уцягнуўшыся ў ігру, моладзь кідалася пазычаць грошы ў жыдоў, якія бралі вялізныя працэнты й налічвалі працэнты на працэнты. Статут стараецца памеркаваць іх, найперш тым, што не дазваляе даваць грошы йнакш, як пад заклад не дапушчаючы ніякіх запісаў на веру, якія могуць расьці без канца: «Коли-жъ жидовскій умыслъ и злость ихъ есть на то, какъ бы христіянство обижили, чтобы ни одинъ жидъ у нашей земли нашему христіинству пѣнезей не давалъ на записы, ани на листы, одно на закладъ подлугъ старого обычая» (арт. 138). Падругое, была азначана колькасьць працэнтаў і тэрмін іх выплаты: «Лихва жидовская не имѣетъ нигды насыщенія; про то мы и Рада наша уставляемъ, абы жидове, непріятелеве вѣры христіянское, и (же) на лихву пѣнези даютъ, не имають больщъ брать на недѣлю, только 10 пѣнезь. Пѣнези даваютъ на записы, а лихвы не даютъ^[16] два годы, што бы ся ихъ лихва множила; а у тыхъ двухъ годѣхъ не упоминаються^[17], ани на судь ведуть; а по двухъ годѣхъ уже имъ далей нѣтъ лихвы жадное и ни записомъ имѣютъ поминать,ани тотъ, хто ся имъ записалъ, не имѣетъ имъ записъ полнить» (арт. 92). А апошні артыкул (138), як мы бачылі, нават зусім забараняе ўсякія запісы.

Закон наогул рупіцца, каб падтрымліваць абычайнасьць. І цікава, што, напрыклад, лаянка залічаецца да крымінальных праступаў:

«Коли шляхтичъ шляхтичу лаеть до матери, ачъ того не отзоветь, а любо не доконаетъ, што говорилъ, имѣетъ платить за сромоту, какъ за голову, 60 копъ грошей^[18] (арт. 85).

«Такожъ кто кому матерь лаетъ, а не доконаетъ, а любо отзоветъ, въ тужъ вину впадаетъ: 60 гривенъ; а коли отзоветъ, тогды имѣетъ речи: «солгалъ, яко песъ» (арт. 86).

Вісьліцкі Статут Казіміра III, аб якім толькі што была гутарка, зьяўляецца найбольш поўным судзебнікам старавечнага параду беларускай гісторыі. Мінула 75 год, і кароль Уладыслаў II Ягельлён Альгердавіч выдаў свой статут у 1423 г.; гэты статут ёсьць вядомы ў вельмі няпоўных сьпісках і па свайму характару мала розьніцца ад Вісьліцкага. Дваццаць першых артыкулаў гэтага статуту, якія захаваліся ў рукапісах, гэтак сама найбольш датычаць сямейнага й спадчыннага права й зьяўляюцца часткай дапаўненьнем, а часткай пацьвярджэньнем законаў Казіміра III-га. Гэты статут 1423 г. цяпер ёсьць выданы гэтак сама ў I томе „Актовъ, относящихся къ истор. Зап. Россіи“, пад № 27. Стыль і мова гэтага статуту бадай-што тыя-ж, што і ў статуце 1347 г. Дзеля гэтага мы ня будзем на ім затрымлівацца.

Трэйці азначаны намі юрыдычны помнік, які малюе нам беларускі быт другой половы ХV веку, ёсьць вядомы пад назовай: Судзебнік Казіміра. Ён быў выданы ў Вільні каралём Казімірам IV, 29 лютага 1468 г., і захаваўся ў некалькіх рукапісных сьпісках XV сталецьця, а ў друку выданы ў 1846 г. у тым жа томе I «Актовъ», выданых Археографічн. Камісіяй, што й Вісьліцкі Статут, які мы коратка ўжо разгледзелі.

Судзебнік пачынаецца гэтак: «Казимиръ, Божьею Милостью король Польскій, великій князь Литовскій и Рускій, княжа Пруское и Жомойтьскій и иныхъ, чинимъ знаменито симъ нашимъ листомъ, хто на него посмотритъ, или чтучи его услышитъ, ижъ мы, съ князьми и паны Радою нашего Великого Князьства Литовского и съ поспольствомъ погадавши, урядили осмо такъ»…

І далей ідзе выклад самых артыкулаў; тутака найбольш месца ўдзяляецца кражы, над якою праводзіцца гэткі агульны прынцып: «А надъ злодѣемъ милости не надобѣ“. Асобна выдзяляецца кара канакрадам, як гэта й цяпер практыкуецца ў звычайным народным судзе: «А который хотя первое укралъ, а коньская тятьба, коня укралъ, а съ лицомъ приведуть, того узвѣсити“.^[19] Знахароў-зельнікаў, схопленых на кражы, пры дазнаньні мучылі, лічачы іх ведзьмарамі, якіх быццам, бароніць нячыстая сіла:

«А коли тать дасться на муку, а зѣліе зная, а знаки зная, а знаки будуть добрыи на него, сокъ^[20] высочить, а будеть первѣй того крадывалъ, а любо мучиванъ, а и сьвѣдомо то будеть околицы: ино того зѣлейника, хотя не долучатся, ано его обѣсити^[21]». Ужываліся і іншыя кары: «А коли чіи паробки украдуть, што у кого… коли первое украдеть, ино его не вѣшати, а заплатити бондою^[22] его; а не будеть бонды ино осподарь его за него заплатить, а паробка сказнити и пробити^[23]; а коли имѣть часто красти послѣ того, а выше полукопы, ино паробка узвѣсити.

Моцна караўся гэтак сама вывад асобаў, якія знаходзіліся пад паншчынай.

«А который будеть люди выводити, а любо челядь неволную, а ухватять съ лицомъ, того на шибеницю».

Наогул, па свайму характару гэты судзебнік, блізка падыходзіць да Вісьліцкага Статуту, але ён шмат меншы, артыкулы ў ім не панумараваны, і грашовыя штрафы тут маюць меншае значэньне; наадварот, часта ў ім кажацца аб кары сьмерцяй і муках, аб чым няма ўспаміну ў Вісьліцкім Статуце, як законах большай часткай грамадзянскага характару.

Наступным, хаця крыху ранейшым па часу, важным літаратурным помнікам дзяржаўнага значэньня, на якім мы гэтак сама мелі на ўвазе затрымацца, ёсьць прывілей або жалаваная грамата караля Казіміра IV, 1457 г.; гэты прывілей даны беларускаму й жмудзкаму духавенству, дваранству, шляхце, рыцарам, баярам і мяшчанам, як пацьвярджэньне ўсіх перш дараваных ім ад Вітаўта і іншых князёў правоў і як нагарода некаторымі новымі міласьцямі за няўхільна-верную службу. Гэты помнік ёсьць надрукованы паводлуг рукапісу пач. XVI в. у I томе памянёных «Актовъ», пад № 61.

«Мы, Казимирь, — кажацца у ўводзінах да гэтага прывілею, — Божіей Милости король Полскый и великій князь Литовскый, и Рускый, и Жемоитскый и иныхъ земль, познавше вѣрность уставичную почтивыхъ, достойныхъ, освѣченыхъ, выбраныхъ, мудрыхъ прелатовъ духовныхъ и свѣтьскихъ княжатъ рыцеровъ, шляхтичовъ, бояръ, мѣстичовъ земль великого княжьства Литовского и Руского, Жемоитского, которую ижъ къ намъ и къ нашой парсуне^[24] асьвяченой, какъ и то до правого дедича^[25] и пана прироженого, имѣли и имають, а такожъ на потомъ имѣти уставичне и вѣрне мыслятъ, яко жъ то чересъ осмотрѣніе наше найдено, — достойно умыслили есмы за такіи доброты и ласки дары и иными ласками имъ милостиве отдарить: бо тогды потомъ къ намъ и ку нашимъ службамъ, найдени будуть рыхлѣйши,^[26] коли себе узрять такими ласками утѣшоны».

Вось прычына каралеўскай міласьці, прымусіўшая зраўняць правы беларуска-літоўскіх і польскіх упрывілееваных станаў. Аб простым народзе ў гэтым выпадку зусім няма гутаркі.

«А про то, — кажацца далей, — не отзывнѣ дали есьмо и мощью того листа щедре даваемъ, призволяемъ и вѣчне даруемъ посполито овшейки^[27] права тые, зволенства^[28], твердости^[29], якожъ имають прелаты, княжата, рыцери, шляхтичи, бояре, мѣстичи коруны Полское». Тут-жа тлумачыцца патрэба пісоўнага замацаваньня гэтых міласьцяў: «Але бы потомъ въ томъ, небыло никоторое отщепение, а любо недовѣрьство возникнуть, тут, умыслили есмы положити черезъ выклад письма явнѣ».

Бо: — «вси рѣчи, которыи жь бывають, отъ людской памяти посполъ^[30] съ часомъ отходять, ани потомъ къ памяти могуть приведены быти, али жъ низкомъ имаютъ потвержены были». Па свайму зьместу гэты прывілей зьяўляецца зборнікам розных артыкулаў права дзяржаўнага, маентнага, сямейнага, спадчыннага, грамадзянскага й часткай крымінальнага; тут усё прыроўніваецца да правоў і звычаяў „коруны Полское“. Паміж іншым зьвяртае на сябе ўвагу абмежаваньне правоў чужаземцам: кароль урачыста абяцае не даваць ім у карыстаньне земляў і не назначаць іх на ўрадовыя пасады. «Такежъ обѣцюемъ и слюбуемъ, ижъ въ земляхъ тыхъ нашыхъ великого князьства земль, городовъ, мѣсть, а либо которыхъ-кольвекъ дѣдичствъ у володѣніе и въ дерьжаніе, а любо въ которыи вряды, а любо чьти не имаемъ дать жадному чюжоземцу, але только тымъ родичамъ тыхъ земль нашыхъ предреченыхъ великого князьства Литовского маемъ давати и наши послѣ будущіи дадуть въ держаніе и володѣніе». І наогул, Казімір дае ўрачыстае абяцаньне захаваць у цэласьці землі сваёй дзяржавы й прылажыць усе стараньні, каб іх пашырыць:

«А такожъ обѣцюем, а слюбуемъ, ижь панства нашего земль великого князьства предреченого не зменшимъ, але у границахъ, какъ же предки были наши, на имя Князь Александр нареченный Витовтъ, дядя нашъ, и иные держали и володѣли, такожъ и мы тые жъ земли здоровы, границы вѣлы и зуполны держати будемъ, и володѣти и щитити, а съ Божьею помочью и всими силами нашими розширяти будемъ».

Зараз-жа за граматай Казіміра 1457 г. трэба мець на ўвазе гэткую-ж грамату сына, яго наступніка. в. кн. Літоўскага Аляксандра, даную ў 1492 г.^[31]. Гэты новы прывілей зусім асталяваў сілу й палітычнае значэньне беларуска-літоўскай земскай арыстакратыі ў Белар.-Літ. гаспадарстве.

У склад гэтага прывілею цалкам уваходзіць папярэдняя грамата, а ў другой часьці зьмяшчаюцца палітычныя прэрогатывы, якія фактычна пераходзяць ад караля да паноў-радных, абмяжоўваючы гэткім чынам уладу гаспадара. Рада, якая складалася з магнатаў, займае пануючае становішча ў законадаўчых, адміністрацыйных, судовых, грашовых, дыплёматычных і іншых пытаньнях, і гэтакім чынам Белар.-Літ. гаспадарства абярнулася ў арыстакратычную рэспубліку; цяпер вялікі князь стаў звычайным старшынёю рады й ня меў права рабіць ніякіх пастановаў без яе згоды. Гэткім чынам, каралеўскія прывілеі, якія датычаць правоў і абавязкаў польскага шляхэцтва й беларуска-літоўскага баярства, паступова пашыраюць з палітычнага боку магнацкія вольнасьці. Першая гэткая шляхэцкая хартыя, аб якой мы яшчэ не ўспаміналі, была дадзена ў 1387 г.; далейшым разьвіцьцём яе быў азначаны намі прывілей 1457 г., якім шляхэцкія правы былі пашыраны на ўсю шляхту ня толькі літоўскую, але й беларускую, ня гледзячы на розьніцу веры. Найвышейшым пунктам зраўнаньня палітычных правоў бел.-літ. магнатаў з польскімі зьяўляецца прывілей в. кн. Літоўскага Аляксандра, выданы ў 1492 г. пад уплывам белар.-літоўскіх паноў. Гэты прывілей можа быць празваны magna charta libertatum, і ён бязумоўна стаўся галоўнай падвалінай палітычнае моцы белар.-літ. земскай арыстакратыі. Далейшыя граматы наступных каралёў (Жыгімонта I, 1506 і 1522 г.) ўжо толькі пацьвярджалі старыя шляхецкія прывілеі аж да самага выданьня Літоўскага Статуту 1588 г. Земская бел.-літ, арыстакратыя паволі дабілася таго, што стала прымаць самы чынны ўдзел у найвышэйшых урадовых пытаньнях, сьпіхнуўшы перад гэтым ранейшую ўладу на месца выканаўчага органу ў асобе караля, або вялікага князя Белар.-Літоўскага^[32].

Усе разгледжаныя намі пісоўныя помнікі старавечнага пораду, як характарам свайго стылю, гэтак і сваёй мовай^[33] надта цікаўны ня кажучы ўжо аб тым малюнку мінулага народнага быту й грамадзянскіх звычаяў з сацыяльна-палітычнага погляду, які яны гэтак калярова апісваюць. З надворнага боку гэта звычайныя літаратурныя творы, якія чытаюцца з цікавасьцю, і ў якіх адчуваецца жывы народны струмень. Тая простая, падчас наіўная мова, у якой выкладаюцца гэтыя важныя афіцыяльныя дакуманты й дзяржаўныя законы, гэта-ж амаль што сучасная нам жывая мова любога беларуса, асабліва з заходніх частак Беларусі, напр. Горадзенскай губ. або Менскага Палесься, дзе й сёньня кажуць «ходилъ», а не „хадзіў“, «есть», а ня «ёсьць» і г. д. Тут зразумела, ёсьць прыплыў і царкоўна-славяншчаны, як няўхільны скутак тагочаснае царкоўнае адукацыі; але ў груньце ўсё-ткі пераважвае народны беларускі элемэнт, вельмі характэрны й самабытны. Тут былі ўсе задаткі дзеля шырокага й свабоднага разьвіцьця беларускае літаратурнае мовы, а побач з гэтым і беларускага пісьменства на нацыянальным груньце. На жаль, гэтыя здаровыя, яшчэ неакрэпшыя ўзросткі былі заглушаны й гвалтоўна забіты.

---

---

1. Гэтыя граматы ўжо уваходзяць у склад Літоўскай Мэтрыкі (аб ёй ніжэй, і надрукаваны ў „Актахъ относящихся къ ист. Зап. Россіи“, т. I, і у зборніку Легатовіча (акт 1507 г. палацінску).
2. Гл. арт. акад. А. А. Шахматова у „Лѣтопись занятій Археоагр. Комиссіи“ вып. 13, стр. 8-9, а гэтак сама прадмову да т. XVII „Полн. Собр. руccк. лѣтописей“.
3. Гэты статут ёсьць выданы Apxеографічнай Камісіяй у I томе „Актовъ, относящихся къ исторіи Западной Россіи“. С.П.Б. 1846 г. пад № 2.
4. Адмаўляўся.
5. Плашч, верхнею вопратку (польск. mętel)
6. Скотц — стария польская маната — ¹/₂₄ польскай грыўні — 33—44 кап.
7. Вердунки — ¼ грыўні.
8. Грош таго часу каштаваў на нашы грошы 20 кап.
9. праціўнік;
10. суму;
11. у тлумачэньні: дазваляем;
12. выключаньнем;
13. каму прайграў;
14. штраф (ня доўг ад ігры);
15. мабыць, грошаў;
16. той, хто вінец;
17. крэдытары;
18. у іншых сьпісках — грывен, як і ў наступным артыкуле.
19. павесіць;
20. шпег;
21. павесіць;
22. бочка, кадль (укр.-бодня), дзе хапаецца асабістая маемасьць і харчы, часамі зyачыць, выслужаная ўласнасьць — зямля.
23. паставіць на яго кляймо, — абразную метку (па наздры, вуху).
24. асоба,
25. уладар,
26. ахвотнейшы,
27. усякія,
28. вольнасьці,
29. „крапасные“ акты й запісы на землі.
30. часта,
31. Выдана ў сэрыі — „Zbiór praw litewskich“, 58.
32. Значэньне й гісторыя пералічаных палітычных актаў, польскай і бел.-літоўскай гісторыі вяеснена праф. Ф. І. Леантовічам у яго выведах: „Источники русско-литовск. права“ (Варш. Унив. Изв. 1894. I).
33. З боку мовы, яны разглядаліся акад. Карскім у яго книге: „Къ исторіи звуковъ и формъ бѣлорусской рѣчи“ Варшава 1893 (гл. ч. II).