Нарысы па гісторыі беларускае літаратуры (1922)/VI

← Беларуская мова ў юрыдычных помніках старадаўнай беларускай літаратуры

Літоўскі Статут Літаратуразнаўчая праца Аўтар: Мікалай Янчук 1922 год

Літоўская Мэтрыка →

Прапануем да спампаваньня!

VI.

Усе помнікі юрыдычнае беларускае літаратуры, якія мы разглядалі ў папярэднім разьдзеле, захаваліся ў бадай-што сучасных ім рукапісах. Аднак наступны выдатны помнік, які адносіцца ўжо да XVI в. Літоўскі Статут, мы маем у друкованым тагочасным выглядзе, прычым друк яго вельмі падобны да рукапіснага шрыфту й напамінае сабою скорапіс ХVІ сталецьця.

Старыя нормы народнага й земскага права, якія то пашыраліся, то перайначваліся многімі граматамі, прывілеямі і щхвалами Вялікіх князёў Бел.-Літоўскіх і іх Рады, першы раз былі сабраны ў адно месца па загаду Жыгімонта I на Віленскім Сойме 1522 г.; але канчальна яны былі прызваны, як зборнік чынных законаў Бел.-Літоўскага гаспадарства, толькі тады, калі ў 1529 г. на каралеўскі пасад сеў Жыгімонт Аўгуст. Гэта так званы першы, або «стары» Літоўскі Статут. Выданьне першага пісанага зборніка законаў для Беларуска-Літоўскага гаспадарства было гэтулькі важным гістарычным здарэньнем, што літоўскія летапісцы прызналі патрэбным запісаць аб ім у сваіх летапісах вось што: «Того-жъ року (1529) въ Краковѣ корунованіе и права писаныя даны всей земли великого князьства Литовского, и Руского и Жемоитцкого на светый Михаилъ отъ короля Жыкгымонта Старого»^[1].

Пры Жыгімоньце-Аўгусьце, пад націскам шляхты, ён быў перагледжаны й прыняты ў новай рэдакцыі ў 1566 г.^[2] з пашырэньнем шляхэцкіх правоў, — гэта другі Статут. Але праз 20 год ён яшчэ раз быў перагледжаны; гэткім чынам склаўся трэці Статут, які быў прыняты на Варшаўскім элекцыйным сойме 1588 г. У гэтым-жа годзе на загаду канцлера Льва Сапегі й пад яго асабістым наглядам трэці Статут быў надрукованы ў беларускай мове ў Вільні ў друкарні Мамонічаў і толькі ў 1616 г. пераложаны на польскую мову, калі беларуская мова на Беларусі пачала пакрыху траціць сваё агульна-дзяржаўнае значэньне й выціскацца польскай^[3]. З другога боку, ужо ад паловы ХVІІ в. і маскоўскі ўрад пачаў адчуваць патрэбу ў Літоўскім Статуце, асабліва пасьля далучэньня Ўкраіны (1654 г.), дзе тады ўжываўся, а нават падчас і цяпер ужываецца, гэты статут. І вось, апрацавалася тады скарочаная маскоўская рэдакцыя; гэтая рэдакцыя ёсьць мала вядомай, бо яна зусім не паявілася ў друку^[4].

Калі-ж пасьля падзелаў Польшчы ў канцы ХVIII в. і Беларусь адышла да Расеі, то быў зроблены поўны пераклад Літоўскага Статуту 1588-га году з тагочаснае беларускае мовы на сучасную расейскую мову й надрукаваны ў 1811 г. Аднак пасля польскага паўстаньня 1830 г. ўжываць Літоўскі Статут на Беларусі было забаронена ў 1840 г.

Калі мы зробім параўнаньне памянёных трох рэдакцыяў Л. Статуту з боку мовы, то лёгка заўважым, што стары рукапісны Статут 1529 г. мае больш вытрыманую беларускую мову, а друкованая рэдакцыя Трэцяга Статуту 1588 г. больш багата полёнізмамі; гэта сьведчыць аб тым, як польская мова паступова пачынала браць верх над беларускай ужо ад канца ХVІ в., калі польская адукацыя асталявалася ў мясцовых беларускіх школах, і адтуль пачалі выходзіць пісары і ўраднікі з большым нахілам і прывычкай да польскае мовы.

Загаловак Старога Статуту 1529 г. гэткі: «Права писаные Старого Статуту, даные панству великому князьству князьству Литовскому, Рускому, Жомоитскому и иныхъ, черезъ наяснѣйшого пана Жикгимонта, зъ Божее милости короля Польского, в. кн. Литовского, Руского Пруского, Жомойцкого и иныхъ многих.^[5].

Тэрмінам «права писаные» падкрэсьліваецца розьніца гэтага афіцыяльнага закону ад таго народнага напісанага права, якім дагэтуль старадаўным звычаем кіраваліся на судох, аб чым успамінае ў прадмове да 3-га Статуту яго галоўны рэдактар-выдаўца падканцлер Леў Сапега: адначасна гэты тэрмін прыдае азначаным законам абавязковую для ўсіх грамадзян моц. На адвароце загалаўку рэдакцыі 1588 г. у арыгінале знаходзіцца патрэт караля Жыгімонта III, пры якім быў выданы Статут 1587 г.^[6].

Кожная з трох рэдакцыяў Статуту дзеліцца на роздѣлы» (лікам 14, а ў 1-ай рэд. — 13); і кожны разьдзел на «артыкулы», колькасьць якіх не аднакова ва ўсіх трох Статутах, бо кожная новая рэдакцыя замыкала ў сабе пэўныя зьмены, найчасьцей дадаткі, а часамі й скарочаньні. Гэткім чынам ужо ў першым артыкуле, 1-га разьдзелу, дзе гаворыцца аб тым, што выданы Статут ёсьць абавязковым для ўсіх грамадзян, «почовшы^[7] отъ вышъшого стану ажъ до нижшого», у выданьні 1588 г. быў зроблены важны дадатак, які стасаваўся да чужаземцаў: «так же чужоземцы заграничники великого князьства Литовского, приежъдные и якимъ-кольвекъ обычаемъ прибылые люди тымъ же правомъ маютъ быть сужоны и на тыхъ правѣхъ, гдѣ хто выступить».

Возьмем яшчэ прыклад з другой галіны: сямейнага права (разьдзел V-ы). У артыкуле 7-ым паводле рэдакцыі 1566 г. сказана: «Гдѣ бы которая дѣвка безъ воли отцовское и матчины ишла замуж, таковая отпадываетъ от посагу и отъ имѣнья отчизного и материстого^[8], а естли бы одна была у отца, тогды отчизна на близкихъ спадываетъ мимо такую дѣвку. А ў выданьні 1588 г. да гэтага дададзена значнае пашырэньне закону наступнымі словамі: „и тѣжъ мимо дѣтей, потомковъ ее; а гдѣ бы се то трафило, жебы отецъ дочки своее́ для имѣней ее матерыстыхъ, албо матка для имѣней дочки свое отчызныхъ въ очень своей маючихъ выдати не хотѣли, тогды таковая дочка водлугъ артыкулу девятого сего роздѣлу заховатися можеть» Гэты 9-ы артыкул разважае падобны-ж выпадак з дзяўчынай-сіратой, якую браты або дзядзькі па тэй-жа прычыне не выдаюць замуж: «тогды однакожъ свовольно не маетъ ни за кого ити, лечъ маетъ дати знати до вряду черезъ кревныхъ, або тежъ и черезъ сусѣдовъ або и через кого-кольвекъ, а врядъ оземшы о томъ певную вѣдомость, же оные близкіе, в которыхъ опекѣ есть, замужъ ее выдати не хочуть, маетъ ей дозволити замуж пойти, але за шляхтича, а не за простого стану человѣка; а она естли зъ волею кряду, або близъскихъ замуж пойдет за шляхтича, тогды таковая имѣнья не маетъ тратить, а вѣдь-же лѣта дѣвка маетъ мѣти, зуполные трынадцать лѣтъ: а тотъ, хто ее пойметъ, волно будетъ ему восполокъ з нею доходити маетности жоны своее́“, і г. д.

Побач з тым, як мяняліся звычаі, сацыяльныя погляды, міжнародныя адносіны, — няўхільна й зусім натуральна павінны былі зьмяняцца адпаведныя артыкулы законаў. Гэтак, напрыклад, стары статут 1529 г. у стасунку да шляхты даваў вялікаму князю літоўскаму значныя правы: а шляхта, дабіваючыся сабе ўсё большых і большых правоў, кожны раз вымагала новых прывілеяў і большай незалежнасьці ад князёўскай улады; з гэтае прычыны прыходзілася рабіць зьмены ў законах, даваць больш падрабязовую рэгламентацыю, або выкідаць з законаў тыя, ці іншыя пункты.

Прыкладам скарочаньня артыкулаў у пазьнейшых рэдакцыях можа быць характэрны выпадак, які меў месца ў стасунку да жыдоў і іх становішча на Беларусі. Возьмем адно пытальне — «о ношенью (г. зн. аб вопратцы) жидовском». У Статуце 1566 г. (разьдзел XII арт. 4) яно разглядаецца больш дакладна: «Жидове въ коштовных шатахъ зь ланцуги золотыми сами и жоны ихъ въ золотѣ и въ серебрѣ, такъ тежъ и сребра на пасахъ и на кордахъ^[9] носити не мають; але уберъ ихъ маетъ быти значный: шапка або бирет жолтый такъ тежъ и завиванья бѣлыхъ головъ^[10] — полотно жолтое, або тому подобное, ижъ бы знакъ и ценное розознанье было христіянина от жида.

У апошняй жа рэдакцыі 1588 г. гэты артыкул (арт. 8 гэтага-ж разьдзелу) скарочаны, але затое дабаўлены іншыя драбніцы: «Жидове зь ланцухами и съ клейноты золотыми ходити, так, тежъ серебра на пасехъ, на кордехъ, на шаблях носити не маютъ, вѣдь же однакъ сыгнет]^[11] на палцу одинъ и перстень одинъ каждому зъ нихъ мѣти и жидовкамъ перстени, поесъ и уберы подлуг промеженья^[12] своего носити вольно».

Наогул, Статут абмяжоўвае правы тых чужаземцаў і інаверцаў, якія пражывалі ў Беларуска-Літоўскім гаспадарстве. Напрыклад, згодна з артыкулам 9-ым, разьдзелу XIV-га «жидъ, татаринъ и кождый бесурманинъ, на врядъ преложон^[13] быти и христіинъ, мѣти не маетъ“. Але асаблівая варожасьць прымячаецца ў стасунку да цыганоў: «Ижъ цыгани, — чытаем у арт. 35-ым, XIV разьдзелу, — «суть люди непотребные и порожнуючые, которые не толко жадное послуги, пожытку намъ и никому въ Рѣчи Посполитой не чинятъ, але и овшемъ шкода черезъ нихъ въ ошучиванью простыхъ людей и въ крадежи, а снать и въ забиванью потаенкомъ немалая ся дѣетъ, а часомъ, выходечи до иншыхъ земель, звлаща неприятельскихъ, шпекгами и вожами до злого могли бы ся ставати: а пре то уставуем, абы ихъ конечно отъ того часу нигдѣ въ панствѣ нашомъ великомъ князьстве Литовскомъ и въ земляхъ до него належачыхъ далей не было ховано, чого старостове пограничные и иные державцы нашы маютъ съ пилностью постерегати, абы до земли нашое не входили; а кгды ихъ который зъ нихъ въ староства и вряду своего вынудить, абы жаденъ за иншыхъ становъ подданыхъ нашыхъ черезъ то ихъ не прыймовалъ и на имѣньяхъ своихъ не переховывалъ подъ виною до скарбу нашого дванадцатма копами грошей».

Да ліку асаблівасьцяў старадаўнага судаўніцтва на Беларусі трэба залічыць гэтак званые «копные» суды. Яны ўзаконены й Літоўскім Статутам. Гэта найчасьцей сялянскія суды. У выпадку, калі здарыцца які-колочы праступак, як напрыклад, забойства або пакража у вёсцы, сялянам даецца права шукаць праступніка па жывых сьлядох. Дзеля гэтага склікаецца «копа», г. зн. сход сялян з ваколічных вёсак і сёлаў, на мілю навокал, а ў больш важных выпадках — і надзьве мілі, і гэтая «копа», ня толькі шукае праступніка, але тут-жа яго й судзіць. Былі нават сталыя месцы й пляцы для копных сходаў, якія зваліся «коповішчамі» або «копіскамі», бо яны былі акапаны нявысокім валам, або азначаны капцамі. Гэтыя месцы з часам ужо вызначаліся ўрадовымі актамі, дзе якія з ваколічных сялян і на якую капу павінны зьбірацца; гэта можна заўважыць напр. з актавай кнігі Троцкага суду за 1583 г. (у Віленскім архіве). У якім парадку адбывалася гэтае копнае судаўніцтва, можна аб гэтым даведацца з Літоўскага Статуту 1588 г., напр., з разьдзелу XI, арт. 26 (на выпадак забойства), або з разьдзелу XIV, арт. 9 (на выпадак кражы). Падаем тут першы з гэтых артыкулаў, як менш абшырны.

«Уставуемъ тежъ, если бы ся то трафило гдѣ жъ кольвекъ забито чоловѣка переѣждчого, або безъ племенного, которого головщины искать не будетъ кому, тогды, скоро такого чоловѣка труп будетъ знайденъ того жъ часу врядъ замку або двора нашого маеть сбослати всихъ мѣщанъ^[14] людей сельскихъ, такъ того подъданых нашыхъ, яко и подъданыхъ шляхетскихъ, и опытъ^[15] вчинити разъ и два; а гдѣ бы се на тыхъ двухъ копахъ о тымъ забитью довѣдати не могли, тогды третюю копу присяжную маетъ врядъ собрати, на которой повинны будутъ стати вси тые, которые на такой копѣ повинны (се) ставити; а врядъ маетъ зъ мѣстечокъ и зъ селъ околичныхъ по три чоловѣка старъшихъ, яко войтовъ, лавниковъ и иныхъ мужовъ, добрыхъ вѣры годныхъ до присеги обрати; а тые обраные винны будуть присягнути на томъ, ижъ сами не суть причиною того забитого и о таковом забойцѣ не вѣдають; а естли бы которые съ тых копниковъ на присяжной копѣ не стали, або хотя и ставши, присягою отвести се не хотели, тогды таковые будуть повинни годовщину сами платити, а собѣ винного искати; а тая годовщина маетъ застати при томъ врядѣ, въ которомъ тотъ трупъ налѣзенъ; а потомъ, кгдыбы кревные оного забитого вынашли се и свѣдецтво врядовье на повинность кревную за собою мели, тогды маеть тая головщина оным кревнымъ отдана быти^[16]. А тая копа маетъ быти ченена в околъ по двѣ мили, люди на нее взываючы черезъ возного^[17] оголошеньемъ на торгохъ при костѣлѣхъ, и вездѣ о томъ даючи знать, кому ся трафить; а естли бы черезъ три годы нихто съ повинныхъ до тое головщины не приповѣдалъ ся, тогды врядъ тое головщины половицу маетъ при себѣ зоставити, а половину на шпиталь оддати». Тут маем выпадак, калі закон у пазьнейшай рэдакцыі разьвіўся ў параўнаньні да ранейшай.

У стасунку да народнага сялянскага жыцьця ў Літоўскім Статуце ёсьць шмат і іншых цікавых артыкулаў. Да гэтага ліку трэба залічыць рад артыкулаў XII-га разьдзелу, дзе трактуепца «о головщинах и о навозкахъ людей простых, и о такихъ людехъ и челяди, которая отъ пановъ своихъ отходитъ, также и о слугахъ приказныхъ». У пытаньнях аб паншчыне Статут дапушчае некаторыя палёгкі, напрыклад, дзеля слуг і людзей, «каторые оть пановъ своихъ утекаютъ». Калі паводле судзебніку Казіміра IV ў XV веку ўцёкі ад пана прыгонных людзей, як мы бачылі, караліся шыбельніцай, то Літоўскі Статут ня толькі дазваляе, пры пэўных умовах, пераходзіць да другога памешчыка, але нават дае права ратавацца ад няволі й паншчыны, шукаючы свабоды ў гарадох. Праўда, памешчыку давалася права шукаць уцёкшага, але толькі ў працягу «земскай даўнасьці», якая азначалася ў адных выпадках 10 гадамі, а ў другіх выпадках 20 гадамі. Гэтак, напрыклад, артыкул 12, разьдзелу XII-га піша: Кгды бы который чоловѣкъ отчизный, будь боярынъ панцерный^[18], путный^[19], або тяглый^[20] чоловѣкъ, отчычъ^[21] прироженый, або купленый, выслужоный и яко-кольвекъ набытый, отышодшы отъ пана своего, а заложивши се за кого недалеко въ пети або шести милехъ, домомъ, а не по наймомъ ходечы мошкалъ, а тотъ бы панъ его, вѣдаючы о немъ, не искалъ его, и давность земскую десеть лѣтъ промолчалъ, тогды вже о того чоловѣка маетъ вѣчне молчать. Пакъ ли жъ бы тотъ чоловѣкъ отчизный отшедши отъ пана своего, и мешкалъ далеко, въ десять, або въ колкодесять миль, а панъ его, о немъ вѣдаючы, а через двадцать годовъ не поискивалъ его, тотъ вжо вѣчне о того чоловѣка молчати маетъ», і інш.

Але ў адносінах да дворных людзей закон больш срогі: „Челедь дворная, отчызная або полоненая, которая бы отъ пановъ своихъ утекла, противъ тое паномъ ижъ ани далекость мѣстца, ани давность помененая ку отысканью правомъ слушным вадити и перакажати не маетъ противъ самыхъ и дѣтей ихъ» (там-жа).

Цікава, што самы тэрмін „раба“ або «нявольніка» ў адносінах да прыгонных у афіцыяльных справах адкідаецца прадапошнім артыкулам Статуту 1588 г. і замяняецца тэрмінам «челедь» дворная, отчызная, матерыстая, купленая, або «полоненики», гледзячы па роду гатых людзей, «што іх перад тым нявольнікамі звана» (разьдз. XI, арт. 13).

Як з працягам часу зьмяняецца погляд на гэтых нявольнікаў у Польска-Беларуска-Літоўскім гаспадарстве, аб гэтым сьведчаць адпаведныя артыкулы Літоўскага Статуту ў яго трох галоўных рэдакцыях. У Старым Статуце 1529 г. чытаем (разьдз. XI, арт. 13):

«Неволницы маютъ быти четвераких причинъ: первое, которые здавна въ неволи суть або зь неволныхъ ся родятъ; другое, которые полономъ заведены суть изъ земли непріятелское; третье, коли бы на смерть сказаны кому, окроме злодейства, а оные бы просили того, кому сказаны, жебы ихъ не губилъ, а давали бы ся въ неволю, а он бы ихъ не губилъ, таковые въ неволю маютъ даны быти, и дѣти ихъ, которые ся будутъ потомъ родити; четвертые, коли бы ся сами въ неволю поддали въ тотъ обычай, ижъ хтобъ жонку неволную, хотя человѣкъ водный, ее понялъ, когды самъ въ неволю паддастся и дѣти ихъ». Але ўжо ў Статуце 1566 г. адпаведны артыкул (разьдз. XII, арт. 13) прызнае нявольнікаў толькі «троякихъ причинъ», и пры гэтым, пакідаючы бяз зьмены першыя два ранейшыя выпадкі, далейшае выкладаецца гэтак: „третіе, — коли бы се сами вь неволю поддали, а хто бы вѣдаючы жонку неволную в малженство понялъ, хотя чоловѣкъ волный, тогды таковый самъ и дѣти ихъ въ неволи быти мають. А естьли бы се невѣдоме поняли, а одинъ зъ нихъ, будучы вольнымъ, не хотѣлъ въ томъ быти, тогды того-жъ часу маютъ се втечи^[22] до права духовного, ведле которого ихъ маютъ розвести, а по розгодѣ таковый вольный маетъ зостати вольнымъ, а невольный — невольнымъ». Мінула дваццаць з лішкаю год, і Статут на пытаньне — «якіе невольники быти мають, — пастанаўляе: (разьдз. XII, арт. 21): «Невольники впередъ не маютъ быти зъ иншыхъ причин, одно полоненики, а инъшая челядь невольная и тежъ дѣти потомъки полонениковъ мають быти осаживаны на земляхъ и розумены быти за отчичовъ; а татарскіе невольники маютъ быти осаживаны на их земляхъ».

У стасунку да быту — дык Літоўскі Статут упарадкаваў усе адносіны й зьявы грамадзянскага й сямейнага жыцьця, часамі аж да падрабязгаў (напр. цэны на сабак розных гатункаў і дамовых птушак). З дзяржаўнага-ж погляду гэты, супольны для ўсіх частак і зямель гаспадарства, Статут злучаў і ахоўваў цэласьць і еднасьць дзяржавы.

---

---

1. Поўны зборнік рус. летапісаў, т. ХVІІ, стр. 350, 406 і інш.
2. Выданы ў „Временникѣ Н. Моск. Общ. истории и древностей россійскіх“ з перайначаньнямі 1579 г. кн. 17. Масква, 1854.
3. Істнаваньне ранейшага польскага перакладу й выданьня вельмі няпэўнае. Гл. аднак С. Ліндэ „O statucie Litewskim“, Warszawa 1816.
4. Адзін з гэткіх рукапісаў выдаў нядаўна І. І. Лаппо ў сваёй кнізе: „Литовскій Статутъ в Московскомъ преводѣ-редакіи“. Юр‘еў 1916 г. 1828-га тому „Лѣтописи занятій И. Археограф. Комиссіи“.
5. Статут 1529 г. быў надрукованы найменш у „Врименнику И. Моск. Общ. Исторіи и древн. Росс.“ кн. 18. Масква 1854 г. рукапісу ХVII в. быўш. Віленск. Акадэміі), калі ня лічыць польскага выдання Гр. Дзялынскага, які надрукаваў гэты Статут у 1841 г. у Пазнані польскім шрыфтам у выданьні „Zbiór praw Litewskich od roku do roku 1529“.
6. Перавыданы ў „Временнику И. Моск. Общ. истор. и древн. Росс. кн. 19. Масква 1854 г. са спіску ХVІ в.).
7. пачаўшы,
8. у 1588 г. дададзена: „такъ-же и спадковъ“.
9. ккорда — шабля;
10. жанок;
11. пярсьцёнак (з манаграмай, гэрбам і інш.);
12. дастатку;
13. назначаны на ўрад.
14. мясцовых жыхароў;
15. дазнаньне;
16. далейшае дабаўлена у выд. 1588 г. супроць рэдакцыі 1566 г., дзе гэты артикул лічыцца 31 арт. таго-ж II-га разьдзелу;
17. вазны — паліцэйскі абавязак пры судзе яго роль выяўляецца з арт. 8-II і 104, разьдзел 4. Літ Статут
18. Як і знаходзіўся на найсковай службе й за гэта карыстаўся поўнымі правамі дваравіна;
19. які абслужваў шляхавыя двары і станцыі, нясучы пачтовую службу; —
20. які працаваў на полі й дварэ пана; —
21. які быў на айчыне, бацькаўскім падзеле, прыгонны.
22. зьвярнуцца.