Нарысы па гісторыі беларускае літаратуры (1922)/VII

← Літоўскі Статут

Літоўская Мэтрыка Літаратуразнаўчая праца Аўтар: Мікалай Янчук 1922 год

Леў Сапега і яго значэньне ў гісторыі старадаўнай беларускай літаратуры →

Прапануем да спампаваньня!

VII.

Літоўскай мэтрыкай называюць архіў справаў дзяржаўнай канцалярыі Вялікага Беларуска-Літоўскага Князьства, які знаходзіўся пад асабістым даглядам і кіраўніцтвам літоўскага канцлера. У гэтым архіве былі сабраны арыгіналы-дакуманты з XIII да XVIII ст. і копіі выданых з дзяржаўнай канцалярыі папераў. Да XVI веку гэты архіў знаходзіўся ў г. Троках, Вілен. губ., у замку літоўскіх князёў: адтуль ён быў перавезены ў Вільню, а нарэшце ў ХVI в. — ў Варшаву. Частка дакумантаў, якія датычаць маентнасьці князёў Радзівілаў, апынулася ў вядомай бібліатэцы пры іх замку ў Несьвіжы, частка-ж была вывезена швэдамі у 1655 г. Яшчэ ў Вільні, у канцы XVI в. (1594 г.), канцлер Леў Сапега апрацаваў апіс дакумантаў Літоўскай Мэтрыкі, пры гэтым усе яе кнігі былі перапісаны нанова.^[1] Пасьля таго як Літ. Мэтр. была перавезена ў Варшаву, польскі гісторык Нарушэвіч у канцы ХVI в. прывёў яе ў поўны парадак, папоўніў старыя беларускія рэестры новымі, пісанымі польскай транскрыпцыяй. Апрача гэтага ў 1773 годзе, згодна з распараджэньнем польскага ўраду, усе дакуманты дзярж. архіву (ад 1386-1551), пісаныя пабеларуску, гэтак сама былі перапісаны польскім пісьмом, адкуль сабралася 29 новых томаў, якія знаходзіліся ў Варшаўскім Галоўным Архіве. Пасьля таго, як у 1791 г. расейскія войскі занялі Варшаву, Літоўская Мэтрыка ў ліку іншых каштоўных выданьняў і зборнікаў (напр. знамянітая бібліатэка гр. Залускіх) была перавезена ў Петраград. Тут дзеля яе ўпарадкаваньня была ўтворана Кацярынай II спэцыяльная камісія, — якая выдзеліла акты нутраных справаў ад актаў загранічнай палітыкі, і дакуманты першыя перайшлі пад нагляд Дзярж. Рады (Госуд. Совѣта) і былі пераданы ў Маскоўскі Архіў Міністэрства Справядлівасьці, а рэшта — ў калегію Загранічных Справаў, а адтуль — у Цантральны Архіў Мін. Загр. Спр. у Маскве. Апрача гэтага, частка важнейшых рукапісаў папала ў рукапісныя аддзелы публічнай бібліатэкі ў Петраградзе й Румянцаўскага музэю ў Маскве. Гэткім чынам, гэты каштоўны скарб Беларусі й Літвы быў зруйнаваны расейскімі рукамі й раскіданы па розных мясцох, і ў сучасны момант няма жаднай магчымасьці сабраць яго ў вадно месца. Затое, дзякуючы расейскім вучоным, пачалі друкавацца старажытныя акты некаторых разьдзелаў Літоўскай Мэтрыкі, як напр. «жалованныя» граматы, прывілеі розным станам і гарадом, судовыя, „вырокі“, радаслоўныя й шмат іншых актаў, якія гэткім чынам сталі даступны шырокім колам спэцыялістаў.

За выданьне актаў Літоўскай Мэтрыкі мы найперш павінны быць удзячны Імпэратарскай Археографічнай Камісіі, якая выдала ў шмат томах: 1) «Акты, относящіеся къ исторіи Западной Руси» (пад рэд пратаіер. І. І. Грыгаровіча) і 2) «Акты, относящіеся къ исторіи Южной и Западной Руси» (пад рэд. Кастамарава), а ў сучасны момант у далейшым цягу выдае некаторыя разьдзелы Л. Мэтрыкі ў сваёй сэрыі „Россійская Историческая Библіотека“ (т.т. ХVII, XX, XXX, XXXII) і ў «Лѣтописи работъ Археографической Комиссіи». Частка дакумантаў Літоўскай Мэтрыкі (ад 1413 году) была выдана 26 год таму назад Варшаўскім унівэрсытэтам пад рэд. праф. Ф. І. Леантовіча паводлуг копіяў Варшаўскага Архіву. Там-жа, у Варшаве, у 1840 г. выдана было дакладнае апісаньне Варшаўскага Архіву Бандке й Гэрбарта. З расейскіх раньніх выданьняў дакумантаў Літоўскай Метрыкі трэба адзначыць працу быўшага дырактара Маск. Архіву Загр. Спраў кн. М. Абаленскага, які надрукаваў рад дакумантаў з Літ. Мэтрыкі ў „Россійскомъ Историческомъ Сборникѣ“ 1838 г., кн. I, і ў іншых выданьнях. У 1883 г. быў выданы ў Петраградзе т. I «Літовской Метрики» — праца Земняровіча. Некалькі год таму назад пры Маскоўскім Т-ве Гістор. і Стараж. Рас. вышла выданьне М. В. Даўнар-Запольскага. У стасунку да апісаньня дакумантаў Літ. Мэтр. варта мець на ўвазе «Хронологич. указатель документовъ, хранящихся въ Л.-М-кѣ за время сь 1511 по 1749 г.» Корсака. З загранічных вучоных у гэтым кірунку працавалі Ант. Прохаска (у Львове), Фр. Радзішэўскі (у Кракове) і інш.

Літоўская Мэтрыка, якая складаецца з 556 томаў folio, як вышэй азначана, абымае вялізны пэрыад беларускай гісторыі на працягу больш 4-х сталецьцяў (ад 1386-1794 г.). Адгэтуль відаць, якое бязьмерна-вялізнае значэньне маюць зьмешчаныя ў ёй акты й дакуманты ў стасунку да гісторыі, быту й сацыяльных адносін у тагочаснай Беларусі.

Ацэніваючы гэты архіў з літаратурнага погляду, нельга забываць, што з гэтага боку характар зьмешчанага ў ім матар‘ялу надта рознастайны й не паддаецца абагульненьню й сыстэматызацыі, тым больш, што вялікшая частка яго й дагэтуль яшчэ ня выдана. Зусім зразумела, што хаця наогул і здаецца, быццам мова й выклад ва ўсёй Л. М. вельмі да сябе падобны, у данным выпадку ня можа быць поўнай тоесамасьці паміж помнікамі, адлеглымі адзін ад другога на некалькі сталецьцяў. Літаратурныя спосабы й навыкі, як і рознага зьместу тэрміналёгія, нарэшце граматычныя й сынтаксычныя правілы мяняліся з працягам вякоў. Уплыў маскоўскі, украінскі, лацінска-польскі, які ў розныя эпохі то павялічваўся, то зьмяншаўся, накладаў няўхільны адбітак на літаратурна-канцалярскую мову тых асоб, якія складалі афіцыяльныя акты на мясцовай беларускай мове, або перакладалі гэтыя акты з лацінскае, польскае і інш. моваў на беларускую. У рамках дзелавых актаў мала знойдзецца месца, дзе бы мог выявіцца й разьвінуцца асабісты літаратурны талент таго, хто піша й складае гэтыя акты. Звычайна гэтыя справы пішуцца паводлуг пэўных шаблёнавых формаў. Аднак і паміж гэтай вялізнай груды грамат, прывілеяў, вырокаў, справаў, лістоў, пацьвярджэньняў і інш. сухіх афіцыяльных дакумантаў час-ад-часу заблішчыць іскра жывой думкі, як выяўленьне індывідуальнай асабістасьці аўтара. Які-колечы прыватны жыцьцёвы выпадак дае яму повад затрымацца над агульнымі ідэямі й прынцыпамі, якімі кіруецца чалавецтва, і пафілёзафаваць на тую ці іншую тэму. Зьвернем увагу на формы самых уводзінаў, якімі звычайна пачынаюцца акты.

Кожны афіцыяльны акт звычайна пачынаецца пералічэньнем тэрмінаў княжага або каралеўскага тытулу, і толькі пасьля гэтага выкладаецца сама справа й тая ці іншая аб ёй пастанова. Напр.: «Самъ Александр, Божей Милостю король польскій, великій князь Литовскій, Рускій, княжа Пруское, Жомойтски и иныхъ. Чинимъ знаменито симъ нашимъ листомъ, хто на его посмотритъ, або чтучы его услышитъ, нынѣшнимъ и потомъ будучимъ, кому будетъ потребъ того вѣдати. Билъ намъ чоломъ земянинъ…“ такі-то і г. д. Або: «Во имя Боже станься. Мы Александръ Б. М. король Польскій» і інш. Або проста: «Сам Александр Б. М. Билъ намъ чоломъ бояринъ» такі-то і г.д. Або крыху інакшая форма: «Александръ Б. М. король смотрели есмо того дѣла. Стояли передъ нами очевисто. Жаловалъ намъ князь (такі-то) на боярина нашого (такого-то), што онъ не хочетъ ему служити, і інш.^[2] Ужо ў гэтых афіцыяльных уводзінах выяўляюцца пэўныя спосабы выкладу фактаў і думак паводлуг поглядаў і індывідуальных асаблівасьцяў аўтара. Але сустракаюцца такія «зачала», якіх яўна прабіваецца жаданьне памагчымасьці асьвежыць гэтую сухую афіцыяльную формулу, ажыцьцёвіць яе высокаю думкаю. У гэтакім выпадку мы бачым даволі завілы прыступ, як напрыклад:

«Во имя святыя, живоначальныя, нероздѣлимыя Тройцы, аминь. Каждая речь свѣта того подлугъ бѣгу чловѣченства ведома есть сталости, которая жъ николи есть впевнена и въ памети трвала, зъ часомъ забытю оддаетъ ся и съ памети выходитъ, нижи естъ вчоными слушною а справедливои речи выписаною оддати ку увѣреню и досвѣдченю на пришлый час и напотомъ сталыхъ рѣчей: прото мы, Б. М. король… чинимъ знаменито» і інш.^[3] І ўся гэтая філёзофія разьвіваецца ў дакуманьце, якім пацьвярджаюцца правы прыватнае асобы на маёнтак. Другі выпадак — гэта прывілей вядомаму ўжо нам вяльможнаму пану Аляксандру Ів. Хадкевічу на сёлы й людзей у Жмудзкім павеце пачынаецца гэткай глыбокай развагаю: «Bo имя Святые и Нероздѣлимые Тройцы, аминь. Гдыбы вчинки людскіе, которые жъ съ прироженія своего кончаются, не съ твердости листовъ ку вѣчности не приведены слушнымъ свѣдецтвомъ, ку пришлого часу вѣдомости не были бы докончаны, сказила бы всякую речь съ часомъ старость. А для того смысленостю Рады и ставено есть, абы безрадствомъ а невставичностю^[4] речей, которые жъ ся имутъ потомъ дѣяти, шкоды не было. Прото ку вѣкуистой речи памяти. Мы Аляксандр, зъ ласки Божее король Польскій… чиним знаменито» і інш.^[5]

Часамі аўтар акту ня толькі падкрэсьлівае няпоўнасьць чалавечай памяці й зьменнасьць рэчаў на гэтым сьвеце, але праводзіць і іншыя думкі. Напр.: „Во имя Божее, Аминь. Гдыжъ цнотами и годностю всякій съ середняго ряду вступаетъ на вышній ступень, на котором же ставши потвержается вѣрностю ку своему пану и сталостю розуму во всякихъ речахъ, порученыхъ ему. А прото ку вѣкуистои тое-то речи памети. Мы… король» і інш. Закранутая тут, як бы мімаходам, панская ласка, якою лёс абдарыў шчасьліўца, у іншых выпадках яшчэ больш выстаўляецца на паказ аўтарам акту. Напрыклад:

«Во имя Всесильного Бога, аминь. Ку вѣкунстои тои речи намети. Гды жъ речи, отъ княжатъ подъ часомъ даные, звычайностю листовъ для нѣкоторое достойное причины бываютъ потвержены, жебы панская добровольность была досвѣтчена и на вѣчность доказана памятю листовъ и явностю выпису на знаемасть и лѣпшее увѣрение потомъ будучимъ. А прото Мы… зъ ласки Божее король»…^[6] І зноў усё гэта гаворыцца, дзякуючы выпадку дараваньня правоў нейкаму дваранігу на землі й на людзей, каб мець яго і «напотомъ охотнѣйшего и пильнѣйшого къ службамъ».

Усе гэтыя літаратурныя ўводзіны й штучныя спосабы выкладу паказваюць на большую ці меншую адукацыю пісара або натарыуса — аўтара дакумантаў. Трэба спадзявацца, што вялікшыя цэнтры, як Кракаў, Вільня, мелі лепшых у гэтым кірунку спэцыялістаў. Але дакуманты, якія ўваходзяць у склад Літоўскай Мэтрыкі, складаліся й пісаліся ва ўсёй Польскай і Беларускай краінах. Гэта лёгка заўважыць, бо найчасьцей у канцы дакуманту азначаецца месца й час яго напісаньня. І тут мы бачым, што апрача Вільні, Трок, Менску, Горадні і іншых важнейшых гарадоў Беларусі й Літвы, шмат актаў пісаліся ў менш вядомых і зусім глухіх гарадкох і мястэчках, як — Бярэсьце, Слонім, Навагрудак, Новае Места, Дарагічын, Мельнік, Біршты, Абольцы, Межырыча, Араны. Ламазы, і г. д. Зразумела, што там адукаваных і падгатаваных людзей для гэтай справы знаходзілася менш. А асобы, мала практычныя ў гэтай справе, карысталіся гатовымі, прынятымі формуламі; пры гэтым, не разумеючы завілай мовы, яны яе псавалі, як гэта на кожным кроку можна заўважыць у розных, дагэтуль апублікаваных, дакумантах Літоўскай Мэтрыкі. Зусім зразумела, што гэткія выпадкі не маглі мець месца ў такіх цантральных і добра забясьпечаных лепшымі людзьмі ўстановах, як, напр., каралеўская канцалярыя, якая нават пры разьездах караля пераносілася з ім разам, і мы бачым, што адзін і той жа пісар піша такі-то акт у Вільні, а праз некалькі дзён ён піша другі недзе ў Горадні, або ў якім колечы прамежным мястачку.

Сталічны каралеўскі пісар умеў вылажыць свае думкі ясна, паступова, добрай літаратурнай мовай. Возьмем дзеля прыкладу акт з Л. М., пісаны ў Кракаве ў 1531 г. Гэта ёсьць «прывялей пану Яну Юрьевичу Глѣбовичу на воеводство Полоцкое»^[7].

Во имя Божье станься. Ижъ всякій вчынкі цнотливымъ, которым зъ обычаевъ людскихъ походять и бывають въ заховалостѣхъ ихъ дѣланы, которыи жъ на знаемость звычаю винного часы своими явне ся черезъ досвѣдченье оказують и вѣрне, а стале докопують, годно есть, абы слушне тежъ въчинности своее пожывали и были бы ознаймены и на письмѣхъ выложеныи и потвержоныи для вѣдомости потомъ прошлое людское, абы часу посполитого съ памети не сходило. Про то мы, Жыгимонтъ, зъ Божьее милости король Польскій, в. к. Литовскій, Рускій, Прускій, Жомоитскій, Мозовецкій и иныхъ, чиним явно тымъ-то нашимъ листомъ, што жъ узнавши есмо вѣрвый, высокіи, зацны и ку предкомъ нашы мъ заслуги предковъ воеводы Витебского, маршалка нашого пана Яновыхъ Юрьевича Глѣбовича и самого пана Яна воеводы Витебского немнѣй также великихъ послугъ, которыи онъ намъ пану и Речи Посполитой Земской стале а правдиве, самъ себе и накладовъ^[8] своихъ не лютуючы^[9] сказывалъ и чинилъ и втраты знаменитымъ прыймовалъ, якожъ и на томъ замку нашомъ Витебскомъ мѣшкаючы послуги Свои вѣрне къ намъ заховывалъ; гдѣ-жъ мы хотячы напротивку^[10] того нѣкоторое досытьвчыненьне^[11] ласки нашое ему вдѣлати^[12] и вышшимъ а почтеннымъ мѣсномъ его роду нашу осмотрѣти^[13], зачымъ бы онъ напотомъ охотнѣйшый и послушнѣйшый ку службамъ нашымъ былъ, кгды ся увидить таковою ласкою отъ насъ быти потѣшонъ, за прычыною королевое наше ее милости великое княгини Боны, пожаловали есмо его, дали ему замокъ. Полтескъ^[14] от насъ держати со всими дворы нашыми, зъ волостми, и зъ селы, и со всими тыми доходы и пожытки, которыи-кольвекъ тому воеводству за предковъ его первшыхъ воевода Полоцкихъ здавна прыслухало»^[15]… Варта зьвярнуць увагу на наступнае вымаганьне, якое кароль ставіць ваяводзе:

«И маеть вже панъ Ян Глѣбовичъ… и намъ и сыну нашому королю его милости молодому и великому князю Жыкгимонту вѣрно а справедливе служити, и никоторого обтяженья подданымъ нашымъ тамошнимъ не мають чинити, нижли^[16] маеть ся къ нимъ заховывати водлѣ правъ и волностей ихъ»… У ліку асоб, якія былі прысутны пры ўчыненьні гэтага акту, запісаны ёсьць, паміж іншым, «маршалокъ и писаръ — державца Слонимскій и Дорсунишскій, панъ Иванъ Горностай», — з чаго відаць, што пасада «писара» была даволі значнай.

Мы ня будзем затрымлівацца над зьместам актаў Літоўскай Мэтрыкі, бо, з аднага боку — колькасьць гэтых дакумантаў, як ужо вышэй было адзначана, страшэнна вялізная, і няма магчымасці рагледзіць iх больш-менш грунтоўна нават у тым складзе, які маецца ў выданых дагэтуль зборніках з розных разьдзелаў мэтрыкі; з другога боку гэтае пытаньне адносіцца ўжо да спэцыяльнай галіны гісторыі й права, а не да літаратуры у ўласьцівым яе значэньні.

На заканчэньне гэтага разьдзелу мы падамо толькі адзін нядаўна апублікаваны дакумант з Літоўскай Мэтрыкі, які датыча гістарычнай асобы, вядомай і ў гісторыі расейскай літаратуры, гэта кн. Андрэя Міх. Курбскага, які ўцёк пры Іване Грозным на Літву. Знаёмячыся з творамі кн. Курбскага з гісторыі расейскай літаратуры, мы звычайна ня маем магчымасьці даведацца, якім чынам ён уцёк з Расеі ў самы разгар вайны, у якой ён спаўняў важную роль ваяводы. У Літоўскай-жа Мэтрыцы знаходзяцца дакуманты, якія выяўляюць і тлумачаць гэтае здарэньне. Адзін з гэткіх дакумантаў^[17] мае вось які загаловак «Оповеданье старосты Кревского, князя Анъдрея Михаиловича Курпъского, на немъцовъ гельманьскихъ о побранье грошей и многихъ речей, пры немъ будучыхъ, коли вышелъ зъ Москвы». Дата: «Лѣта Божьего Нароженья 1567, мѣсяца февраля 23 дня». Затым пачынаецца апавяданьне: «Што перво сего оповедалъ и жаловалъ королю его милости староста Кревъскій, князь Анъдрей Михаиловичъ Курпъскій, ижъ едучи ему зъ Дерпту на имя его кролевское милости до здешнего паньства его милости господарьского, и кгды, деи^[18], до замъку его кролевское милости Иѳлянтского Гельму, просечы до Волъмеру о проводника, заехалъ, ино^[19], деи, немцы тамошние гельманьские его поимали и взяли, деи, у него золотыхъ черленыхъ трыста, ланьцухъ золотый, въ которомъ, деи, было золотыхъ такежъ трыста, обручыкъ золотый важылъ золотыхъ трыдцать, дукатовъ трыдцать, перстень золотый, въ немъ золотыхъ десеть, съ каменемъ шаѳеромъ, на которомъ былъ вырытъ^[20] гербъ его, таляровъ пятьсотъ, бахратъ^[21] серый, за которого дано двадцать пять рублевъ, секерку булатную чагонданское^[22] работы, дано за нее рублевъ дванадцать, а з двухъ, деи, седелъ злотоглавъ ободрали, и, тые, деи, речи вси него побравшы, его до другого замку его кролевское милости Иѳлянтского жъ Армусу, отвезли; а староста, деи тамошний Армуский останокъ маетности его, што се ещо было пры немъ зостало, въ него побралъ, то есть: пенезей рублевъ Московскихъ сорокъ и чотыры, конь турецкий, за которого дано трыдцать рублевъ, узды Черкаские две, дано занихъ рубль грошей, шапки лисьи две, закоторые тры рубли грошей, секерки служебничыхъ две, дано занихъ рубль грошей, дванадцать сумовъ служебныхъ зъ речми дробными, и, то, деи, все въ него уземшы, до третего замъку Лиѳлянтского, Буртникъ, до везенья его отослалъ. Ино его кролевская милость, за жалобою князя Курпского, коморника^[23] его кролевьское милости Миха(ила?) Нарбута на онъчасъ зъ листы, манъдаты его кролевское милости въ той речы^[24] писаными до тыхъ немъцовъ послати рачылъ, который, оттоль прыехавшы, отповедалъ, ижъ, кгды онъ съ тыми милости господаръскими, писаными — одинъ по немцы гельманьские^[25], а другий по немъца агермьского (Армуского?) до Рыги прыехалъ, тамъ, деи, оные манъдаты княжати его милости Курляньскому отдалъ, а княже, деи Курляньское, оные мандаты у него оземшы, листъ свой до его кролевское милости въ той речы отписалъ, а потомъ господаръ его зась^[26] его до княжати Курлянского зъ другими манъдаты въ той-же речы писаными по тые-жъ немъцы рачылъ; а онъ такъ же, деи, оные манъдаты княжати Курляньскому жъ на замъку Рызскомъ же во властные руки его подал; а княже, деи, Курляньское тымъ же обычаемъ зъ замъку Лемъзеля^[27] около того^[28] черезъ него-жъ до господаря его милости писалъ; пржы томъ же, деи, отписе послалъ до его кролевское милости ланьцухъ золотый, въ которомъ сто пятьдесять и два огнивы^[29], а сорокъ золотыхъ черленыхъ, тые манъдаты по тыхъ немъцовъ, по которыхъ писаны, послати, деи, обецалъ. Которое сознанье того коморника его кролевское милости до книгъ канъцлереи его милости господарьское записано, съ которыхъ князю Анъдрею Курпскому выписъ сесь^[30] данъ есть. Писанъ у Кнышыне»^[31].

Вельмі цікаўны адносіны польска-літоўскае ўлады да маскоўскага эмігранта й тлумачэньне тых прычын, якія выклікалі гэтую эміграцыю з Расеі пры Грозным. Мяркуючы паводлуг дакумантаў Літоўскай Мэтрыкі, мы заўважым, што Курбскі зьяўляўся не адзіночным прыкладам уцёкаў на Літву, і ўсіх уцекачоў у нас прымалі вельмі гасьцінна, асабліва знатных, як кн. Курбскі. Гэткія факты запісваліся нават у летапісу, як напр. пад 1508 г. запісана аб кн. Астрожскім. Князю Курбскаму спачатку было падарана староства ў гор. Крэве, а пасьля — горад Коваль з замкам і ваколічнымі скарбовымі землямі, і вось у якой форме выкладаецца каралеўскі прывілей на гэтую маентнасьць, дараваную Курбскаму ў 1567 г.:

«Жикгимонтъ Августъ и проч. Чинимъ явно симъ листомъ нашимъ всимъ посполите нинѣшнимъ и напотомъ будучимъ, што многіе станы розныхъ народовъ, а наболшъ народъ хрестіянскій съ подданства князя Московского утисненый и уближенья^[32] вольностей шляхетскихъ, которыхъ подъ панованьемъ его, пана своего, для вставичныхъ долеглостей вытерпѣти не могутъ, подъ зверхность^[33] и панованне нашо горнучи до службъ нашихъ господарскихъ ся утекаютъ, яко князь Андрей Михайловичъ Курпскій, будучи во оной земли зъ дому своего старожитнаго, а слышачы и достаточную вѣдомость маючи о щодробливости ласки нашое господарское, которую есмо ко всим подданымъ панствъ нашихъ ховати звыкли, оставивши вси имѣнья и маетность свою, которую въ земли в. кн. Московского мѣлъ, и опустивши службы его, до которыхъ вызванъ былъ, зъ волею и вѣдомостью нашого господарского и за калейты^[34] нашими, ку службамъ въ подданство нашо господарское пріѣхалъ и намъ ся господару поддалъ; а вжо при службахъ нашихъ зъ рицерствомъ нашимъ ку воеванію земли непріятеля нашого кн. Московского посланъ былъ, гдѣ будучи добре, цнотливе, и вѣрне, и мужне намъ господару и рѣчи посполитой служилъ: прото мы, господаръ, хотячи ему за имѣнья и которыхъ онъ для ласки нашое господарское зъ земли Московской отъехалъ, нагороженье вчинити и послуги его, которыя намъ, господару, и рѣчи посполитой оказалъ, ласкою нашою господарскою вызнати и объяснити и впередъ охотнѣйшимъ его ку службамъ нашимъ господарскимъ и потребамъ рѣчи посполитой панства нашого великого князьства Литовского вдѣлати, первѣй сего дали есмо ему зь ласки нашое господарское замокъ нашъ Ковель, въ земли Волынской лежачій, з дворы, фольварками, зъ мѣсты, з мѣстечками, і г. д. (пералічваюцца ўсе «прыслухаючыя»,^[35] да Коўля маетнасьці). Побач з гэтым Курбскі і ўся яго сямья былі абдараны ўсімі правамі нараўне з літоўска-беларускай шляхтай: яны адтрымліваюць права — «прибавити, разширити — и яко хотячи пожитки собѣ привлащати вѣчными часы, и всякихъ вольностей, правъ и свободъ паньству нашому в. кн. Литовскому наданых, вживати маютъ тако, яко и иншіе князи, панове и вся шляхта того паньства нашого вживаютъ»…^[36] Гэты прыклад яшчэ раз сьведчыць аб тэй аграмаднай цікавасьці, якую выклікае Літоўская Мэтрыка рознастайнымі дакумантамі, якія бяз ліку ўваходзяць у склад яе. І гісторык, і сацыолёг, і этнограф, і нават літаратар знойдуць у ёй шмат нявычарпаных матар‘ялаў дзеля выяўленьня ўсіх бакоў мінуўшчыны Беларусі, а часта й дзеля вытлумачэньня перажыткаў сучаснага моманту ў нашай, гэтак мала яшчэ дасьледаванай, краіне.

---

---

1. Старадаўныя апісы Літоўскай Мэтрыкі выданы Пецярбурскай Археографічнай Камісіяй у „Лѣтописѣ“ яе працаў пад. рэд. Гільдэбранта. У нядаўным часе вучонымі апрацоўваліся і выдаваліся новыя апісаньні паасобных яе частак. Гл., напр., Пташыпкага: „Описаніе книги и актовъ Литов. Метрики“. С. П. Б. 1897 г. і інш. Там-жа вылажана ў прадмове гісторыя Літоўск. Мэтрыкі.
2. Усе гэтыя формулы ўзяты з актаў, выд. Ф. І. Леантовічам, якія адносяцца да канца XV і першых гадоў XVI в.
3. Акты Л М., сабраныя Ф. І. Леантовічам, № 628, 718.
4. Нясталасьцю.
5. Акты, сабраныя Леантовічам.
6. Там-жа № 753, параўн № 767.
7. З I т. „Актовъ Южной и Западной Россіи“, выд. Археографічнай Камісіяй, СПБ. 1863, № 96.
8. выдаткаў;
9. не шкадуючы;
10. адпаведна;
11. здавальненьне;
12. абы, замест — вдѣлити;
13. дараваць;
14. Полацк;
15. належала;
16. але.
17. Запазычаем яго з артыкулу Г. З. Кунцэвіча у „Извѣстіяхъ отдѣленія рус. словен. И. Ак. Наукъ“, т. XIX, кн. 2, (1914 г.).
18. Вось, кажа;
19. то;
20. выразаны;
21. конь татарскай пароды.
22. татарскае;
23. хамэргэр;
24. у тэй справе;
25. у арыгінале абмылкова: гэтманьскіе;
26. зноў;
27. цяперашні Лензаль, мястэчка ў Эстоніі;
28. з гэтае прычыны;
29. зьвяно.
30. гэты;
31. Кнышын — заштатны горад, даўней павятовы, Горадз. губ., Беластоцкага пав., належаў да Радзівілаў; там часамі доўга пражывалі каралі, напр., Жыгімонт I (напр., у часе чумы). У 1807 г. горад адыйшоў да Расеі;
32. уніжэньня;
33. начальства;
34. ахоўная грамата
35. Прыналежныя.
36. Запазычаем з кнігі: „Сказанія кн. Курбскаго“. Н. Устрялова, выд. 3-яе, С. П. Б. 1865, стр. 398—400. Прылажэнне: „Акты Лит. Метрики“ № 5, пар, № 4.