На зачарованых гонях (1923)/Сярод ночы
| ← Воўк | Сярод ночы Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1923 год |
Туга старога Міхайлы → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Сорам (Бядуля). |
Прапануем да спампаваньня!
Сярод ночы.
I.
Ігналю ня спалася. Кідаўся з боку на бок, круціўся пад дзіравым кажухом, як няпрытомны, і ня мог заснуць. Думкі блуталіся ў галаве сярод цішы ночы і, як кусьлівыя авадні, не давалі чалавеку супакою. Ігналя ляжаў і стараўся прыпамінаць, якую гэта асабістую няпрыемнасьць ён у мінулы дзень перажыў, якую злыбеду, што вось душыць яго й цяпер. І давай, як па кнізе, чытаць кроніку пройдзенага дня ад самага раньня.
Жонка, хмурая й злосная, круцілася каля прыпечка, хацела зварыць штосьці на сьняданьне й нічога не зварыла, бо пачалася заўсягдашняя лаянка. Яна яго, Ігналю, прабірала, як заўсёды, за яго абібоцтва й нядбаласьць у гаспадарцы. Гэта раз. Потым яна так разгарачылася, ажно засапела, як кавальскія мяхі, пачырванела, вочы наліліся крывёй і яна, адзічэлая, схваціла вілачнік і кінулася да яго. Ён, нічога ня кажучы, выскачыў з хаты, як ашпараны варам. Гэта два. Потым ён швэндаўся па вёсцы, ня маючы дзе дзецца. Людзі з яго сьмяяліся, што ён баіцца жонкі, як агню. Яна яго лупцуе, апрача таго абманвае яго з Цыпруком, з якім часта валачэцца ў лес. Гэта тры. Ад гэтых кпінак людзкіх яму вельмі прыкра зрабілася; ён злаваўся на ўвесь сьвет і на самога сябе, але, сьцяўшы зубы, маўчаў і не адгарківаўся на прыкрыя вострыя слоўцы суседзяў. Яму сорамна было за свой чалавечы гонар, за сваю нікчэмнасьць і няздатнасьць.
— Чаму я такі? — думаў Ігналя. Людзі й ня больш зямлі за мяне маюць, а лепш жывуць. У іх хаты агледжаны, скаціна ў парадку, ёсьць і харчы для сябе і корму для жывёлін, а ў мяне вецер сьвішча па ўсіх вуглох. Чаму так?
І сорамна яму зрабілася: гэткія рукі, гэткія ногі і гэткая-ж галава ў яго, як у ва ўсіх, але нічога ў яго ня выходзе. Яму не шанцуе. І здалося яму, што ўвесь сьвет сьмяецца з яго; усё, што ён бачыць вакол сябе: неба, сасонкі на гародзе й закарэлы сьнег на вуліцы — кпяць з яго, глядзяць на яго тысяччу вачыма, гэткімі кплівымі, як у Цыпрука, які жыве з яго, Ігналевай, жонкай. Кпяць з яго моўчкі, пастаянна кпяць, дзень за днём, месяц за месяцам, год за годам і нічога ня кажуць. А ён? Ён, як асалавелы, глядзіць на ўвесь сьвет ад самога маленства. Работа валіцца з яго рук і ўсё ў яго хаце псуецца, марнуецца з таго часу, калі стары бацька памёр. І нібы то, нават, жаданьняў няма ў яго душы да стараньня, і нібы спрасоньня глядзіць ён на цэлы сьвет, і, нават, злосьць яго не бярэ на Цыпрука за тое, што той жыве з яго, Ігналевай, жонкай. А тут, здаецца, столькі злосьці трэба было мець, каб скруціць Цыпрука ў бараньні рог.
Ігналя зазлаваўся на самога сябе за тое, што ў яго злосці ня было на другіх людзей. Злавацца на самога сябе ён яшчэ час ад часу мог.
Сьціснуў ён кулакі, насупіў бровы, зморшчыў лоб у гармонік і марматаў сабе пад нос:
«Ліха на мяне! Ліха на мяне! Ліха на мяне!»
Марматаньне яго ўсё мацнела і мацнела. Ён стаў сярод вуліцы. Цела яго напружылася, ногі цьвёрда стаялі, укапаўшыся ў сьнег, ён іх так моцна выпрастаў, ажно жылы забалелі й дыханьне ў грудзёх сьпёрлася. Але доўга ня мог ён вытрываць гэткай натугі: пачаў і целам і думкамі слабець, як спрунжына, якая, пасьля націску, адпускаецца назад. І марматаньне яго з кожнай хвіляй зноў слабела.
— Ліха на мяне! Ліха на мяне! Ліха на мяне! — шаптаў ён усё цішэй і працяжней, нібы калёсы, якія коцяцца самі пасьля вялікага разгону і імпэт іх слабеець з кожнай хвіляй.
— Го-го-го! — дачуў ён рогат вакол сябе. — Глядзеце, добрыя людзі. Ігналя звар’яцеў, даль бог, звар’яцеў!
Тут Ігналя схваціўся, як-бы ад цяжкага сну, азірнуўся — ажно вакол яго стаіць грамада людзей, і якія ў іх кплівыя вочы, усьміхаючыяся здаволеныя твары, ажно ў яго грудзёх нешта хруснула ад болі; увесь ён пакрыўся потам ня то ад крыўды, ня то ад сораму — і давай бог ногі.
Ён уцёк ад вясёлай кампаніі, якая нешта шумела, галдзела й сьмяялася. Ён ня прыслухоўваўся, што яны там гаварылі аб ім: страшна было яму прыслухоўвацца. Ён уцякаў, як ад чумы, ад халеры, ад дзікіх ваўкоў. Уцякаўшы, ня чуў ён пад сабою ног, нібы ў паветры насіўся. Ачухаўся ён толькі ў сваім хлеве, дзе ён стаяў прыпёрты да сьцяны і моцна сапеў. І было ў яго душы тады гэткае ўражаньне, нібы яго аплюхалі нейкай сьлізкай цеплаватай жыжкай, нібы ён задыхаецца ад гэтай жыжкі; якая папала яму ў рот, у нос, у вушы і абляпіла яго ўскалмачаныя валасы.
Яшчэ цяпер, уночы, ўспамінаючы аб гэтым у сваёй хаце, яму робіцца моташна і нешта сасе ў грудзёх.
Потым, як троху супакоіўся, стоячы ў хлеве з паўгадзіны, ён пачаў азірацца па бакох. Палуцёмна было ў хлеве. Павуціна плялася ад бэлькі да бэлькі, а праз шчэліны прабіваліся сонечныя праменьні, якія залацістымі пасамі прарэзвалі змрок. У загарадцы збоку стаяла рабая худая кароўка. Моўчкі жавала яна сваю жвачку, стоячы ля пустой загарадкі ў жыдкім гнаі. Час ад часу карова жаласьліва мычэла з голаду, адварочваючы сваю галаву, і пазірала з дакорам на гаспадара свайго рахманымі вачыма. І нібы сьлёзы стаялі ў яе вачох.
Нешта кальнула тады Ігналю ў нутры. „Нават і саламяная сечка скончылася“ — падумаў ён. З другога боку хляўчука стаяла пярэднімі нагамі ніжэй, а заднімі вышэй старая, лысая кабыла. Колькі разоў яму жонка гаварыла падраўняць гной у хлеве, а ён усё адкладваў. Колькі разоў ўночы кабыла закідвалася й чуць не задушылася, а ён не зьвяртаў увагі. Кабыла стаяла апусьціўшы галаву, і нібы глядзела ў нейкую глыбокую процьму, куды зьбіралася скокнуць. Вочы яе былі мутныя. Кабыла як-бы думала сваю цёмную, цяжкую думу. Ігналю здавалася, што ў цішы яна зараз загавора да яго аб сваім голадзе. Ігналя падышоў да кабылы й пачаў яе гладзіць па сухіх выпуклых рэбрах. Але кабыла не прыняла яго ласкі, падняла голаў, навастрыла вушы й пачала сьцёбаць хвастом па бакох, як-бы адганяючы заядлую муху. Ігналя на яе не зазлаваўся за няпрыхільнасьць да яго, і жаль яшчэ болей яго разабраў. Нешта сашчамілася ў яго грудзёх, нешта гарачым комам стала ў яго горле; ён імпэтна абхваціў голаў кабылы сваімі каравымі рукамі і заплакаў. Неяк лёгка яму зрабілася: абяцаў ён кабыле надалей быць добрым гаспадаром, каб ёй, гаротніцы беднай, болей галадаць ня прыходзілася.
II.
Як застанавіўся Ігналя пры гэтым апошнім успаміне мінулага дня, дык ўжо аб нічым іншым думаць ня мог. Галодная кабыла й кароўка ня выходзілі з яго галавы. Што яны, бедныя жывёліны, вінаваты ў тым, што ён такі нікчэмны чалавек? За што ім галадаць? Гэта-ж ня людзі, яны жаліцца і прасіць яды ня стануць. Маўчаць і маўчаць, і глядзяць галоднымі, мутнымі вачыма, вакол сябе.
Іхняя маўчанка яшчэ болей разварушыла Ігналю. Каб яны гаварылі так, як яго жонка вечна мелець языком, дык тады мо’ гэта яго не абышло. А то маўчаць. Яму здавалася, што, каб яны хацелі, дык і загаварылі-бы, ды яшчэ якой мовай! Кожнае слова рэзала-б яго сэрца, як нажом, калола-б, як ражон, толькі вось шкадуюць яго, Ігналю… І чатыры гаварлівыя бяз слоў вочы яго маўклівых дзьвюх жывёлін так і глядзелі на яго з усіх цёмных шчэлінаў убогай, пустой хаткі… Ігналя жмурыў вочы, кутаўся пад кажухом. Тады галодныя вочы жывёлін, як бліскучыя арэхі, як срыбныя сьлівы, лезьлі да яго пад кажух, датыкаліся яго лобу і сваім холадам гарачылі яго цела, сваёй гарачкай кідалі яго ў дрыжаку, барабанілі яму ў мозаг, як буйны, гарачы вуглёвы град. Ігналя стагнаў, корчыўся, халодным потам абліўся, але нарэшце ня вытрымаў і ўскочыў з свайго ложка.
Упоцемках ён ціханька абуў лапці, накінуў кажух на плечы, надзеў шапку на галаву й, прыслухоўваючыся да здаровага, роўнага храпу сваёй жонкі, вышаў з хаты. У сенцах ён узяў пусты мяшок, які ляжаў на кубле і вышаў на двор.
Было за поўнач. На дварэ стаяла імгла. Шэры сьнег аддаваў пахам прадвясеньняй вільготы й сьвежым гноем. Ігналя некалькі хвіляў стаяў, як-бы разважаючы аб нечым, потым цьвёрдым крокам падышоў да хлева й стаў ля варот, прыслухоўваючыся, што робяць яго жывёлы.
Рыкнула карова й заржала кабыла. Яны пачулі свайго няшчаснага гаспадара ля варот. Гэта кранула такія струны Ігналева сэрца, ажно ён, як вар’ят, схваціўся за галаву й вялікая рашучасьць выявілася ўва ўсім яго целе, ува ўсіх яго рухах. Ён цьвёрда й сьмела вышаў на вуліцу, размахваючы рукамі. Азірнуўся па бакох і пашоў уздоўж вуліцы да канца вёскі.
— Я тут не вінават, — разважаў ён сам з сабою: — ня мне карысьць з гэтага. Усё роўна карова не дае малака, а на слабай і старой кабыле, нават, у лес па дровы не паедзеш. Але не магу далей цярпець… Толькі ў каго? У якога гаспадара ўкрасьці мяшок сена?.. Ды ня красьці, а проста так вазьму, а ўлетку, у час сенакосу, уночы, каб ня ведаў ніхто, аднясу назад да яго копнаў, і дзела будзе шыта й крыта, і сумленьне маё будзе чыстае. Толькі да каго йсьці? — падумаў ён: — пайду да Марціна. Яго сенакос за рэчкай мяжуецца з маім логам, дык я адкіну яму летам пару ахапкаў сена й нічагуткі. Так пазычаць у каго-колечы ўдзень, дык ужо ніхто ня дасьць, бо ўжо ўчора адмовілі, а жывёліны, цэлы дзень галодныя стаяць.
Ігналя хлюпаўся ў сваіх атопках сярод вуліцы, дзе лужыны ў глыбокіх калдобінах ужо стаялі. Потым ён пашоў агародам нацянькі, не разважаючы, нават, аб тым, што сьляды астануцца сьвежыя й яўныя ў гладкім сьнезе.
Дзесьці забрахала сабака, засьпяваў певень. Жудасна зрабілася Ігналю і не па сябе. Ён прыстанавіўся, прытаіўся й пачаў пільна азірацца вакол. «А ўсё-ж такі я йду красьці і гэта першы раз у маім жыцьці…» Холад агарнуў чалавека. Але… эт! нічога, ня зробіш!
Як усё супакоілася, ён пацягнуўся далей. Трапіў адразу да пуні Марціна, якая стаяла далёка ад хаты й ад хлявоў на гумне. На варотах вісеў маленькі замочак. Тут ужо Ігналя ні аб чым ня думаў, нават, не аглянуўся па бакох. Пакруціў замок туды-сюды, і слабы замок, які бараніў дабро толькі ад сумленных людзей і вісеў так сабе, на страшунак, адламаўся. Ігналя, нават, не спадзяваўся, што так лёгка гэта яму ўдасца. Ён пачаў адчыняць вароты, каб ня скрыпелі. Ён аж язык выставіў ад нейкай унутранай натугі. Яму трэба было адкрыць такую шчэліну, каб толькі цела яго праціснулася. Гэта рабілася ў яго так асьцярожна й ціха, як-бы ён нападаў на сьпячага чалавека, каб зарэзаць яго. Ён сам дзівіўся, што нічога ня чутна — ня скрыпяць вароты Марцінавай пуні, якія, як яму вядома, заўсёды заводзяць сваю музыку. Вароты нібы анямелі, і шчэліна шырэла й шырэла цёмным ценем сваім, нібы адчыняўся цёмны, страшны дол магілы…
Ігналя ўлез у пуню й памалу зачыніў за сабою вароты. Зусім цёмна было вакол, толькі мядовы пах мурожнага сена пранік Ігналю ў нос, — такі моцны пах, што проста казытаў у носе, у горле, ад прыемнага паху ён ажно вочы зажмурыў. Так даўно ў сваёй пуні Ігналя ня чуў гэтага паху, што ён здаўся чалавеку яшчэ болей прыемным, болей смачным, чым заўсёды.
Ігналя кінуў мех на зямлю й давай шарыць рукамі і натыкнўся на сена. Яму здалося, што зараз сам возьмецца есьці гэта сена, — і запраўды ўзяў у губу некалькі калеваў і пачаў жаваць. Потым ён схваціўся, што не для сябе бярэ ён гэта сена, а для жывёліны, плюнуў і выпрастаўся. Тут ён ўспомніў, што кінуў мех на зямлю. Ігналя запаліў запалку, знайшоў мех, плюнуў у руку, загасіў у сьлюне запалку і ўрэпіўся зубамі ў край меха, прытрымліваючы яго левай рукой, а правай пачаў пхаць сена ў мех. Рухі ў яго рабіліся пры гэтым хуткія й старанныя, а сена шастала пад яго рукамі.
Гэты шаст сена аддаваўся ў яго вушох вельмі прыкра; ён стараўся, як найхутчэй, напхаць мех, і шаст сухога сена пры гэтым павялічыўся, глушыў яму мазгі. Яму здавалася, што сена жывое й сіплівым голасам шэпча яму: «Не чапай мяне, бо я чужое, чужое, чужое!» У Ігналі сэрца забарабаніла.
Раптам Ігналя пачуў галасы. Людзкія галасы непадалёку ад гасьцінца. Ці мо’ яму здавалася? Ігналя перастаў працаваць і пачаў прыслухоўвацца. Сэрца так стучала, што яму здалося, што гэта нечыя ногі тупаюць каля пуні. Але вось яўна й выразна пачуў ён гутарку двух людзей. Дзівіліся яны, што ў Марцінавай пуні нядаўна бліснуў агонь і раптам згас. Яны разважалі, што так позна гаспадар ня мог капацца ў пуні. «Або злодзей, або нечысьць нейкая» — гаварылі яны. Ігналя, нават, пазнаў, чые галасы. Гэта суседзі: Арцём з Міхалкай. Яны як раз, як прыпомніў Ігналя, пашлі сягоньня на кірмаш у мястэчка й вось вярталіся да хаты. Ігналя застыў на месцы ад сполаху. Зуб аб зуб заляпаў. Калені задрыжэлі. Як-бы прырос да зямлі. Ня мог крануцца з месца.
А галасы ўсё расьлі й расьлі. Людзі падыходзілі бліжэй…
— Прапаў я, зьлітуйся, божанька! — падумаў Ігналя.
Кінуўся няпрытомны ў сена каля сьцяны і давай зарывацца, шэпчучы: «Ліха на мяне! Ліха на мяне!» Зарыўшыся ў сене, Ігналя ўсё мацней заплюшчваў вочы. Пры гэтым яму здавалася, што ён сьніць нешта страшнае й што зараз сон яго міне й яму палягчэець.ІІІ.
Тым часам Арцём і Міхалка пусьціліся да пуні. Ігналя, урыўшыся ў сене, гэта добра чуў. Ён у гэты момант прасіў у думках сваіх бога, каб учыніў над ім цуд: каб ён, Ігналя, зрабіўся маленечкі, як муха, як рабачок, як пыліначка, каб мог улезьці ў шчэлінку сьцяны й схавацца так, каб яго й сам чорт знайсьці ня мог.
З крыкам «хто тут?» Арцём і Міхалка скрыпнулі варотамі і ўвайшлі ў пуню. Яны запалілі запалку й пачалі азірацца.
— Ці ня ўцёк, гад, бо яго ня відаць, — казаў Арцём, запаліўшы другую запалку. Яны палілі запалку за запалкай, злаваліся, што запалкі псуюць і пальцы смаляць, пакуль не знайшлі ля сена мех, напалову напханы сенам і каля сьцяны — шапку.
— Гэта-ж Ігналева шапка! — крыкнулі яны ў адзін голас: — Ігналева шапка!
Ігналева шапка была вядома па ўсёй ваколіцы. Яна калісьці, як яе насіў яшчэ Ігналеў бацька, Макар, была баранкавая, але ад даўгіх гадоў яна аблезла, зашмальцавалася, як-бы дзёгцем абмазаная, і да гэтага яшчэ ўся парвалася й вата вылазіла наверх шматамі. Па ўсёй ваколіцы, калі хацелі каго колечы вылаяць, дык гаварылі: «Аблуплены, як Ігналева шапка». «Страціў фасон, як Ігналева шапка». «Вымазаўся, як Ігналева шапка». Або: «Француза ў нашай вёсцы помняць толькі двое: сталетні дзед Тодар і Ігналева шапка». Словам, шапка гэтая карысталася вялікай славай.
— Ну, шапка, дзе твая галава? — крыкнуў Арцём.
— Ігналя, дзе ты? — крычаў Міхалка. — А д’ябал яго ведае, дзе ён тут схаваўся!
— Вось ён які спрытны! — казаў Арцём.
Міхалка вылаяўся брыдкім словам і гнеўна крыкнуў: «Вылазь, злодзей, а то жывога ня выпусьцім! Не хватала яшчэ, каб зладзеі завяліся ў нашай вёсцы».
У сене заварушылася. „Ліха на мяне! Ліха на мяне!“ — бурчэла, нешта з-пад сена, нібы само сена гэта гаварыла або нейкі злы гуменьнік, які сядзіць у сене. Вось паказаліся Ігналевыя атопкі — ногі. Ігналя, стогнучы й мармочучы, вылез. Нібы сена выплюнула няпрыстойнага свайго ворага, радзіла чалавека.
— А, суседзі, а, родненькія, пашкадуйце! — залемантаваў Ігналя. — Даль бог, у першы раз, — замарматаў ён, стоячы перад імі.
— Ды ты, чалавек божы, шапкі забыўся. На, маеш сваё дабро! — сказаў Арцём і так моцна насунуў шапку на галаву беднага Ігналі, што той аж падсеў на зямлю, сагнуўшыся.
— Ну, ідзём у хату — жыва, — крыкнуў Міхалка, і яны вывелі Ігналю з пуні.
— Пашкадуйце! — плачучы, застагнаў Ігналя. Але яны на гэты лямант увагі не зьвярнулі.
— Злодзея шкадаваць ня трэба! — зашыпеў злосна Арцём.
— Во, і замок зламаў — сказаў Міхалка й падняў замок, які ляжаў ля варот.
Гэй, зладзюга! — крыкнуў ён і ўдарыў Ігналю замком пад бок. — Мы табе пакажам!
Ігналя застагнаў, нешта мармочучы, і рукі ў яго павісьлі, як дзьве анучы.
Людзі яго павялі ў хату. Ён ішоў па сьцежцы паміж Арцёмам і Міхалкам, як арыштант.
— Хлюп! Хлюп! — гаварылі яго мокрыя дзіравыя атопкі й нібы скардзіліся на гаспадара свайго, што ён іх павёў па кепскай дарозе. А ў Ігналі думкі блуталіся ў галаве, як спуджаныя птушкі. Думкі яго кіраваліся да аднэй мэты. Ігналя пачуў ў душы сорам, такі вялікі, страшны сорам, ажно яму млосна рабілася, а ў вачох зялёныя кругі стаялі. Нязвычайнай штукі зажадалася яму; зажадалася яму, каб адчынілася зямля і каб яго, Ігналю, жывога глынула й каб ужо болей ён сьвету божага ня бачыў. Або, каб лесьвіца спусьцілася з неба ўніз да самых ног яго. Ён-бы тады карабкаўся ўверх па гэтай лесьвіцы вышэй за воблакі, вышэй за зоркі. Карабкаўся-б вышэй і вышэй. Так усё жыцьцё, усю адвечнасьць, і біўся-б галавой аб лесьвіцу, каб заглушыць адно прыкрае слова, якое зьвінела ў яго вушох: „Злодзей“. Ён прасіў бога, каб на яго, Ігналю, нагнаў вецер-буралом, які разьвеяў-бы яго, Ігналю, у пясок, у попел, каб ад яго нічога не асталося, ніводнай костачкі, ні валасочка.
Захоплены гэтымі думкамі, ён ня прыкмеціў, як яго ўвялі ў Марцінаву хату. Ён нічога не зразумеў, ня бачыў, што вакол яго голасна гаварылася й рабілася. Нібы не дзеля яго, Ігналі, падняўся ўвесь гэты гармідар. Ачухаўся ён толькі тады, як у хаце запалілі газьніцу й як сьветла зрабілася.
Прачнуліся ўсе хатнія й пачалі, дзівуючыся й гневаючыся, аглядаць Ігналю, нібы бачылі яго ў першы раз. А, здаецца, усе — і старыя і малыя — знаюць Ігналю, як горкую цыбуліну, здаўных-даўна; аблупленага й абсмаленага пазналі-бы яго. Але цяпер і Марцін і яго сям’я глядзелі на Ігналю так, як-бы яны яго бачылі ў першы раз. І нібы гэта стаяў перад імі не ранейшы звычайны сусед Ігналя, а зусім новы, нязвычайны чалавек. Яго зладзейскі ўчынак перарабіў яго зусім нанова. І вочы, і нос, і твар, і постаць яго былі для ўсіх незнаёмыя. Нават увесь выгляд яго зьмяніўся ў вачох людзкіх. Валасы былі скалмачаныя, у сене. На парваных вопратках яго прыстала касмамі сена і ён напамінаў калматага дамавіка, лясуна, або вадзяніка, як іх малююць у казках.
Зусім ня Ігналя. Ня той ціхі, маўклівы, нязграбны й неадважны чалавек, які ніколі ў сваім жыцьці й муху не зачапіў. Яго падмяніў брыдкі ўчынак. Гэты ўчынак адкінуў яго ад людзей на вялікую далячыню, на бязьмерную глыбіню, адрожніў яго ад іх ды йнакшым зрабіў. „Злодзей“ — насілася страшнае слова вакол яго. „Злодзей“ — гаварылі ўсе на розныя лады — гнеўна, з крыўдай, з жалем, кпліва, і галосна і шопатна.
«Злодзей, злодзей, злодзей, злодзей» — насілася вакол яго пякельная чартоўская музыка. «Злодзей» — вісела ў паветры нямое гадлівае слова. Гэтае слова каінавым вогненым знакам прыстала да яго душы і цела і ніколі, ніколі не адстане. Людзі не забудуць… Будуць расказваць па ўсёй ваколіцы, на ўсе лады, з рознымі дадаткамі, з рознымі дамаляваньнямі, з рознымі брахнямі. Будуць апавядаць у будні дзень, у сьвяточны, на кірмашох, на сходах. Людзі будуць дзівіцца, ківаць галовамі, сьмяяцца, шкадаваць, гневацца. Ігналю нідзе праходу не дадуць. Куды-б ён не пашоў — усюды будуць на яго пальцамі тыцкаць, паказываць: «Во — злодзей, злодзей…» Вакол яго будзе відушчы смаляны арэоль вялікага надмернага сораму, якога ня змыеш ні ў якай сьвятой вадзіцы. Ніякія дахтары лекамі, ніякія варажбіты замовамі ня здымуць у яго гэтага сораму.
Ігналя будзе ўцякаць ад свайго сьмяртэльнага ворага — сораму, а сорам гэты будзе заўсёды, як цень, як кажаныя скрыдлы, тарчэць за яго плячыма. Як Ігналя пусьціцца наўцёкі, дык сорам загародзіць яму дарогу, вышчарыць зубы, зарагоча, як нячысьцік і скажа: «Я тут! Я з табою, ня вырвешся з маіх лап!» І гэтак да сьмерці… А калі Ігналя памрэ, дык сорам яго ўсё роўна жыць будзе. Сінім аганьком будзе вартаваць яго магілу. На хаўтурох Ігналевых будуць аб гэтым гаварыць. Унукам і праўнукам будуць расказваць. Гэты сорам астанецца на ўвесь род яго. Бо добрая памятка забываецца сярод людзей, а кепская — ніколі, ніколі.
Такога кшталту думкі, толькі ў заблутанай форме — няясныя і путаныя — таўкліся ў гэты час у няшчаснай, бядовай галаве Ігналі. Ніколі ў жыцьці гэтак мозаг яго не працаваў, як цяпер. А яго вусны шапталі пры гэтым беспрастанку:
«Ліха на мяне! Ліха на мяне! Ліха на мяне!»
Ці-ж можа быць чалавеку горшая кара? Хіба што не! Проціў гэтакай пакуты біцьцё, калечаньне і вастрог ёсьць адзін толькі жарт, адна нікчэмнасьць, нявартная рэч.
А людзі ў Марцінавай хаце гэтага зразумець не маглі. Ігналя словамі гэтага ня мог-бы ім перадаць. Апрача трох слоў: «Ліха на мяне!», ніхто ад яго ніколі нічога ня чуў. Цяпер гэтае „Ліха на мяне!“ іх толькі болей злавала.
IV.
Людзі ўрачыста падвялі Ігналю да стала і паставілі яго, як нейкую драўляную няжывую фігуру з апушчанай уніз галавой. Урачыста яны палажылі паломаны замок на стол, пасьля чаго самі расьселіся з нейкай асобнай царамоніяй. Урачыстасьць і царамонія перад страшным судом над Ігналем.
— Г-м-м! — сказаў Арцём: — дараваць нельга.
— Г-м-м! — сказаў Міхалка: — трэба яго судзіць.
— Гэта-ж першы раз, пане дабрадзееньку, — сказаў сам гаспадар Марцін, — можа падаруем яму, га?
Мяккая, добрая нотка чулася ў гэтым „га“ з запытаньнем, бо першая злосьць у Марціна адпала. А ён меў добрую натуру, толькі быў трохі ўспыльчывы чалавек.
— Дараваць! Дараваць! — загаварылі ўсе хатнія.
Але Арцём з Міхалкай заартачыліся.
— Ты баішся, каб са злосьці Ігналя потым цябе не падпаліў? — запытаўся Арцём.
— Думаеш, што ён потым табе адамсьціць? — казаў Міхалка.
— Не, пане дабрадзееньку, нічога ня думаю, але вось гэта-ж першы раз, ён болей чужога чапаць ня будзе, падаруем, га?
— Га, га, — перадразыніў Арцём Марціна. — Да ты, Марцін, дурны, як цецярук! Вось дзеля гэтага, што ў першы раз, дык і дараваць нельга. Калі дяпер пакараем, дык ён дзесятаму закажа, як красьці, а калі падаруем, дык выгадуем новага злодзея на пагібель нашай ваколіцы. Пачаў з сена, а потым коней будзе выводзіць з нашых хлявоў.
— Нельга, нельга дараваць сукіну сыну! Гэта-ж асьмяюць нас усе! Гэта-ж, крымінал! — гарачыўся Міхалка. — Гэта-ж потым яшчэ нас да суду пацягнуць, як даведаюцца! Гэта-ж быў крадзеж са ўзломам. Гэта-ж ён во’ — замок паламаў!
Ад злосьці Міхалка моцна стукнуў кулаком аб стол, ажно замок падскочыў і зазьвінеў, нібы адазваўся тады, як аб ім загаварылі.
— А праўда, пане дабрадзееньку, праўда! — згадзіўся Марцін: — гэта-ж са ўзломам. Чаму ты гэта зрабіў са ўзломам, Ігналя, га?
Гэта мудронае слова „са ўзломам“ пераканала раптам Марціна ў вялікай праступнасьці Ігналі, якая ніякім чынам ня можа быць падаравана. Яму ўспомніліся розныя суды за зладзействы ў ваколіцы, на якіх за «ўзлом» спэцыяльна строга каралі вастрогам. Калі бываў узлом, дык земскі начальнік надта рэдка зьмякчаў гэты «узлом» хабарам і лапоўкай. Хіба што калі хабар быў не такі, як заўсёды, а ўжо такі шчодры, што сэрца земскага шчодрым ад яго рабілася і мякчэла, як воск, — толькі тады ўзлом рабіўся ня ўзломам і справа ўладжвалася. І ня ўсе земскія йшлі на гэту вудачку.
— Са ўзломам… — паўтарыў Марцін і ад малой злосьці перайшоў у вялікі гнеў. — Што-ж ты гэта нарабіў, Ігналя? Скажы, пане дабрадзееньку, га? Што нарабіў? Злодзей ты! Злодзей са ўзломам! Зладзю-ю-га-а-а!!
Марцін стукнуў кулаком аб стол і замок зноў адазваўся гнеўным звонам, і ён далучыўся да судзьдзяў, як пацярпеўшая асоба.
Кожны раз, як кулак удараўся аб стол, агонь газьніцы дрыжэў, мільгаў; дрыжэлі цені на сьценах, дзеля чаго здавалася, што ўся хата гневаецца на злодзея.
Вочы ўсіх хатніх уталопіліся, упіліся ў „зладзюгу“. У кожнага ў душы адбіваўся асабісты страшны вобраз гэтага злодзея. Каб гэтыя ўсе абразы зьліць у адзін, дык вышаў-бы ня Ігналя, а нейкі зьвер — ня зьвер, людаед — не людаед, але нешта надзвычайна нялюдзкае й агіднае.
Ігналя й шапатаць перастаў. Яшчэ ніжэй апусьціў галаву й як-бы акамянеў, адубеў.
Настрой у людзей быў падняты не на карысьць Ігналі.
— Зладзюга, пане дабрадзееньку: што-ж ты нарабіў? — гарачыўся Марцін. — Глядзі во, на замок глядзі!
Марцін тыцкаў яму замком у твар і роў дзіка «глядзі!» І тое, што Ігналя ні разу не глянуў на замок, Марціна яшчэ горш злавала. Ён ня вытрымаў і пачаў кулаком правай рукі падымаць зьнізу ўверх за бараду голаў Ігналі, левай рукой тыцкаючы замком у самыя вочы. Ігналя так моцна ціскаў галаву ўніз, ажно зубы ў яго скрыпець пачалі й твар крывёй наліўся. Аднак-жа Марцін рвануў яму голаў уверх. Ігналя пачаў коса круціць зажмуранымі вачыма па бакох, зрэнкі яго пачалі іскры сыпаць, як у дзікага затраўленага зьвера. Цяпер запраўды Ігналя страшным зрабіўся…
— Не гаварыць з ім, ня дурачыцца, а зьвязаць ды ў воласьць адправіць! — грымнуў Арцём.
— Вязаць! Вязаць! Во, гэта — дзела! — згадзіўся Міхалка.
— Наста, дай лейцы сюды! — захрыпеў Марцін.
— Ідзі сам бяры! — сказала яго жонка Наста й дрыжэла, як асінавы ліст. Дзеці ад страху пахаваліся па кутох.
Марцін вышаў у сенцы й прынёс адтуль лейцы, якія валок па зямлі, як даўгую вужаку. Трое разгарачаных людзей падыйшлі з імпэтам вязаць чалавека, які чуць жывы стаяў ля сьцяны й ня рухаўся з месца. Адвялі Ігналю на сярэдзіну хаты й сталі вакол яго, затрымаліся. Ніхто з іх гэткай работай, ма быць, ніколі не займаўся, і ня ведалі, як яго вязаць. На гора яны й зьвязанага чалавека ніколі ня бачылі, толькі чулі, што злодзея трэба вязаць.
Марцін троху зморшчыў лоб і глянуў у кут наверх, дзе ў яго віселі сьвятыя абразы. Ён успомніў пра бога ў гэту хвіліну. Ён успомніў пра бога не дзеля таго, каб падараваць грэх брату, а ўспомніў, як сына божага вялі на Гальготу зьвязанага. Вось у куце вісіць абраз: легіянэры рымскія вядуць зьвязанага Хрыста, а за ім натоўп дзікіх людзей бяжыць. Мадэль ёсьць! У бога рукі вісяць уніз па голых бакох, а вяроўка абкручана вакол некалькі разоў.
— Во як трэба вязаць, пане дабрадзееньку! — падумаў Марцін. Сарваў з Ігналі кажух і пачаў абкручваць яго вяроўкай. Пры гэтым яму прыходзілася некалькі разоў абыходзіць вакол Ігналі, які стаяў, як слуп.
Гэта рассьмяшыла Арцёма й Міхалку.
— Кінь, Марцін, вязаць яго… ён і так не ўцячэ, — казаў Міхалка.
— Мы яго лепей сваім судом — асьцёбаем гэтымі лейцамі й годзе! Ён болей красьці ня будзе.
V.
— Сваім судом… лепей сваім судом, братцы… — замарматаў раптам сам Ігналя замагільным голасам.
— Што-ж, пане дабрадзееньку, няхай будзе сваім судом! — згадзіўся Марцін і пачаў адкручваць вяроўку, дзеля чаго яму прыходзілася зноў прайсьці свой танец вакол Ігналі, але ў адваротны бок.
Асьцёбаць лейцамі — гэта ўжо для селяніна плёвае дзела, рэч звычайная: і яго б‘юць да тых часоў, пакуль ня зробіцца гаспадаром і ня ўвойдзе ў сілу і ён б‘ець — і сваіх дзяцей, і жонку, і скаціну. Біць ён умее, нават, моцна, нават, да крыві… Чуе селянін у гэтым асабісты смак, нават, бо й яго плечы чулі на сябе гэту музыку шмат разоў. Ад гэтага і здаравееш і прыстойным чалавекам робішся.
«За бітага двух нябітых даюць». Гэтае пракананьне жыве ў думках селяніна лепей і мацней за штодзённыя пацеры…
Тут толькі «судзьдзі» зьдзівіліся, чаму яны не пачалі з гэтага. А, здаецца, рэч такая простая: злавіў злодзея — бі і не шкадуй.
— Лажыся! — закамандаваў Марцін, — і, пане дабрадзееньку, кашулю падымі: трэба «панастаяшчаму!» А вы, хлопцы, будзеце яго трымаць за рукі й за ногі.
Ігналя слухмяна лёг на падлогу тварам уніз і падняў кашулю. Арцём і Міхалка ўзяліся яго трымаць за рукі й за ногі. А Марцін падняў лейцы для выпаўненьня экзэкуцыі.
Спакойна ляжала на зямлі няшчасная ахвяра, чакаючы кары. Жоўтай плямай вызначаліся худыя голыя плечы і паясьніца Ігналі, якая мела на сябе цёмны, брудны сьлед ад пояса вакол усяга цела. Дрыжэла голае цела чалавека. Так дрыжэла, ажно прыкра было глядзець.
— Хутчэй, хутчэй! Раз, два, тры! — закамандавалі ў адзін голас Арцём і Міхалка.
Марцін падняў лейцы і пачаў «караць». І чым болей ён біў, тым болей яму хацелася яшчэ, не зьвяртаючы ўвагі на стогны Ігналі і на плач і прычытваньні хатніх.
Пякельная жуда панавала ў хаце… Катаваньне парабіла людзей на зьвяроў, на няпрытомных ваўкалакаў. Ім прыемна было зьдзекавацца, над другім чалавекам. Яны ад гэтага хмялелі…
Жонка Марціна чуць адарвала мужа ад няшчаснай ахвяры. Арцём і Міхалка так сама адскочылі ў бок, як Марцініха абліла іх халоднай вадой.
Людзі хутка ачухаліся, а як ачухаліся, дык ім было сорамна, нялоўка глядзець адзін на аднаго. Іх мучыла сумленьне. Марцін у душы каеўся ў сваім паступку. Да яго вярнулася яго звычайная дабрата.
— Ну, пане дабрадзееньку, — зьвярнуўся ён да Ігналі звычайным голасам бяз злосьці, — шкода мне тваіх галодных жывёлін; яны-ж не вінаваты, што ў іх кепскі гаспадар. Мех сена ты занясі да хаты, ўвосені аддасі.
Ужо неба пачало шарэць, як Ігналя валок да хаты ёмка напханы сенам мех. Нейкая асабістая гарачка пранікала ўсё яго цела, нейкі асабісты солена-горкі пах як-бы прыстаў да яго носу. Ён носам уцягваў у сябе сьвежае паветра вільготнага прадвясеньняга сьнегу, круціў галавой, як-бы хацеў адтрасьці ад сябе гэты прыкры пах — і ня мог. Ён ні аб чым ня думаў, толькі вялікі гнеў панаваў у яго душы на самога сябе.
— „Ліха на мяне! Ліха на мяне!“ — бурчэў ён.
Ня чуў, як ногі глыбака ступалі па каўдобінах, як хлюпалі парваныя атопкі. Ня бачыў, як сена сыпалася ва ўсе бакі, пакідаючы за сабою па Ігналевых сьлядох адзнакі вечнага вялікага сораму.
Чым бліжэй Ігналя падыходзіў да сваёй хаты, тым рухі яго рабіліся цяжэйшыя, тым марудней ён ступаў, тым мацней ён сапеў пад цяжарам сваім.
Відаць было, што Ігналя ніколі не забудзе гэтую страшную дзею сваю сярод ночы.
Менск, 1921 г.