На зачарованых гонях (1923)/Туга старога Міхайлы
| ← Сярод ночы | Туга старога Міхайлы Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1923 год |
Бондар → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Туга старога Міхайлы. |
Прапануем да спампаваньня!
Туга старога Міхайлы.
Шэпты… Лясныя шэпты, чаму вас ня чутна? чаму вы анямелі?..
Вочы пазіраюць увакруг, шукаюць у далі, мо’ дзе цёмнай устужкай уецца, цямнеець густы бор, мо’ дзе ў зелені туліцца бярэзьнік…
Пуста, сумна…
Маўклівыя даліны пакрыты жылістымі карчамі… Там, дзе былі бары, жаўцеець жвіровы пясок. Рэчка высахла…
Ціха, жудасна…
Шэпты… Лясныя шэпты, дзе вы?
Ці не шчасьлівы сон моладасьці гэта быў?..
Калісьці жылі ў гэтай ваколіцы лясныя шэпты. Як здані, зьніклі лясы, зьніштожаны бязжаласна людзкімі рукамі да апошняга пня… Як лысая галава старога дзеда, выглядаюць даліны, вёскі, гасьцінцы, і вока доўга блудзіць па нудным абшары, шукаючы дробнага гайку на пагорку, гаварлівага альхоўніку у мокрай даліне, але дарэмна. Муціцца вока ад сьлёз і бачыць у далі толькі адно: як неба зьліваецца з зямлёю, зямля туліцца да неба, шарэюць хаткі ўбогай вёскі, а болей нічога…
∗ ∗
∗ |
Праз ваконца беднай хацінкі сваёй пазірае стары Міхайла, углядаючыся сваімі сьлепаватымі вачыма. Старанна прыслухіваецца ён к якімсьці таемным зыкам, як-бы чуе каля сябе дух быўшага тут лесу, і жальба наскрось прабірае сэрца старое, нібы плач пакрыўджанага… Воклічы лясных шэптаў ажываюць у яго душы, і стары Міхайла доўга моўчкі сядзіць, як акамянелы… Шкада яму гэтага лесу, як роднага сына, бо Міхайла з дзіцячых гадоў зжыўся з гэтым лесам, яму Міхайла аддаў вялікую частку душы сваёй і цяперака боль шчэміць яго сухія косьці.
∗ ∗
∗ |
Гоманы… Людзкія гоманы, чаму вас ня чутна? Чаму вы анямелі? Дзе тыя вясёлыя дзяцюкі? Дзе тыя рупныя, працавітыя гаспадары?..
Па вёсках ціха і сумна… Вечарынак, гульняў няма… Пакінулі сыны бацькоў сваіх старых, пакінулі бацькі дзяцей сваіх малых, — усе здаровыя і здатныя мужчыны пайшлі туды… А калі вернуцца — невядома… І стогны па вёсках бедных раздаюцца, і замарнела жыцьцё людзкое, застыгла, спалохалася…
Часам па гасьцінцу да воласьці можна прыкмеціць некалькі згорбленых фігур. Памалу кратаюцца яны наперад. Паміж імі ёсьць і стары Міхайла. Усе яны ідуць у воласьць даведацца, што чуваць з вайны, мо‘ ёсьць вестка якая ад сына, ад мужа ці ад бацькі… У воласьці чытаюць некаторым лісты ад сваіх. Хто піша з пазыцыі, хто з лякарні — ранены, а хто з палону. Аб некаторых ёсьць весткі, што яны ўжо доўга жыць загадалі родным сваім, а самі аддалі свае душы на полі бітвы…
Хто плача, слухаючы гэтыя навіны, а ў каго сьлёзы ў сэрцы застыглі… Да чаго-ж гэта чалавек ня можа прывыкнуць у жыцьці!..
Амаль ня ўсе даведаліся аб сваіх; толькі стары Міхайла, нічагусенькі даведацца ня можа… Пайшлі ад яго ўсе тры сыны родныя, пайшлі і ніякай вестачкі ад іх няма…
∗ ∗
∗ |
І чакае стары Міхайла вестак ад сыноў сваіх. Ня есьць, ня п’ець, ды ўсё чакае. Спаць перастаў, праца з рук валіцца і, анямелы, пазіраець ён апухлымі вачыма на шырокі гасьцінец; а сыноў як-бы віхор панёс, як-бы мора глынула…
І чакае стары Міхайла хоць ад аднаго з іх навінкі якой; высах, бедны, як шкілет, і толькі цень ад яго астаўся… Што з сынамі ня здарылася-бы — ці жывуць, ці ня жывуць, — а ўсё-ж-бы лягчэй было-б на душы, каб праўду даведаўся…
Але ад іх ні слуху ні духу…
І часта цягаецца стары Міхайла ў воласьць і надаядае прыставаньнямі сваімі да кожнага ўстрэчнага-папярэчнага, пытаючыся, мо’ хто ведае, ды казаць ня хоча… Просіцца — моліцца, на каленях, енчыць, зямлю цалуе, каб яму ўсю праўду выказалі — ці сыноў яго ўжо маці-зямліца забрала, ці не…
А вестак як ня было, так і няма.
І скруціўся стары Міхайла ў тры пагібелі адзін-адзінюсенькі ў хатцы сваёй. Ваўкі пад вокнамі выюць… Мяцеліцы гудзяць. Віхор усю страху зьнёс з яго хаткі. Гурбы сьнегу навярнула на дзяцінцу і няма, на’т, як дабрацца да яго, бо Юда жэніцца ў чыстым полі. І тужыць стары Міхайла адзінока, доўга тужыць па родных сынох сваіх… Ажно рукі і ногі млеюць ад тугі вялікай, ажно галава ходырам ходзіць ад жальбы бязьмернай…
І сьніць стары Міхайла благія сны. І знакі благія бачыць ён на кожным кроку: то курыца запяе, то люлька з губоў выпадае, то зайчык дарогу пераскочыць, то з пустымі вёдрамі нехта яго спаткае… І жыцьцё яму прыкрым робіцца… І думае ён: «напэўна, груганы даўно расьцягалі костачкі сыноў маіх па чыстым полі… бадай і крыжа па іх не паставілі, не памаліліся над нябошчыкамі»…
∗ ∗
∗ |
Перастаў нарэшце стары Міхайла ў воласьць хадзіць, перастаў у людзей дапытвацца аб сынох сваіх… І перастаў, на’т, у вёсцы з людзьмі бачыцца, бо рэдка калі з хаты выходзіў.
Суседзі, маючы кожны сваю ўласную больку, зусім забыліся аб ім, як-бы на сьвеце ня было Міхайлы старога…
І ён тымчасам жыве сваім асобным балючым жыцьцём, сваім горам вялікім. Ён тужыць моўчкі па лесе, што згінуў увакруг, ён стогне па родных сынох, што весткі аб сабе не даюць. Боль гэты зьліваецца ў душы яго ў адно цэлае…
Лесу ўжо ён ня ўбачыць болей на роднай зямельцы, а кроў сыноў нейдзе сыціць-корміць чужую глебу…
І старога Міхайлу абхопліваюць неадчэпныя думкі: — Толькі дзеля гэтай тугі мне і жыць трэба, бо ў маім сэрцы сплялося цэлае гняздо мінуўшчыны. Мне трэба плакаць-галасіць аб тым, што ўжо ніколі ня вернецца. Я павінен быць вечнай сьведкай нямінуючага гора…
І моліцца стары Міхайла толькі аб адным, каб бог зьлітаваўся над ім — даў яму яшчэ колькі гадоў жыцьця. Каб палюдзку выплакацца — выстагнацца, каб гора сваё ў мора цэлае выліць, каб людзей ажно шорах прабіраў…
Яшчэ болей корчыцца-горбіцца стары Міхайла, яшчэ болей маўклівым робіцца, толькі вочы яго няпрытомна блішчаць, а ў грудзёх старых як-бы вужакі плодзяцца.
∗ ∗
∗ |
І сьніцца старому Міхайле адзін дзіўнюсенькі сон. Сонечны летні дзень. Перад яго вачыма пасекі, як заварожаныя, нікнуць, а на іх месцы па лагчынах паказваюцца сталетнія пні, з якіх цячэ сьвежы смалісты сок. Раптам пні, як прачыхаўшыяся волаты, падыймаюцца з моху і становяцца кожны на сваё ранейшае месца. Галіны ў адзін міг адрастаюць. Расісты папаратнік блішчыць ля ручая. Пад стромкімі бярозкамі мухаморы растуць цэлымі сямейкамі… Жаўранкі блізка пяюць. Зайчык скача з аднэй купіны на другую. А лес гэткі харошы, гэткі прыгожы, што проста цягам цягне да сябе старога Міхайла. Ідзець Міхайла да лесу, выстаўляючы рукі наперад, хоча забрацца ў цянёк-халадок, ды сіл не хапае. Ідзець ён бліжэй да лесу з пацехай у душы і… раптам прачыхаецца.
∗ ∗
∗ |
І сьніцца старому Міхайле другі дзіўнюсенькі сон. Прад яго вачыма зялёны луг. Дзень кірмашовы. Ён стаіць ля рэчкі на грэблі зыбкай і чакае сыноў сваіх з царквы. Вось чуе ён званок Антонавай жаробкі, вось чуе ён знаёмую песьню Цыпрука Рабога «Як паехаў сын Данілы…» Вось шнурам, фурманка за фурманкай, едуць суседзі. Усе ў сьвяточных сьвітках. Бабы ў новых каптурох з белымі карунамі, дзяўчаты ў чырвоных хустках з макавымі кветкамі, дзяцюкі ў саматканых кашулях навыпуск. Божухна! колькі панакуплялі абаранкаў, пірагоў, пасудзіны рознай. Дзеці дзьмуць у паліўныя конікі, дзюрачкі пальчыкамі перабіраюць. Усе яму кажуць: «дзень добры, дзяцька Міхайла!» — і едуць далей.
І дзівіць яго, чаму гэтак шмат народу едзе, а сыноў яшчэ няма... Пачынае калаціцца яго сэрца. Каго-бы аб сынох ня пытаўся — ніхто ня ведае…
— Што гэта ёсьць? — дзівіцца стары Міхайла… Вочы яго туманяцца, углядаючыся ў вабшар балотных лугоў… — Што гэта можа быць?.. І трывога яго расьце, у грудзёх цесна робіцца, ажно дух захоплівае… І туга яго робіцца гэткай вялікай і балючай, ажно сэрца ў грудзёх ня вытрымлівае і разрываецца…
— Сыны мае!.. — шэпча ён вуснамі запекшыміся, і ўжо не прачыхаецца болей: душа яго пакутная вырываецца раптам, як птушка, і ляціць у неба, як жаўранак.
Вільня 1915 г.