|
У інтарэсах асьвятленьня
Яшчэ нязьнікшага зьяўленьня
Ня шкодна-б сьвятам, вольным часам
Схадзіць на сэсію з Міхасем.
Міхась пасьнедаў, прыадзеўся —
І на кірмаш схадзіць ён меўся, —
Ня то, што-б там якія справы
Былі патрэбны і цікавы,
А проста так сабе ў нядзельку
Праведаць Залмана ці Эльку.
Міхал — навошта ўжо таіцца? —
Любіў такі павесяліцца,
Зайсьці да Малкі ці Ляйботы,
Каб збыць за чаркаю згрызоты.
Ці так ці не, ва ўсякім разе
Другое мелася на ўвазе:
Міхал любіў каля бутэлькі
Пытаць тых-сіх на-конт зямелькі
Бо так на службе дапяклі,
Што гэта думка аб зямлі
Запала ў сэрца назаўсёды,
Як промень волі і свабоды.
На тую-ж сэсію што тыдня
Хадзіў Міхал да пана-злыдня.
Звычайна з раніцы ў нядзельку,
Калі пакіне пан пасьцельку,
Аб’езчыкі са стражнікамі
Сюды схадзіліся, зьяжджалісь,
З гадзіну добрую сланялісь
Або мянцілі языкамі,
То, часам, востра, то пагана,
Пакуль ня клікалі да пана.
Вось і цяпер, у дзянёк гэты,
Як мае быць ужо адзеты,
Сказаць, адзеты і фарсіста,
І гладка выбрыўшыся, чыста,
Міхал ужо разгладжваў вусы.
— Асьцярагайся-ж ты спакусы:
Прыйдзі хоць раз да дому ў часе! —
Зьвярнулась жонка да Міхася.
Ох, гэта нуднае прыслоўе,
Бадай яму ўжо безгалоўе!
І колькі раз ён чуе гэта!
Ну, й надаедная-ж кабета:
Вось так і выкіне на вока!..
Міхал абураны глыбока,
І гнеў мяняе яго вочы.
Ох, ды й язык-жа ты жаночы.
Ці ёсьць ці не прычына так —
Ўсё роўна менціць і кусае.
— Ну, як табе ўжо не абрыдне
Казаць адно сто раз на тыдні?!
Сказала, сорак раз і — квіта! —
Міхал адказвае сярдзіта,
Глядзіць, паблісквае вачыма,
І злосна, ўскідвае плячыма.
— Бо праўда вочы табе коле,
І ня мінеш ты, нябось, Сроля —
Ня людзкая твая натура,
Ня пахне дом свой і пячура:
Абы гарэлка на прымеце —
Ты ўсё гатоў забыць на сьвеце! —
Міхась стаіць, зьнявагі поўны,
І погляд кідае бязмоўны.
О, колькі крыўды ў ім, абразы!..
Э! лепш змаўчаць ёй, лепш тры разы
І не адказываць нічога.
Ён толькі ў бок плюе з парога,
Ідзе — сам гнеў і сама бура,
Са лба на бровы зьбегла скура,
А губы шчыльна-шчыльна сьцяты,
Дзьвярмі ён грукнуў, выйшаў з хаты,
І злосьць, душы і сэрца пляму,
Выносіць з дому аж за браму;
І нейкі час ён па дарозе
Ідзе абураны, ў трывозе,
На жонку злосны, на самога,
Бо ў словах жонкі праўды многа.
Але-ж на што калоць у вочы?..
Цьфу! дня табе няма і ночы,
А ні часіначкі спакою;
Чорт кожны вяжацца слатою,
А тут яна шэй-на-катрынку
Як завядзе, дык бяз упынку.
Міхал аб помсьце строіць пляны.
Вось ён нап’ецца, прыдзе п’яны,
Каб аж язык не варушыўся,
Калі такім ліхім радзіўся;
Няхай крычыць сабе тады.
А не — ня ўзяць два дні яды
Наперакор сваёй жанчыне
Пакуль яе злосьць не астыне?
Міхал і Клін ужо мінае.
Направа сьцежачка сьляпая
Вядзе балотцам на ачосы.
Міхал ідзе пакуль-што босы
І на дарожку зварачае,
Ідзе сьвяржэнскімі маргамі
І гразь памешвае нагамі.
І покі ён мінуў лагчыны,
На, лбе разгладзілісь маршчыны
І ў сэрцы бура уляглася.
Другія думкі на Міхася
Цяпер найшлі нейк неўзаметкі,
Ды толькі іх маўклівы сьведкі —
Лясок, дарожка, елкі, хвоі;
У іх свае думкі-настроі.
Балотца пройдзена памалу.
Густым ляском па буравалу
Міхал выходзіць на гасьцінец.
Цяпер у думках пан-злачынец.
І не хацелася-б з ім знацца,
Ні справы мець, ні спавядацца,
Ні слухаць лаянкі-пагрозы;
Але ні злосьць твая, ні сьлёзы,
Ні моцна шчэплены кулак
Ня зьменяць справы а ніяк —
Цярпі! чаму? датуль цярпеньне?
Калі канец яму, рушэньне?
Няўжо ўвесь век жыць з панскай ласкі
І перад ім чуць абавязкі?
І слугаваць яму, скарацца
І ў тры пагібелі згінацца?
Адказ адзін: няма, брат, ходу,
Хоць з мосту кідайся ты ў воду:
Няма зямлі свае і хаты,
І мусіш гнуцца, як пракляты,
Бо ты ні мяса і ні рыба.
Ідзе Міхал, прад ім сяліба,
Засьценак добра так знаёмы,
І хоць няважныя харомы
Тут гэта шляхта збудавала,
Але жыве і гора мала!
Хоць шляхціц цёмны, як саган,
Затое-ж сам сабе ён пан:
Паноў лясьнічых знаць ня знае,
Прад імі сьпіны ня згінае:
Пад бокам паша, агароды
І лес, і поле — ўсе выгоды.
Міхал зірнуў і пазайздросьціў:
Чаму й ня ён між ягамосьцяў:
Нядзелька, сьвята — людзі вольны,
Свая ахвота, свой дазвол,
На рынак едуць, хто ў касьцёл,
Як гэты Людвік багамольны,
А хто пагульвае так дома:
А ты, вось, совайся, як бома,
Ды бойся ліха і падкусу —
Ня ступіш кроку бяз прымусу.
За горкай панская пасада,
Як у вяночку, каля саду
Ў глыбі прасторнага дзядзінца
Стаяла, збоку ад гасьцінца.
Будынак, парк і агарожа —
Было ўсё слаўна і прыгожа;
Мастацкі зробленая брама,
Ласкала вока гэтак сама,
Але Міхалу не хацелась
Глядзець на гэта ўсё — прыелась,
І панскі дом з ласіным рогам
На Міхася глядзеў вастрогам,
Бо тут, апроч тае зьнявагі,
Сказаць, ад кожнага брадзягі,
У стражнікоўскім сваім лёсе
Нічога ведаць ня прышлося.
А гэта сэсія, спатканьне,
Падкусваньне і насьмяханьне —
Як прыкра гэта ўсё і нудна,
І няпрыемна, і паскудна!
Міхал ступіў на двор кватэры
З душою, згрызенай бяз меры
Але, спаткаўшы саслугачых,
Спакойных больш і менш гарачых,
Міхал мяняе выраз твару
І гоніць прэч задуму-хмару,
Ідзе, вітаецца, сьмяецца,
Бы смутку век ня знаў, здаецца,
Бо людзі схільны строіць кпіны
З тваіх нягод бяз дай прычыны.
Тут быў Скварчэўскі, Ліхтаровіч,
Амброжык, Суднік, Астахновіч,
«Памдзей», аб’езчык і мысьлівы,
На пачастункі памаўзьлівы,
Худы, як рак, слабы, няскладны,
Да ўсякай стравы падкі, жадны,
Пры місцы добры памагатар,
Таксама й выпіць быў аматар.
Любіў часьцютка ён, бывала,
Зайсьці па службе да Міхала,
Дзе так прыветна спатыкалі
І добра, моцна сілкавалі.
«Памдзей» быў створан з «пана дзея».
Ня поп наш дзядзька, але ўмее
Зірнуць часамі «ў свае сьвятцы»,
Каб трапным словам адазвацца,
І сэнс «духоўнай» карталюшкі
Паправіць ліпкаю мянушкай.
„Памдзей“ аб’ежчык быў ня шкодны:
Так, чалавек ён старамодны
І не такі, як Ворцюх, зыркі
І меней здольны на прыдзіркі
І на падкусы і на ўданьне,
За што й вагі ён ня меў званьня.
Вось Арцюшок — о, гэта скула!
Ну, і шкадлівы-ж быў, хамула,
Хоць у панкі пралез адразу:
Цаніў Ракоўскі ў ім заразу;
Вось так і віўся каля пана…
Цьфу ты, мардасіна пагана!
Якога чыну даслужыўся —
Обэр-аб’ежчыкам лічыўся,
Брахун ня горшы ад сабакі.
Ен меў сабачыя адзнакі —
Брахаў налева і направа;
Была й сабачча яго слава,
І калі пахла дзе даносам,
Тады, крутнуўшы толькі носам,
Кавалі згодна, ў адно слова:
«Ну, гэта штучка Арцюшкова!»
А вось і ён. Ідзе фарсіста,
Глядзіць звысока, ганарыста,
Але зірнуць людзям у вочы
Ён штось ня надта ўжо ахвочы,
А параўняўшыся з «Памдзеем»:
Ён толькі лыпнуў ліхадзеем
У бок аб’ежчыка старога,
Але ня вымавіў нічога.
«Памдзей» штурхець пад бок Міхала:
«Счуў, бэстыя, чыё зьеў сала»,
На, Арцюшка «Памдзей» ківае,
А сам нявесела ўздыхае
І выраз твару мае горкі.
— Чакаць, пам-дзееньку, праборкі! —
Прамовіў ён у засмучэньні: —
Брахнуў аб нейкім папушчэньні,
Пабіць-бы, гаду, морды-пыцкі! —
Тут быў, таксама, і Абрыцкі,
Стары аб’ежчык і служака,
Курэц і добры выпівака.
Любіў і ён, «Тэш, проша пана».
Куснуць падчас неспадзявана.
Звычайна ён спаўняў тры ролі:
Або сьмяшыў усіх да болі,
Калі ў сьмяхотным захапленьні
Апісваў розныя здарэньні,
Ці пераймаў таго, другога,
Або маўчаў зацята-строга
Ды пухкаў люльку задуменна,
Або гарэлку піў сумленна,
Ды не валяўся пад платамі,
Хоць скробаў добра капытамі.
У часе гэтых сэсій-збораў
Было ня мала абгавораў
І розных штучак, жартаў, кпінак,
Ліхіх і добрых успамінак;
То, часам, сьмехам, а то ў злосьці
Перамывалі паном косьці,
Рашалі розныя пытаньні
На-конт сяброўскага спатканьня,
І хто каму дзе стаўся варты,
І закладаліся на кварты,
Зусім забыўшыся аб лесе.
Але ўся важнасьць гэтых сэсій
І іх грунтоўныя асновы
Складалісь з панскае размовы,
Калі каго сам пан лясьнічы
Да канцылярыі закліча.
Тады ўсё моўкла — ні гу-гу!
Звычайна ў першую чаргу
Для рапартоў і справаздачы,
Угнуўшы хвост той пасабачы,
Ішлі аб’ежчыкі асобна
А ўсім паведаміць падробна:
Якія дзе былі здарэньні,
Ці непарадкі, папушчэньні:
Як лясьнікі, яго падпаскі,
Свае спаўнялі абавязкі,
Дзе і ў каго былі парубкі,
Каб мець прычыну дзеля ўзлупкі.
Калі-ж у гэтай справаздачы
Было ўсё добра без астачы
І тыдзень скончваўся шчасьліва,
Тады лясьнічы глядзеў скрыва:
Ты маеш, значыцца, хаўрусы
І ў аднэй чарцы мочыш вусы.
Тут гэты лад быў так збудован,
Што на даносах быў заснован,
І мелась тут навідавоку
Кусаць адзін другога збоку.
На гэты раз неспадзявана,
«Памдзея» клікнулі да пана.
«Памдзей» падскочыў, здрыгануўся
І навакола азірнуўся.
— Ну, будзе лазьня, пане-дзею!
Але за што? не разумею! —
Прамовіў ён, ускінуў плечы
І ў бег пускаецца старэчы.
Бадай ён быў курам прысьніўся:
Убег, нізютка пакланіўся,
Стаіць пакорна і рахмана,
На крыж гатовы йсьці за пана,
Старыя костачкі злажыць
І верай-праўдаю служыць…
І так зьніжацца! цьфу, агіда!
Ня мець ні вобразу, ні віду,
Ні, нават, цені чалавека;
Стаяць бы куль, бы лялька нейка,
Глядзець на пана, як той Лыска…
Эх, так упасьці і так нізка!
Затое-ж пан той! паглядзеце:
Хто з ім зраўняецца на сьвеце?
Які ён важны, панаваты,
Выдатны, «мондры», зухаваты!
Які ён гога! які дока!
Як ён сябе нясе высока!
Пабачце гэту яго міну:
Ён — цар, ён — бог напалавіну,
Злучэньне блеску, зьяньня, цені —
Сагні прад ім свае калені!..
І прад такім, вось, галамоўзай
Ня сьмей стаць роўна ты, а поўзай!
«Памдзей» стаіць, пан не зважае,
01 Як-бы то слуп ці рэч якая,
Сядзіць надзьмуты, зьвераваты
І разглядае асыгнаты.
— Ну, ягамосьцю-аматору,
Ці павяраў сваю камору? —
Зрабіўшы гэта запытаньне,
„Рачок“ зірнуў ліхім Барбосам
І ўсё пакручвае тым носам,
Мінуту ловіць насяданьня.
Што адказаць трапней на гэта?
Якая хітрая тут мэта?
У чым яго, «Памдзея», ловяць?
З чаго пачнецца тая споведзь?
Якія зразяць яго стрэлы?
«Ну, ну, «Пам-дзееньку», будзь сьмелы!
Бог дасьць, сухі ўспаўзеш на бераг».
Мамэнт, а думак цэлы шэраг.
— Так, павяраў, панок, вядома:
Хіба мне служба незнаёма?
— А шмат разоў быў на каморы:
— Пяць раз „памдзею“, з пазаўчора.
Дзе Астахновіч? Марцін! — Слухам! —
Марцін на двор імчыцца духам
І зараз йзноў сюды ідзе
І Астахновіча вядзе;
Паўзе спавагу Астахновіч.
Лясьнік каморны з Давідовіч,
Маруда страшны, глух на вуха…
Ну, што-ж? ня даў бог яму руху.
Прыйшоў, сюд-тут ён глянуў скоса
І затрубіў разы два носам,
Бо трэба ведаць, хто і дзе ты.
— Быў у цябе вось дурань гэты?
Адказвай праўду мне, Зыдоры,
Як ён даўно быў на каморы? —
Аб’ежчык страчвае надзею.
— Гэ, вось ты, ліха, пане-дзею!
Цяпер папаўся, дабрадзею:
Вось так і цапне, так і цапне,
Калі ня ў пяць, ня ў дзесяць ляпне?
Каб ня глухі, шапнуць-бы можна,
Эх, галава твая парожна!
Ну, як тут быць? як падказаць,
Каб і Зыдары сказаў „пяць“?
Ён раптам момант улучае
Пяць пальцаў моўчкі падымае.
Зыдары згледзіў знак маўклівы.
— Пяць дзён, як быў там, пан мысьлівы, —
Гукнуў Зыдары вельмі рады,
Што гэтак вышла без парады.
«Бадай-жа ты прапаў, мой мілы!
Ня знаць-бы век цябе, дурылы!
Ўсё сапсаваў, бадай ты зьнік:
Пяць дзён! пяць скул на твой язык!
— Лайдак! — як скокне да «Памдзея»
Лясьнічы-зьмей, ну, аж шалее,
Жыўцом грызе сваю ахвяру.
— Пся крэў твая, галгане, лгару!
Ты гэтак служыш, о, лайдаку!
Да д’ябла, выганю, сабаку,
Каб ня было тут твайго смроду!
Я выведу такую моду!
Павінен быць на сваім месьце,
А князяў хлеб дарэмна есьці
Ня будзеш, псіна ты старая! —
З апошніх слоў „Памдзея“ лае.
І доўга льлецца гэта песьня,
Як толькі з крыку ён ня трэсьне!
«Памдзей», прыбіты і прыгнуты,
Цярпліва зносіць крыж пакуты,
Стаіць, у дол спусьціўшы вочы,
І толькі зрэдка забармоча:
— Даруй, панок! нех пан даруе! —
А пан нічога не шануе
І, расчыніўшы губы-трубы,
Як няпрытомны, злосны, грубы,
Шпурляе кнігі, рве паперы
І брудна лаецца бяз меры
Ды насядае на „Памдзея“
І ўсё ня мякне, не дабрэе,
А мае дрэнныя намеры.
«Памдзей» задком, задком у дзьверы
Паўзе-адходзіць ад навалы,
І раптам робіць „махні-драла“,
Бяжыць на двор, ўвесь чырвоны.
— О, ты, халера! О, шалёны!
Ото-ж наскочыў, пане-дзею!
Папаўся ў лапы кату-зьмею! —
Гаворыць ён ды азірнецца:
Яшчэ пагонь яму здаецца.
— А ты, Зыдоры, пане-дзею,
Ты — куст альховы! о, зладзею!
„Пяць раз“ паказваю, тупіца!
А ён: „пяць дзён!“ — цьфу, цьфу, дурніца! —
|
Прапануем да спампаваньня!
