Памяці Івана Луцкевіча (1920)/Яго апошніе дні

Яго апошніе дні
Успаміны
Аўтар: Ляля Мэнке
1920 год

Прапануем да спампаваньня!

ЯГО АПОШНІЕ ДНІ.

(З маіх успамінаў)

Усё хутчей і хутчей кацілася машына. Мінулі ўжо і прадмесьці і пацягнуліся доўгай чарадой пожні, нівы і лясы. Асталіся за намі і места і гэтые мучыцельные радасьці, перажываньні апошніх месяцаў. Але, замест сэрца маё напаўняў нейкі неспакой, нейкая неаб‘ясьнімая трывога і боль. Я ўглядалася ў гэты зьбялеўшы худы твар, і успаміналіся мне словы доктара: „Вы Яго давезяцë, але не прывезяцё назад“…

— Значыцца, ён ужо ніколі ня вернецца сюды, ніколі! — і сьлёзы сьціснулі маë горла.

А ён сядзеў ціха, бяз руху, ўзіраючыся ў шэрую імглістую даль, быццам стараючыся пранікнуць яе наскрозь, каб разгадаць, убачыць далёкую будучыну. — „Аб чым ëн думае?“ — пыталася я ў сябе самой. „Ці сумуе па роднай Вільні і пакінутых там дарагіх яму людзях? Ці прачувае, што ўжо болей ня вернецца?“ — Мне здаецца, што так. Але гэта толькі недзе вельмі глыбока — на самым дне душы. А так жаданьне спакою, жаданьне жыцьця і цьвёрдая вера, што толькі чыстае паветра гор здолее выратаваць яго, прымушалі яго адно рвацца туды — ў невядомую даль, у далёкую чужыну…

Машына ўсё імчалася і імчалася. Шчасьліва мінулі Ліду з яе няпрыемнай перасадкай і ў дзьве гадзіны ночы прыехалі ў Варшаву.

Тут пачаліся нашы мукі. Каля дзьвёх гадзін мы езьдзілі ад аднэй гасьцініцы да другой і ўсюды чулі адзін адказ: „Вольных пакояў нямашака!“ — Іван, празябшы і змораны, пачаў нэрвавацца, я зусім упала духам і ня ведала, што рабіць. Выручыў нас наш вазьніца: ён павёз нас на Налеўкі; тут даў нам гасьціну ў сваёй уласнай кватэры жыд — гаспадар гасьцініцы. Як мы цешыліся, апынуўшыся пад стрэхай у цёплай сьвятлічцы, ў каторай, паміж іншым, спалі ўжо некалькі жыдоў. Ды якое нам дзела да гэтага: мы былі не на вуліцы!

На раніцы звольніўся адзін пакойчык і мы перабраліся ў яго. Тутака нам давялося прабыць пяць доўгіх, мучыцельных дзён. Духата і гарычыня вялікага места, асабліва-ж цяжкое паветра Налевак — вось у якой атмосфэры мы жылі. Іван проста душыўся; тэмпература ў вечары паднімалася вышэй за 39º. З пасьцелі ён не ўставаў і блізка цэлые дні аставаўся адзін: мне трэба было бегаць у розных справах.

Ведама, прызвычаіўшыся дома да нялічаных штодзенных візітаў, Іван тутака вельмі нудзіўся: ён усё чакаў, калі-ж гэта прыйдуць даведацца яго беларусы, што жывуць у Варшаве? Але ніхто, апрача Тарашкевіча, не паказваўся. Затое пачалі прыходзіць яго прыяцелі-палякі, каторые прыпадкам даведаліся аб яго прыезьдзе і вышукалі тут яго. Гэткая ўважлівасьць, з якой аднясьліся да Івана яго польскіе прыяцелі, парушыла яго прыемна ў такой-жа меры, ў якой засмуціла незаслужоная няўвага з боку беларусаў.

— „Вось, бачыш: палякі — тые прыйшлі, а ў нашых часу не хватае!!!. — горка казаў мне Іван, і гэнае пачуцьцë горачы і крыўды не пакідала яго ўжо да самае сьмерці…

∗ ∗
∗

У суботу 21 чэрвеня ў паўдзявятай гадзіне вечара мы пакінулі Варшаву. Ехаць было добра. Чарапук, прыкамандзіраваны да нас, разстараўся для нас асобнае купэ першае клясы, і Іван устроіўся так, што нельга лепей. Няпрыветна сустрэла нас Закапанае. Быў дажджлівы, халодны дзень. Густы шэры туман спавіў усё навакол. Гэта зрабіла на нас цяжкое ўражэньне, узмацаванае йшчэ болей завярэньнямі вазьніц, што бадай ці знойдзем мы вольны пакойчык дзе ў гасьцініцы. Аднак, нам пашэнціла: мы знайшлі дзьве вялікіе сьвятліцы з бальконамі, — і на душы зразу павесялела.

Павесялеў і Іван.

Пагода пачала папраўляцца: зірнула сонейка, пацяплела. Я расчыніла дзьверы на балькон і ў пакой улілася струя чыстага, сьвежага паветра. Якая гэта была роскаш пасьля задуху Налевак і цяжкой падарожы ў душным купэ!

— „Як добра, як добра!“ — паўтараў Іван. — В„ось тутака дык я хутка папраўлюся, ад аднаго гэтага паветра паздаравею, — праўда?!“

— Так, так, — дый яшчэ як хутка! — пацьвярдзіла я, і ён верыў….

Прыйшла ноч, першая ноч у Закапаным, каторай ніколі не забудуся.

Было каля паўначы. Хворы як-быццам задрамаў, дык і я прылягла на канапе, затушыла сьвечку і заплюшчыла вочы. І тут я разам як-бы чую, што вочы мае пранікаюць наскрозь сьцяну і я бачу, як з-за рога калідору выйшла нейкая кабета ў шырокім чорным плашчу, пахіліўшы галаву, прыкрытую каптуром. Паціху падыйшла яна да нашых дзьвярэў, як-быццам расчыніўшыхся прад ею, і затрымалася на парозе….

Я з жахам усхапілася і борзда запаліла сьвятло. — Што гэта: сон ці галюцынацыя ад лішняе ўтомы? — Глянула на гадзіньнік. Але не прайшло й пятнаццацёх мінут, як ізноў задзьмула сьвечку.

— „Чаго ты ўсхапілася?“ — спытаўся ў мяне Іван. Голас яго дрыжэў….

∗ ∗
∗

Назаўтрае прыйшоў доктар Янушкоўскі, школьны таварыш Івана. Гэта сцэна і парушала і вызывала разам сум. Пасыпаліся пытаньні, пачаліся ўспаміны аб мінуўшчыне, але як ні стараўся доктар разьвесяліць Івана, той увесь час быў маркотны і сумны. Усё апавядаў аб нейкім прывідзе, усё казаў аб сьмерці….

Ня ўцешыў мяне дыагноз.

„Што Вы яго сюды паміраць прывезьлі?“ — пытаўся ў мяне доктар Янушкоўскі. — „Аб стане здароўя нечага й казаць. Левага легкага зусім нямашака, правага астаўся адно кусочак, а да таго йшчэ гэткі ўпадак духа. Вы чулі, аб чым ён усё гаварыў? Ен, мусіць, брэдзіць уначы?

Мне здалася, як быццам каменные глыбы валяцца на мяне з усіх бакоў і задавяць мяне сваім ціжарам….

— „Ну, што сказаў доктар?“ — спытаўся ў мяне Іван.

Ведама, я нешта сказала аб папраўцы і выздараўленьні. Ен горка ўсьміхнуўся:

— „Ты ведаеш: сягоньня ў начы прышла Яна…. — сказаў ён шопатам, аглядаючыся на дзьверы.

Лядовы холад абняў маю душу… „Божа мой, ці гэта брэд, ці праўда?!…“ — пыталася я ў самой сябе.

Я глянула на Івана. Нашы вочы сустрэліся, але гэта ня Іван узіраўся на мяне: не, гэта была „Яна“…..

Так, «Яна» прыйшла, хоць і ціхая, але грозная і бязьміласэрная.

∗ ∗
∗

Невялічкая, уютная сьвятлічка ў санаторыі доктара Длускага, ўся беленькая, сьветлая, з цудоўным відам зялёных далін і сініх гор была яго апошнім месцам прыпынку.

Перад расчыненым вакном, у выгодным мягкім крэсьле сядзеў змораны пераездам Іван.

— „Тутака мне, здаецца, будзе добра. Глянь, які пекны від; вось, падмацуюся, дык пойдзем гуляць, — праўда? Вось ты мне толькі закажы харошую палачку“, — казаў ён мне і цешыўся, як дзіця, і з гуляньня і з палачкі. І казаў ён з такой верай, што мамэнта мне самой гэта здавалася магчымым.

З якім цяжкім сэрцам пакідала я санаторыю! — „Хто тут будзе глядзець за ім? Хто паможа каратаць гэтые жудасные, поўные ўсялякіх сноў і галюцынацый, ночы?!“

— «Не забывайся, наведывайся! Мне аднаму будзе тут нудна і жудасна!» — гаварыў ён, чуць стрымліваючы сьлёзы.

Але цяжка было яму толькі спачатку. Пасьля ён звыкся з сваім адзіноцтвам і нават быў з яго рады.

— «Ведаеш, я так здаволен, што ніхто мяне не непакоіць», — гаварыў ён мне. — „Мяне кожын чужы чалавек дражніць і злуе. Ах, як добра, што мы выехалі з Вільні: там-жа я бы чыста прапаў, а тутака напэўна паздаравею. Мне-ж ужо шмат лепей“.

І праўды: сперша ён як-быццам пачаў папраўляцца. Я была прост у недаўменьні. — «Няўжо-ж, няўжо-ж выздаравее?» — з недаверыям, але і з таёмнай надзеяй дапытвалася я ў доктара.

— «Хто ведае: бываюць цуды», — адказаў ён.

І так жадалася гэтага цуду, што верылася ў яго. Але гэта трывала нядоўга і скончылася раптоўным упадкам сіл у хворага. Нельга было сумлявацца: набліжаўся канец. Ен утраціў апэтыт, не пакідаў ужо пасьцелі, пачаў жаліцца на сэрца; тэмпэратура паднімалася да 40°; ён пачаў брэдзіць, яго мучылı галюцынацыі.

Гэтак, раз ён мне сказаў, што ў санаторыі памерла бабулька, пакінуўшая абраз работы Дюрэра, каторы прадаюць за тры тысячы карон.

— „Яго трэба канечна купіць, — непакоіўся ён і гаварыў усё аб гэтым, пакуль я не абяцалася прынесьці назаўтра нехватаўшую яму тысячу карон.

— „А я сягоньня бачыў Юліньку і Антона!“ — апавядаў ён другім разам. — «Яны вось тут сядзелі, і я гутарыў з імі… Але я ведаю, што іх няма“, — сумна дадаў ён: «гэта быў толькі брэд. Дрэнна са мной, — праўда, Ляля?»

— „Ды што вы: гэная слабасьць пяройдзе!“ — пацяшала я яго.

— „Але, але, доктар кажа гэтак сама!“ — падхапіў ён. — „Я скора папраўлюся, і на Каляды мы паедзем у Вільню. Ах, як мне хочацца ў Вільню! Што тамака чутно, — вестак няма? Яны, відаць, зусім забыліся аба мне“.

А ён ні аб кім не забываўся. Усім цікавіўся, ўсё памятаў, — да самае свае сьмерці жыў толькі «справай» і для «справы».

Як ужо ні хацелася яму бачыцца з братам, але падумае, падумае бывала і скажа:

— „Не, няхай ужо лепш не прыяжджае! Я ведаю: ён пасьля адгэтуль ня выедзе, а гэта будзе шкодна для ходу спраў“…

∗ ∗
∗

Роўна за тыдзень да сьмерці Івана прыехала сястра мая, Юлінька. Якая гэта была радасьць для яго: ён і плакаў і сьмяяўся. Гэта было у сераду, 13-га, а ў другую сераду, 20-га жніўня, ён памер. Але гэтые апошніе сем дзён былі для яго гэткіе ясные і сонечные, гэткіе сьветлые і радасные. Аб сьмерці ён зусім забыўся. Наадварот: яго душу запоўніла жаданьне жыць, жаданьне шчасьця, і ëн усë думаў аб заслужоным адпачынку ў цішы і спакою недзе далёка далёка на ўзьбярэжжы сіняго паўднёвага мора аб ў высокіх гарах Швэйцарыі. Адно, што наводзіла на яго сум у апошніе дні, было вострае жаданьне бачыць некаторых блізкіх прыяцеляў, а перад усім брата. І якая-ж была яго радасьць, калі за пару дзён перад сьмерцю яго прыйшла тэлеграма ад Антона Луцкевіча, абвяшчаючы хуткі прыезд апошняга з Парыжу! Ды пабачыцца ім доля ўжо ня судзіла…

У начы з аўторку на сераду ў Івана быў сардэчны прыпадак. Раніцай нас паклікалі ў санаторыю. Перад санаторыяй на дарозе чакаў нас доктар. — „З ім вельмі дрэнна. Будзьце гатовы на ўсе“, — папярэдзіў ён нас.

І праўда. Гэты васкова-бледны твар, завостраные нос і падбародак, глыбока запаўшые і памутнеўшые вочы рабілі страшэнна мучыцельнае ўражаньне.

І хто-бы ў гэтым худым, паўжывым сухотніку пазнаў таго вясёлага, поўнага жыцьця, сіл і энэргіі чалавека, каторы агнём сваіх іскравых думак запаліў у сваім бедным, загубленым і заціснутым вяковай нядоляй народзе сьвяты агонь адраджэньня, каторы моцай сваей волі немагчымае зрабіў магчымым?!…

— „Павіншуйце мяне“, — пачуўся ціхі, хрыплы голас: „я сягоньня прычасьціўся“.

— „Але, але — мы і прышлі Вас павіншаваць!“ — адказалі мы, і я падала яму вялізарны букет мечыкаў, каторые ён так любіў.

Ён вельмі ўцешыўся з іх:

— „Дзякуй. Якіе яны пекные“….

Я ня ведаю, што ён яшче казаў. Я выйшла з пакою, каб укрыць душыўшый мяне за горла плач. Як пасьля апавядала сястра, дзень прайшоў спакойна. Ён не разумеў свайго стану да апошняе мінуты.

Калі ў вечары я прышла ізноў у санаторыю, я знайшла яго ў тым-жа палажэньні. Гаварыў ён мала, аднаскладова. Яму дакучала толькі хрыпата у горле, і ён папрасіў доктара даць якую раду. Яму ўспрыснулі морфіну. Ён супакоіўся і пачаў драмаць. Палажэньне яго было нявыразнае; паводле думкі доктара, ён мог прамучыцца і да раніцы, — і вось, каб нашай прысутнасьцю ня даць хвораму зразумець безнадзейнасьць яго палажэньня, я пастанавіла пайсьці да хаты, тым болей, што пры ім асталася сястра.

Я падыйшла да яго пасьцелі. Ён расчыніў вочы:

— „Ты ўжо выходзіш?“

— „Але, выходжу“.

— „Так, ідзі, — цёмна будзе“ (было ўжо пасьля васьмёх).

Божа, як цяжка мне было выйсьці…. Я ведала, што бачу і чую яго апошні раз, і мне хацелася сказаць яму нешта добрае, ласкавае, — ды неяк ня было слоў, і сьлёзы душылі горла. І вырвалася толькі гэтае бязгучнае, глухое „да пабачаньня….“

— „Да пабачэньня“, — ледзь прагаварыў ён, і гэта было яго апошняе слова да мяне.

Я йшла па дарозе і плакала. Мне было жаль і паміраўшага, і тых людзей, для каторых яго сьмерць была страшэнным ударам: яго брата і тую, і тую, што разам з ім хавала частку сваей душы, усю сваю радасьць, усё шчасьце. І гэные людзі былі мне гэтак блізкі, гэтак дорагі!.…

Зазваніў вячэрны звон. Я азірнулася ўвакруг. Заход чырванеў, фарбуючы рожнымі калёрамі вяршыны гор. Духата гарачага летняга дня зьмянілася прахалодай, і скрозь хвалі празрыстага паветра, прапітанага пахам сьвежага сіняватага сена, данасіўся да мяне гэны далёкі звон, як-быццам плыў зьнекуль з далёкай, недасягнёнай вышыні….

Палючае пачуцьцё болю памалу пачало сьціхаць, і ціхая малітва бяз слоў напоўніла мае сэрца і душу. А там, у санаторыі, ляжаў ён — зьбялеўшы, з закрытымі вачыма, як быццам дрэмлючы ці ў паўсьне. Але вось яго няроўнае, перарывістае дыханьне пачынае сьціхаць і спыняцца; яшчэ адзін апошні ўздох, — і яго чыстая хрустальная душа ўзьнялася ў сінюю, эфірную высь к залацістым болачкам….

Пасьля поўначы цела яго перавезьлі ў Закопанае і палажылі ў капліцы на могілках.

— „Вось, тут ён ужо блізка да нас..“ — сказала Юлінька.

Пацягнуліся як век даўгіе бязсонные гадзіны.

У суботу пасьля абеду яго харанілі. Ждалі каго-колечы з Варшавы. Дарэмна. Ціха і сумна пасоўвалася наша невялічкая пахаронная працэсыя з каплічкі да магілы. Ня многа нас было, але ўсе шчыра любіўшые і шкадаваўшые яго людзі, наперадзе йшлі два прыяцелі-украінцы, нясучы вялізарны пекны вянок з галін горнае лімбы і вераску — з шырокімі чорнымі ўстужкамі, на каторых залатымі літарамі было напісана: „Борцові Білорусі від братів украінців“. Так проста і так моцна…

Але, не магу тут не ўспамянуць тых добрых, мілых людзей, якіх мы сустрэлі ў Закапаным, якіе так шчыра адносіліся да Івана і не пакінулі нас, калі мы з сястрой, адзінокіе і прыбітые горам, стаялі над сьве-

Магіла Ів. Луцкевіча ў Закапаным.

жай магілай. Дзякуй ім усім, шчырае дзякуй, як ад імя нябожчыка, так і ад нашага!

…Памаленьку спусьцілі труну. Глуха ўдарылася ў крышку яе першая жменя зямлі, — за ёй яшчэ і яшчэ… А калі сонейка ўжо зусім спусьцілася, яго касые праменьні асьвяцілі новы насп, новы крыж…

І больш нічога? Толькі насп і крыж — і гэта ўсё, што нам па ім асталося?

О, не! Крыж і магілку час сатрэ, — але той вогнік, які Ты запаліў, разгарэўся ў грознае полымя, каторага ніякая сіла затушыць ужо не здалее!

Сьпі, мілы дружа, сьпі спакойна! І няхай горны ветрык і горные воды, што, быццам дух Твой, рвуцца няўстанна ўпярод, апавядаюць Табе радасные весьці аб тым, што па пракладзенай Табой дарозе йдуць ужо ня ступаючые нясьмелымі крокамі адзінкі, а вялізарные грамады народу, збудзіўшагася ад векавога сну!

Ляля Мэнке.