Сказки и разсказы бѣлоруссовъ-полѣшуковъ (1911)/55
| ← 54. По̆п и пустэ́льник | 55. Па́ну наву́ка Беларуская народная казка 1911 год |
56. Лиха́я до́ля → |
Прапануем да спампаваньня!
55. Пану навука.
Слу́хайце-бо! Скажу́ вам не ка́ску, а щы́рую пра́ўду. Гдзѣ то́е было́ — цепе́р я забы́ўса, бо ўжэ, ба́чыце, ста́рась. А вѣ́дамо, кали́ з чупры́ны ґи́нуць валасы́, та й па́мяць — з ґалавы́. От я забы́ўса, што сеґо́нячы абѣ́даў. Не памята́ю. А мо́о й ничо́ґо. Трапля́етца й ґэ. Ка́жуць-жэ: ча́сам з ква́сам, а паро́ю з бедо́ю, ци бо з вадо́ю. Цепе́р ли́хо, жа́лятца, маладзички́, а даўнѣ́й было́ ґарє́й. Вы таґо́ не памята́еце. Не ве́льми даўно́ то́е было́, ещэ́ за па́ньщыну. За па́ньщынаю было́ до́брэ, кали́ трапля́ўса до́бры пан. Было́ так до́брэ, так до́брэ, што не трэ́ й памира́ць. До́бры пан даґляда́ў сваи́х мужыкǒў, як рǒдны ба́цько. Але́ ґдзѣ трапля́лиса таки́е до́брые паны́? Бǒльш были́ не паны́, а зверъе́ паґа́нае. От як тра́питца таки́ паґа́ны пан, та хаць лажы́са да й памира́й — ничы́м ему́ не ўґо́дзиш. Ка́жуць-жэ, зачыни́ чо́рту дзве́ры, та ен вакно́. Гэ й лихи́ пан. Ты ему́ ґо́дзиш, щы́ро ро́биш, а ен табѣ́ ўсе крычы́ць: не так шэ́льма, не так га́лга́н, не так пся крэў, — и ѣсь цебе́ по́едам, ѣсь, зневажа́е, здзѣ́куетца. А чуць што — жыўцэ́м шку́ру злу́пиць. Ой, ця́жко, ве́льми ця́жко было́ за лихи́ми пана́ми. А лихи́е паны́ не́маль были́ ўсѣ. Эґэ́-ж. От у ваднǒм двары́ быў таки́ лихи́ пан. Чаґо́ тǒльки ё́н не вычвара́ў! Як тǒльки ё́н не наздзѣ́куваўса над людзьми́. Сѣк ё́н и мужыкǒў и баб, стары́х и малы́х. Разця́ґнуць ба́ло маладзи́цу, або́ дзѣ́ўку, камыса́р ты́чэ па́лцам да й ка́жэ: па́не, о! — Лупи́ па о, — ка́жэ пан, и ху́рман начне́ перє́сциць, што аж па́ра ва́лиць. Не аднаґо́ ё́н засѣ́к на смерць и нико́ґо не бая́ўса. А людзе́й ё́н личы́ў ґарє́й саба́к… Што ё́н вычвара́ў над маладзи́цами да дзѣ́ўками, дак со́рам и каза́ць. Не мǒґ той паґа́ны пан ужэ́ бǒльш ничо́ґо прыду́маць, каб паздзѣ́куватца над людзьми, от и велѣў ё́н, каб мужыки́ прыво́дзили на про́даж валǒў тǒлько ў двǒр; а па канцǒх села́ паста́виў раґа́тки да й не пазво́лиў праѣ́хаць к мужыкǒм ни я́каму купцу́. От и павели́ лю́дзи ў двǒр валǒў на про́даж. Але́ прыведзе́ хто вала́, а пан и ка́жэ: што-ж ты прывьё́ў, асё́л? Гэ́то-ж не вǒл, а казё́л. — И запла́циць, бы за казла́, а то ещэ́ пашле́ на ста́йню да ўсы́пле ў седзи́бу паўсотни ґара́чых. До́ўґо му́чылиса бѣ́дные мужыки́ з таки́м паґа́ным па́нам: до́ўґо церпѣ́ли, бо што зро́биш, каму́ пажа́лишса!? Вѣ́дамо, па́ны за пана́ми й ця́ґнуць. Але́ ось знайшо́ўса, адзи́н чалавѣ́к, што атплаци́ў таму́ па́ну за ўсѣ люцки́е слё́зы да за кры́ўду. Дак от як то́е было́. Быў там уда́лы, зда́тны хло́пец. Ра́но ё́н асирацѣ́ў, але́ й адзи́н узбиўса таки́ на хаджайство. Га́рды быў хло́пец. Нихто́ еґо́ нико́ли й па́лцам не зачапи́ў. Тǒлки от ё́н прыво́дзиць у двǒр на про́даж вала́. Уба́чыў пан, вы́шаў на га́нак, да й ка́жэ: што-ж ты прывьё́ў, асё́л! то-ж не вǒл, да казё́л. — Пазирну́ў той дзецю́к, што бли́зко нико́ґо нема́ кале́ па́на, паказа́ў ему́ па́плиску да й пытае: што ґэ́то, па́не, беро́за ци лаза́? Я-ж прывье́ў к табѣ́ вала́ не казла́… И дава́й перє́сциць, дава́й дуба́сиць па́на то́ю па́плискаю. Рє́заў, рє́заў, паку́ль сам здаво́лиўса. — От-жэ табѣ́, па́не, за то́е, што ты людзе́й му́чыш. Кали́ вы́чухаеш ґэ́то, та чака́й мене́ ещэ́ трэ́йко. Трэ́йко я здыму́ з цебе́ шку́ру. — Сказа́ў ґэ́то то́е дзецю́к да й уцё́к у лѣс. А вѣ́дамо, яки́е даўнѣ́й были́ цё́мные да ґусты́е лесы́. У их жыви́ кǒлько хо́чэш, нихто́ цебе́ не тра́пиць. Нашла́ двǒрня па́на без па́мяци, так еґо́ вы́месиў той дзецю́к. Тǒлько на трэ́йци дзень тро́хи ачу́хаўса пан и велѣ́ў злави́ць Ры́мшу — так зва́ли таґо́ дзецюка́. Да куды́ там — еґо́ й слѣд вѣ́трам замело́. Не́маль недзѣль сѣм пракача́ўса пан: чуць чо́рту ду́шу не атда́ў. Яки́х тǒлько дахтурǒў не справаджа́ли — ничо́ґо не пара́дзяць, бо ему ма́быць Ры́мша атсадзиў печанцы́. А што ўлǒжыць хам, та не вы́ме й пан. Але́ ось па не ма́лум ча́се прыѣ́хаў у двǒр яки́сь венґе́рац. У еґо́ ўселя́ких зельё́ў, уселя́каѣ леко́бы. Рад пан, чапку́е, про́сиць таґо́ венґе́рца, каб еґо́ палечы́ў. Паґасцява́ў венґе́рац у двары́ да й дава́й лечы́ць па́на. Велѣ́ў ґэ́то ен напали́ць ла́зню: павье́ў па́на туды́; пасадзиў еґо на ла́ўцы да й велѣ́ў абѣ́ручки дзержа́тца за жэ́рдачку, а сам пача́ў нацира́ць па́на ўселя́кими ма́зями. Седзи́ць пан, трыма́етца абѣ́ручки за жэ́рдачку да тǒльки крэ́хчэ. Але не до́ўґо ё́н так седзѣ́ў: вы́цяґ венґе́рац з кишэ́ни сурǒмец, прывяза́ў им к жэ́рдатцы па́ньские ру́ки, заткну́ў па́ну вѣ́хцям ґо́рло, ўзяў хварасци́ну да й ка́жэ: што ґэ́то па́не, беро́за, ци лаза́? — Я-ж прада́ў табѣ́ вала́, не казла́. — Ба́чыць пан, што ґэ́то Ры́мша, а не венґе́рац, хо́чэ крыча́ць, да не мажэ́, бо вѣ́хаць у роце. Кру́цитца пан, бы вьюн на ґара́чǒй скаварадзѣ́, а Ры́мша даста́ў з пад палы канчу́к и дава́й хрысци́ць паґа́наґо па́на па чǒм папа́ло. Лупиў, лупиў, не́маль усю́ шку́ру садра́ў да й дава́й пасыпа́ць па́на со́лью. Самлѣ́ў пан ат бо́лю. А Ры́мша сѣў на ко́ней да й паѣ́хаў сабѣ́. Тǒльки еґо́ й ба́чыли. До́ўґо хварє́ў пан, чуць не паўґо́да пракача́ўса. Усѣ́ ду́мали, што ўжэ́ ему́ прышли́ капцы́. Але́ лихо́ґо й смерць не берэ́: к веснѣ́ тро́хи вы́чухаўса пан и хацѣ́ў ѣ́хаць заґрани́цу на во́ды, да, ба́чыце, ґро́шэй нема́. От и ўзду́маў ё́н прада́ць лѣс. Пашла́ по́ґаласка, й пачали́ купцє́ аґля́дваць лѣс. Тарґава́лиса ены́, тарґава́лиса, дак не схо́дзятца аб цану́, бо пан ве́льми даражы́ўса. Тǒльки ось прыѣ́хаў яки́сь бачно́ ве́льми баґа́ты купе́ц. Павъё́ў еґо́ пан аґля́даць лѣс. От пан хва́лиць лѣс, а купе́ц тǒльки ўсе атво́дзиць па́на ў ґущарню́ да ў не́тру. Забра́лиса ены́ ў таку́ю ґущэ́чу, што й свѣ́ту Бо́жаґо не бачно́: от купе́ц дава́й абдыма́ць хво́и, са́жням мѣ́раць таўщыну́. Абхапи́ў и пан адну́ хваи́ну, а купе́ц хуце́нько вы́хапиў з кишэ́ни сурǒмец да й прывеза́ў па́на к хвои́. Ба́чыць пан, што тут не перэ́лиўки й хацѣ́ў крыча́ць, зваць на рату́нак, але так спало́хаўса, што нема́ ґо́ласу. Але ось купе́ц паказа́ў ему́ па́плиску да й пыта́е: што ґэ́то, беро́за ци лаза́? Я-ж, ка́а, прада́ў табѣ́ вала́, не казла́. — Тут пан даґада́ўса, што ґэ́то Ры́мша, да аж у кало́шы напусци́ў. Тым ча́сам Ры́мша запха́ў пану мо́хам рот да й дава́й перє́сциць па чǒм папа́ло да прыка́зваць, каб бǒльш не здзѣ́куваўса над людзьми́. Биў, биў Ры́мша па́на, чуць на сме́рць не забиў да так и ки́нуў прывя́заным к хво́и, бы па́дло. Так да ве́чара й усю́сеньку нǒч прависѣ́ў пан на хво́и, чуць еґо́ нудзьґа́ не зъѣ́ла, паку́ль двǒрня нашла́. От тут ужэ́ пан цє́лы ґǒд пракача́ўса: ўсе не мажэ́ вы́здаравѣць. Нема́ ачу́нку; от й ра́дзяць па́ну ѣ́хаць на во́ды. Прада́ў ґэ́то пан лѣс, прада́ў збǒжэ да ґаўя́до. Сабра́ў мнǒґо́ ґро́шэй да й дава́й выла́джватца на во́ды. Тым ча́сам Ры́мша ўсе цику́е за па́нам. От тǒльки пан вы́ехаў з двара́ да ўѣ́хаў у лѣс, як Ры́мша ўжэ зрабиў на еґо́ па́стку. От ё́н паста́виў на даро́зе ґанǒў на тро́е адзи́н ат друґо́ґо двух кǒнных хлапчукǒў с до́ўґими па́плисками. Тǒльки падъѣ́хаў пан, як пе́ршы хлапчу́к трасе́ па́плиску да й крычы́ць: што ґэ́то па́не, беро́за, ци лаза́? А сам па каню́ да й наўцекача́. — Лапа́йце, лапа́йце! — крычы́ць пан, — то-ж га́лган Ры́мша. Ху́рман атрє́заў пастро́нки, сѣў на каня́ да й паґна́ўса за хлапчуко́м. Але́ той суну́ў у лѣс и чо́рт вѣ́дае, куды́ дзѣ́ўса. А хурма́н папье́р даро́ґаю ўпе́рад мо́о верстǒў дзе́сяць. Тым ча́сам заѣ́хаў уперǒд пе́рад па́нам друґи́ хлапчу́к, паказа́ў па́плиску да й пыта́е: што ґэ́то, па́не, беро́за, ци лаза́? — Лапа́й, лапа́й еґо́ галга́на! — крычы́ць пан на лё́кая, — то-ж Ры́мша. — Узско́чыў лё́кай на друґо́ґо каня́ да й паґна́ўса за хлапчуко́м. Аста́ўса пан адзи́н. Тут Ры́мша вы́сунуўса с-за вы́скаци да й паказа́ў па́ну па́плиску: што ґэ́то, па́не, беро́за, ци лаза́? — Я-ж, — кажэ, — прада́ў табѣ́ ва́ла, а не казла́. — И дава́й дуба́сиць да пѣ́рыць па́на то́ю па́плискаю. Збиў Ры́мша па́на на ґǒркае я́блыко, забра́ў усѣ́ ґро́шы да й пашо́ў сабѣ́ у лѣс, у сваю́ земля́нку. Ка́жуць по́тым Ры́мша мнǒґо дабра́ рабиў лю́дзям. Ещэ́ да тых час у цё́мнум лѣ́се серǒд бало́та стаи́ць ґара́. Еѣ́ называ́юць Ры́мшаваю Гаро́ю. Гэ́то пами́ж Запǒльем и Наво́селками (Мозырскаго уѣзда). Мо́о вѣ́даеце. Дак ка́жуць — там жыў той Ры́мша. Ён ґдзѣ́сь схава́ў мнǒґо ґро́шэй, але́ нѣ́льґа знайци́. Земля́нку та я сам ба́чыў, як хадзиў туды́ ат па́на з ка́ртаю. Каб пашука́ць, мо́о и ґро́шы е.
Пересказалъ Дударъ.
Дер. Чудинъ.