Песня
пра цара Івана Васільевіча,
маладога апрычніка
і ўдалага купца Калашнікава
Гасудар ты наш, цар Іван Васільевіч!
Пра цябе нашу песню стварылі мы,
Пра твайго улюбёнага апрычніка,
Ды пра смелага купца, пра Калашнікава;
Мы складалі яе на былінны лад.
Мы спявалі яе пад гуслярны звон,
Аздаблялі яе добрай прыказкай.
Праваслаўны народ з яе цешыўся,
А баярын Мацей Рамаданаўскі
Нам чарку паднёс мёду пеннага,
А баярыня яго светлатварая
Нам паднесла на блюдзе на срэбраным
Рушнікі кужэльныя, шоўкам шытыя.
Частавалі нас тры дні, тры начы,
І ўсё слухалі — спацяшаліся.
То не сонейка ў небе ззяе краснае,
Не любуюцца ім хмаркі сінія:
То у застоллейку сядзіць ў залатым вянцы,
Сядзiць грозны цар Іван Васільевіч.
За плячамі ў яго стаяць стольнікі,
Насупроць яго ўсё баяры ды князі,
Па баках яго ўсё апрычнікі;
І балюе цар ў славу боскую,
Ў сваё царскае задаволенне.
Вось з усмешкай цар загадаў тады
Віна добрага, заморскага
Нацадзіць у свой залачоны коўш
І паднесці яго апрычнікам.
— І пілі ўсе, цара славілі.
Ды адзін між іх, між апрычнікаў,
Удалы баец, малады ўдалец,
Ў залатым каўшы не мачыў вусоў;
Не падняў вачэй цёмных з долу ён,
Не узняў з грудзей ён галованькі —
А ў грудзях яго была думка моцная.
Ды не ўзняў вачэй малады баец.
— Грукнуў цар тады кіем вобземлю
Нібы коршак зірнуў з вышыні нябёс
Вось нахмурыў цар бровы чорныя
І павёў на яго вочы зыркія,
На малога голуба шызакрылага, —
І дубовую прабіў намаснічыну
На поўкорха ён наканечнікам, —
Не ўздрыгнуў і тут малады баец.
— Вось прамовіў цар слова грознае, —
Ачуняў тады малады ўдалец.
«Гэй ты, верны наш слуга, Кірыбеевіч.
Ці ты думку затаіў непачэсную?
Ці да славы нашай поўны зайздрасці?
Або служба табе царская надакучыла?
Калі ўсходзіць месяц — зоркі радуюцца.
Што святлей ім гуляць пад нябёсамі
А якая з іх да хмар туліцца,
Стрымгалоў яна з неба валіцца…
Непрыгожа-ж і табе, Кірыбеевіч,
Царскай радасцю маёй грэбаваць
Бо ты родам са Скуратавых,
І сям’ёй узгадован Малюцінай!»…
Адказаў вось так Кірыбеевіч,
У пояс грознаму цару пакланіўшыся:
— Гасудар ты наш, Іван Васільевіч!
Не віні раба ты нявартага:
Сэрца мне майго не заліць віном,
Дума чорная не ўчастуецца!
Калі ў гнеў увёў — воля царская,
Загадай казніць, галаву ссячы;
У цяжар яна плячам волата.
Да зямлі сырой сама хіліцца.
І сказаў яму цар Іван Васільевіч:
«Ды з якіх прычын ты сумуеш так?
Мо’ знасіўся твой дарагі каптан?
Мо’ страпалася шапка сабалёвая?
Мо’ казны ў цябе стала мала ўжо?
Мо’ ззубілася шабля гартаваная?
Мо’ конь захрамаў, блага кованы?
Можа збіў цябе у кулачным баю
На Маскве-рацэ з ног купецкі сын?»
У адказ цару Кірыбеевіч
Паківаў галавой кучараваю:
— Не, рукі такой заварожанай
У баях са мной не траплялася;
Аргамак стэповы мой ходзіць весела;
Нібы шкло гарыць шабля вострая;
А ў святочны дзень тваёй ласкаю
Мы не горш за другіх убіраемся.
Як я сяду, паеду на добрым кані
За Маскву-раку пакатаціся,
Паясом падцягнуся шоўкавым,
Заламлю набок шапку аксамітную,
Чорным собалем скрозь абшытую,—
Каля брам сваіх стаяць тады
Дзеўкі красныя з маладзіцамі,
І любуюцца мной, ціха шэпчучы;
Толькі з іх адна не любуецца,
А стракатай фатой захіляецца…
На святой Русі, нашай матухне,
Прыгажуні такой не знайсці нідзе:
Ходзіць плаўна — нібы лябёдачка,
З-пад брывей зірне — як галубачка,
Слова скажа—салавей пяе,
Гараць шчокі яе ружовыя,
Як зара на небе ранішнім;
Косы русыя, залацістыя,
Кветкамі яркімі перавітыя,
Па плячах бегучы, звіваюцца,
З грудзьмі белымі цалуюцца.
У купецкай сям’і яна радзілася
А завецца Аленай Дзмітраўнай.
Як убачу яе, я і сам не свой:
Апускаюцца рукі дужыя,
Закрывае змрок вочы зыркія;
І журботна мне, праваслаўны цар
Аднаму на свеце блукаці.
Апастылі мне коні лёгкія,
Апастылі ўборы парчовыя,
І не трэба мне залатой казны:
З кім казной сваёй падзяліцца мне?
Перад кім пакажу сілу й здольнасці?
Перад кім ганарыцца мне вопраткай?
Адпусці мяне ў стэпы Прыволжскія,
На жыццё на вольнае, на казацкае;
І складу я там буйную галованьку
Ды складу яе на дзіду басурманскую;
І падзеляць сабе татары няхай
Каня добрага, шаблю вострую
І сядзельца бранае, чаркаскае.
Мае вочы слёзныя груган выклюе,
Мае косці белыя дожджык вымые,
Мой сіроцкі прах разнясуць вятры
На чатыры бакі свету вольнага…
Смеючыся сказаў Іван Васільевіч:
«Ну, мой верны слуга! Я тваёй бядзе,
Твайму гору пасабіць пастараюся.
Вось пярсцёнак мой вазьмі яхантавы
Ды каралі вазьмі яшчэ з жэмчуга.
Добрай свацці спачатку пакланяйся
І дарункі пашлі з ёй каштоўныя
Ты сваёй Алене Дзмітраўне.
Панаравішся — быць вяселлейку,
Калі-ж не — тады не гнявіся, брат».
— Гасудар ты наш, цар Іван Васільевіч!
Падманіў цябе твой лукавы раб,
Не сказаў табе праўды шчырае,
Не паведаў табе, што прыгожая
У царкве раней была абвенчана,
Ды абвенчана з маладым купцом
Па закону нашаму, хрысціянскаму…
Ой вы, хлопцы, грайце — лад вы гуслям дайце!
Ой вы, хлопцы, піце — справу не зглуміце!
Ды пацешце вы добрага баярына
І баярыню яго белатварую.
За прылаўкам сядзіць малады купец
Стройны маладзец Сцяпан Парамонавіч,
А па прозвішчу Калашнікаў;
Шаўковыя тавары ён раскладвае,
Словам ласкавым гасцей ён заваблівае.
Серабро і золата пералічвае.
Ды нядобры дзень сёння выдаўся:
Ходзяць міма паны багатыя,
Ў яго крамку на’т не заглядваюць.
Адзванілі вячэрню ў святых царквах;
За Крамлём гарыць зара туманная;
Набягаюць хмаркі на неба,
Гоніць іх мяцеліца, распяваючы;
Апусцеў шырокі гасціны двор.
Запірае Сцяпан Парамонавіч
Сваю краму дзвярыма дубовымі
Ды замком нямецкім са спружынаю;
Пса сярдзітага, зубастага
На жалезны ланцуг ён навязвае,
І пайшоў ён дамоў, задуменны сам,
К маладзіцы сваёй за Маскву-раку.
І прыходзіць у свой ён высокі дом,
І дзівуе Сцяпан Парамонавіч:
Не выходзіць насустрач маладая жана,
Не накрыты стол белым настольнікам,
Перад вобразам свечка ледзь цепліцца.
І гукнуў ён старую прыслужніцу:
«Ты скажы мне, скажы, Ерамееўна,
Дзе падзелася, прытаілася
Ў такі позьні час Алена Дзмітраўна?
А што дзетачкі мае любыя —
Мабыць бегалі, замарыліся
І заранкі спаткі паклаліся?»
— Гаспадар ты мой, Сцяпан Парамонавіч,
А скажу табе дзіва дзіўнае:
Ка вячэрні пайшла Алена Дзмітраўна;
Вось і поп прайшоў дамоў з маладой пападдзёй,
Запалілі свечку і вячэраюць, —
Гаспадынька-ж твая і да сёй пары
З той прыходнай царквы не вярнулася.
Ды і дзеткі твае малалетнія
Спачываць не ляглі, не гуляць пайшлі —
Плачам плачуць і не ўнімаюцца.
Засмуціўся тады думкай моцнаю
Малады купец Калашнікаў;
І ён стаў да акна, што на вуліцу —
А на вуліцы ноч—цемра чорная;
Валіць белы снег, рассцілаецца,
Замятае сляды чалавечыя.
Вось ён чуе ў сенцах дзверы рыпнулі,
Потым чуе ён крокі паспешныя;
Азірнуўся, глядзіць — моц ты боская! —
Перад ім стаіць маладзіца яго:
Сама белая, праставалосая,
Косы русыя разбрасаныя.
Снегам-шэранем перасыпаны;
Глядзяць вочы мутныя, бы вар’яцкія;
Вусны шэпчуць словы непрытомныя.
«Дзе-ж ты, жонка, ды гэтак бадзялася?
На якім двары, ў якой вуліцы,
Што збязладжаны валасы твае,
Што адзенне тваё ўсё расхрыстана,
Бо гуляла ты, балявала ты
Мо’ з сынамі ўсё баярскімі!..
Не на гэта мы, жонка, перад вобразам
У царкве, у паноў заручаліся,
Залатымі пярстнямі мяняліся…
Як замкну я цябе на жалезны замок,
За дубовыя дзверы каваныя,
Каб ты божага сонца не бачыла.
Каб імя майго больш не паганіла…»
Тое чуючы, Алена Дзмітраўна
Задрыжэла ўся мая галубачка,
Затрэслася, бы лісцік асінавы,
Горка-горка яна заплакала,
Ў ногі мужу павалілася.
«Гасудар ты мой, маё сонейка,
Ці забі ты мяне, а ці выслухай!
Твае словы — быццам востры нож;
Ад іх сэрца разрываецца.
Не баюся смерці лютай я,
Не баюся людскіх языкоў,
А баюся тваёй неласкавасці.
Ад вячэрні ішла гэтым вечарам
Я па вулцы адна адзінокая,
І пачулася мне, нібы снег скрыпіць;
Азірнулася — чалавек бяжыць.
Мае ножачкі падкасіліся,
Шоўкавай фатой я закрылася.
А ён схапіў мяне за рукі,
І сказаў мне так ціха, ледзь шэпчучы:
— Не пужайся мяне, найпрыгожая!
Я не звер які, душагуб лясны,
Я слуга цара, цара грознага,
А завуся я Кірыбеевіч,
Сам я з слаўнай сям’і, з Малюцінай…
Напужалася я горш ранейшага;
Закружылася ўсё ў галаве маёй.
А ён стаў мяне абнімаць-цалаваць,
І цалуючы прыгаварвае:
— Ты скажы, чаго табе зажадаецца,
Мая любая, ненаглядная!
Хочаш золата або жэмчуга?
Хочаш рытай парчы з самацветамі?
Як царыцу я убяру цябе,
Каб людзям усім дадаць зайздрасці
Ты не дай сканаць смерцю грэшнаю
Пакахай мяне, абнімі мяне,
Хоць адзіны раз на развітванне!
«І ён лашчыў мяне, цалаваў мяне;
На шчаках маіх і цяпер гараць,
Жывым полымем разліваюцца
Пацалункі яго акаянныя…
І глядзелі ў браму суседачкі,
Смеючыся, ў наш бок пальцам тыцкалі…
«Як я з рук яго ірванулася
І дамоў стрымгалоў бегчы рушыла,
Засталася ў руках у нахабніка
Мая хустачка, твой даруначак,
І фата мая бухарская.
Зганьбіў ён мяне, ў сорам ўвёў мяне.
Мяне чэсную і бязвінную —
Убяруць мяне людзі плёткамі,
Як у вочы мне ім зірнуць цяпер?
«Ты не дай мяне, жонку верную.
Злым нахабнікам ды на горкі здзек!
На каго-ж, апроч цябе, мець надзею мне?
У каго прасіць абароны мне?
Бо на ўсім-жа свеце я — сіраціначка:
Родны бацька спіць у сырой зямлі,
Поруч з ім ляжыць мая матухна;
А мой большы брат, сам ты ведаеш,
У чужым баку згінуў безвесці,
Меншы брат яшчэ дзіця горкае,
Дзіця горкае, неразумнае…»
Гаварыла так Алена Дзмітраўна,
Гаручымі слязамі залівалася.
Пасылае Сцяпан Парамонавіч
Па двух меншых братоў сваіх;
І прышлі яго два браты, пакланіліся,
І такое слова яму мовілі:
«Ты скажы нам, большы наш брат,
Што з табой такое прычынілася,
Што паслаў ты па нас у цёмную ноч,
У цёмную ноч марозную?»
— Я скажу вам, браточкі любыя,
Што ліхая бяда са мной прычынілася:
Абняславіў сям’ю нашу чэсную
Злы апрычнік царскі Кірыбеевіч;
А такой абразы не стрымаць душы
Ды не вынесці й сэрцу маладзецкаму;
Вось як заўтра будзе кулачны бой
На Маскве-рацэ пры самім цару,
Выйду я тады на апрычніка,
Буду біцца насмерць, да астатніх сіл:
Пераможа мяне ён — выходзьце вы
За святую праўду-матухну.
Не спалохайцеся, браты мае любыя!
Маладзей за мяне вы — сілы свежыя.
На вас меней грахоў назбіралася,
Дык авось гасподзь і злітуецца!
І ў адказ яму браты мовілі:
«Куды вецер падзьме над палеткамі
Туды й хмаркі ідуць паслухмяныя;
Калі шызы арол кліча голасам
На крывавую даліну пабоішча,
Кліча баль баляваць, мерцвякоў прыбіраць,
Да яго й арляняты збіраюцца.
Ты наш большы брат, нам другі айцец:
Рабі сам ты, як знаеш, як ведаеш,
А ўжо мы цябе, роднага, выручым».
Ай вы, хлопцы, грайце—лад вы гуслям дайце!
Ай вы, хлопцы, піце—справу не зглуміце!
Ды пацешце вы добрага баярына
І баярыню яго светлатварую.
Над Масквой вялікай, златаглаваю,
Над сцяной крамлёўскай белакаменнай
З-за далёкіх лясоў ды з-за сініх гор,
Над застрэшкам новым ззяючы,
Хмаркі шэрыя разганяючы,
Зара светлая паднімаецца,
Рассыпае косы залацістыя.
Абмываецца снягамі сыпучымі;
Як дзяўчына-краса, ў люстра гледзячы,
Ў неба чыстае глядзіць, усміхаецца.
Ах, нашто ты, алая зара, прасыпалася?
Ды з якой ты радасці разгулялася?
Як сыходзіліся, збіраліся
Удалыя байцы маскоўскія
На Маскву-раку, на кулачны бой,
Разгуляцца ў свята, пацешыцца.
І прыехаў цар, і дружына з ім,
І баяры з ім і апрычнікі.
Абвялі ланцугамі сярэбранымі,
Чыстым золатам у колцах спаянымі.
Месца вольнае ў дваццаць пяць сажон
Для ахвотніцкага бою, адзіночнага.
І вялеў тады цар Іван Васільевіч
Кліч клікаць гучным голасам:
«А і дзе вы, малойчыкі добрыя?
Вы пацешце цара нашага бацюхну.
Гэй, выходзьце вы у шырокі круг;
Пераможа хто—ўзнагароду цар дасць,
Хто каго перамог—хай даруе бог!»
І выходзіць удалы Кірыбеевіч,
Цару ў пояс моўчкі кланяецца,
Скідае з магутных плеч футру аксамітную,
Падпіраецца ў бок рукою праваю,
Папраўляе шапку рукой леваю,
І чакае ён сабе супраціўніка…
Тройчы громкі кліч пранікалі—
Ні адзін баец і не зрушыўся,
Ўсе стаяць ды друг друга падштурхваюць
А у полі апрычнік пахаджвае,
З баязлівых байцоў жарты строячы:
«Прыцішэлі, нябось, забаяліся!
Так і быць, абяцаю для свята я
Адпусціць жывога пакаяцца,
Вось пацешу толькі цара-бацюхну».
Раптам людзі ў бакі расступаюцца —
І выходзіць Сцяпан Парамонавіч,
Малады купец, удалы баец,
А па прозвішчу Калашнікаў.
Пакланіўся раней цару грознаму,
Пасля беламу Крэмлю ды святым царквам,
А тады ўсяму народу рускаму.
Гараць вочы яго сакаліныя,
На апрычніка ўзіраюцца.
Насупроць яго ён становіцца.
Баявыя рукавіцы нацягвае,
Магутныя плечы распроствае.
Ды русую бараду пагладжвае.
І сказаў яму Кірыбеевіч:
«А паведай мне, добры моладзец,
Ты якога роду, племені,
Якім імем ты называешся?
Каб мне ведаць, па кім паніхіду служыць,
Перамога над кім будзе ў гонар мне».
Адказаў тут Сцяпан Парамонавіч:
«А завуць мяне Сцяпанам Калашнікавым,
А радзіўся я ад чэсных бацькоў
І жыў па закону гасподняму:
Не паганіў жонкі я чужой,
Не разбойнічаў цёмнай ночкаю,
Не таіўся ад свету нябеснага…
І сказаў ты тут праўду шчырую:
Па адным з нас двух будуць паніхіду пець
Не пазней мо’, як заўтра ў час абедзенны;
А другі з нас няхай выхваляецца,
Між сяброў сваіх піруючы.
Не жарт жартаваць, не людзей пацяшаць
Вышаў я к табе, бусурманскі сын,
Вышаў я на страшны бой, на апошні бой!»
Тое чуючы, Кірыбеевіч
Пабялеў як снег цёмнай восенню;
У вачах яго свет затуманіўся,
Паміж дужых плеч як мароз прабег,
І не змог у адказ ён слова вымавіць…
Вось моўчкі яны разыходзяцца,—
Багатырскі бой пачынаецца.
Размахнуўся тады Кірыбеевіч
І ударыў ён першы Калашнікава,
І ўдарыў яго пасярод грудзей,
Аж пачуў народ—грудзі трэснулі,
Пахіснуўся Сцяпан Парамонавіч;
Па грудзях яго шырокіх вісеў медны крыж
Са святымі мошчамі з-пад Кіева,—
І пагнуўся крыж і у грудзі ўліп;
Як раса з-пад яго кроў закапала;
І падумаў Сцяпан Парамонавіч:
«Што мне суджана, тое й збудзецца;
Пастаю за праўду да астатняга!»
Падлаўчыўся ён, падгатовіўся,
І сабраўшы ўсю сілу дужую,
Ён ударыў свайго ненавісніка
Проста ў левую скроню з усяго пляча.
І апрычнік малады застагнаў тады,
Захістаўся і мёртвым паў;
Паваліўся ён на халодны снег,
На халодны снег, як сасоначка,
Як сасоначка, што ў сырым бару
Пад смалісты пад корань падсечана.
Тое ўбачыўшы, цар Іван Васільевіч
Прагневаўся гневам, топнуў вобземлю
І нахмурыў бровы чорныя;
Загадаў ён схапіць удалога купца,
Загадаў ён прывесці купца к сабе.
І прамовіў тут праваслаўны цар:
«Адкажы мне па праўдзе, па шчырасці,
Вольнай воляю альбо нехаця
Ты забіў на смерць майго вернага слугу,
Майго лепшага байца Кірыбеевіча?»
— Я скажу табе, праваслаўны цар:
Я забіў яго вольнай воляю,
А за што пра што — не скажу табе,
Скажу толькі богу адзінаму.
Загадай мяне казніць — адсячэ хай кат
Галаву маю павінную;
Не пакінь ты толькі дзетачак,
Не пакінь маладую ўдаву
Ды братоў маіх двух сваёй ласкаю…
«Ды не блага зрабіў ты, купецкі сын,
Удалы баец, добры моладзец,
Што адказ ты даў нам па шчырасці.
Жонку я тваю і сірот тваіх
Са сваёй казны абдару цяпер,
Загадаю братам тваім з сённяга
Па ўсяму царству рускаму шырокаму
Таргаваць без мыта, без подаці,
А ты сам ідзі, купецкі сын,
На высокае месца лобнае,
Складзі сваю буйную галовачку.
Я сякеру вялю натачыць-навастрыць,
Загадаю кату прыбраным быць,
У вялікі звон вялю біць-званіць, —
Няхай ведаюць людзі маскоўскія,
Што і ты не абдзелен маёй ласкаю…»
Вось на плошчы натоўпы збіраюцца,
Звон жалобны гудзіць, нібы стогнучы,
І разносіць ён вестку нядобрую.
Па высокаму месцу лобнаму,
У сарочцы чырвонай, з яркай запанкай,
З вялікай сякерай навостранай,
Рукі голыя паціраючы.
Кат з усмешкаю пахаджвае,
Удалога малайца чакаючы.
А ліхі баец, малады купец
З роднымі братамі развітваецца:
«Вы, браточкі мае, другі кроўныя,
Пацалуемся ды абнімемся
На апошняе развітаннейка.
Перадайце мой паклон Алене Дзмітраўне,
Не сумуе няхай — перадайце ёй,
Пра мяне маім дзеткам не расказываць;
Пакланіцеся дому бацькоўскаму,
Пакланіцеся маім таварышам,
Памаліцеся самі у божай царкве
За душу маю вы, душу грэшную».
І скаралі Сцяпана Калашнікава
Смерцю лютаю, ганебнаю;
І галованька яго бяздольная
У крыві на плаху пакацілася.
Пахавалі яго за Масквой-ракой,
На чыстым полі паміж трох дарог,
Паміж Тульскай, Разанскай, Ўладзімірскай,
І бугор зямлі сырой тут насыпалі,
І кляновы крыж тут паставілі.
І гуляюць, шумяць ветры буйныя
Над яго безыменнай магілкаю;
І праходзяць міма людзі добрыя,—
Пройдзе стар чалавек — перахрысціцца,
Пройдзе хлопец — той падбадзёрыцца,
Пройдзе дзеўчына — замаркоціцца,
А пройдуць гусляры — сплюнь песеньку.
Гэй вы, хлопцы удалыя,
Гусляры маладыя,
Галасы заліўныя!
Добра пачыналі — добра і канчайце,
Кожнага праўдай і чэсцю вітайце!
Радавітаму баярыну слава!
І красуні-баярыні слава!
І ўсяму народу хрысціянскаму
Слава!
|
Прапануем да спампаваньня!
Гэты твор з’яўляецца перакладам і мае асобны прававы (ліцэнзійны) статус адносна карыстанай аховы аўтарскіх правоў на арыгінальны змест.
