|
І туды і сюды навакола глядзі:
Ўсюды тхлань, усюль гідкае нетра.
Па карчох, па ламох цэлы тыдзень брыдзі,
Цябе душыць гнілое паветра.
Сьцеражыся дрыгвы, бо, як ведзьма, глыне,
Чорт у процьму пацягне за ногі,
Прападзеш пад карчом у дрыготным багне,
Дзе няма ні пуці, ні дарогі.
Сум пануе вакол, страхацьцё і жуда,
Плача каня ў кустох на балоце;
Адусюль на цябе паглядае брыда,
Млее сэрца, дрыжыць у самоце.
2. Што было да стварэньня Палесься
Зіхацела даўней тут вада, нібы шкло,
Тут люстрылася неба другое.
І Палескай зямлі тут зусім ня было, —
Быў абшар вадзяністы затое.
Толькі рыбкі ў вадзе зычна плюхалісь тут,
Мігацелі хвастамі на дзіва.
На жар-Сонца глядзеў акунёў цэлы жмут,
Карагод пачынаў палахліва.
Сонца ўсходзіла з хваль, на надводны абшар,
Бо пад коўдрай вады начавала.
Красавалі ў глыбі плоймы колераў, хмар,
Было сонечных косак ня мала.
Неба ў люстры вады аж на самае дно,
На бурштын апускалася чысты,
І дрыжала яно, і блішчала яно
Пэрлямутравай плахтай іскрыстай.
І блакіт расьцьвітаў да нябёс ад вады
Абрусом-палатном з павуціны;
На блакіце — блакіт. За гадамі гады
Гэтак шлі векавечнай пуцінай.
Ветрык хмаркі ганяў, ветрык зыбаў віры,
Цішыню лёгкім шэптам трывожыў;
Калыхаў ціш вякоў ад пары да пары,
Бы дзіцё сваё песьціў і гожыў.
Стыгла маць-Цішыня. Ні людзей, ні зьвяроў,
Ні драўлякаў, ні траў, ні зямліцы…
Вядзяніцаю цьма з-пад шкляных пустыроў
Выхадзіла на ўзьверх падзівіцца.
Быў нямы белы сьвет, нібы камень-скала,
Быў нямы даль-абшар над вадою;
Цішыня, як мара, вандравала, плыла,
Шлі гады так капа за капою…
Ў алатырных палёх бог на небе сядзеў,
Галубіную кнігу чытаў ён.
З глыбі вод угару злы нячысьцік глядзеў
І зьмяіную кнігу трымаў ён.
Ў белай кнізе сьвятой было мудрасьцяй шмат
Аб дабры векавечным, аб долі.
Ў чорнай кнізе страшной было жудасьцяй шмат
Аб сьмяротных грахох, аб нядолі.
Паміж небам-зямлёй Самаграйка-Дуда
На грудзёх дзеда-Сонца вісела.
Побач ціха плыла сьветлых хмар грамада,
Побач зьяньне блакітнае млела.
Нібы птушкі ў гнязьдзе, спалі гукі Дуды,
Іх ніхто ня будзіў навакола.
Так плылі, так ішлі за гадамі гады,
Бы з вясёлак адвечнае кола.
З валакністых агнёў ткала даль паясы,
Аздабляла ў нябёсныя краскі.
З яркіх зорак вачэй ткала даль абрусы,
Дуда спала пад сонечнай ласкай.
Вось Дуда сьніла сон, заварожаны сон:
Матылькамі кружыліся зыкі.
Абляцеў белы сьвет дзіўны тон, вешчы тон
Пад рукамі сівога Музыкі.
Сьпеў імкнуў на абшар лебядзіным пуцём,
Дудар граў і сьпяваў гімны-песьні.
Бачыў хаткі сялян, бачыў панскі харом,
Вольны сьвет Дудару быў зацесны.
Сьлёзы ў ясных вачох зьялі сьветлай расой,
Акраплялі ратайскія грудзі.
Людзі шлі на агонь. Людзі рынулі ў бой,
Згадаваныя песьнямі людзі.
Нібы хвалі плылі, бы рвануўся сыр-бор.
Грамада шла, гуляла, сьпявала.
І глядзела ўгару на нябёсны прастор,
І натхненьне ў вачох красавала.
Колькі моцы было ў родных песьнях людзей,
Радасьць брызгала сьветлай навалай.
Гукі шчасьця расьлі з гарапашных грудзей,
Зычным выраем песьня лунала.
Вось Дуда сьніла сон: Абяздолены край
Між балот і лясоў дрэмле ціха.
Па лугах і палёх жабраком ходзіць Бай,
Па шнурох мчыцца Злыбеда-Ліха.
Край той сьпіць, як стары занядужаны дзед
За цямнюткай за курнай пячуркай.
А над краем відаць сьветлы, зорачны сьлед,
Пазахован пад шэраю хмуркай.
Ой, каб быў там Пясьняр, сівабровы Дудар
У забытай, загнанай старонцы, —
Ён падняў-бы людзей, разварухаў-б абшар
І паклікаў-бы ў госьці да Сонца!
Скарб багаты ў зямлі захаваны ляжыць,
Сіла брызгае сьветлай крыніцай.
І прачнецца той Край, будзе вечна ён жыць,
Закрасуе зарой-зараніцай.
Самаграйка-Дуда лятуцела ўва сьне,
На Русь Белую думкай шыбала.
І Дуда сьніла сон аб сваёй старане,
Дудара беларуса чакала.
6. Як бог стварыў Палесьсе
Вось уздумаў пан бог край Палесьсе стварыць
І людзей і жывёлін і птухаў;
І вяроўку пачаў ён з праменьчыкаў віць,
І сівую патыліцу чухаў.
Па вяроўцы з нябёс апусьціўся ў ваду, —
Бог — вялікі штукар на ўсе рукі;
Захапіў ён з сабой Самаграйку-Дуду, —
Маюць сілу вялікія гукі.
Ледзь падумаў загад — крышталёвы чаўнок,
Як цудоўны мянтуз паказаўся.
І сявалка ў чаўне. У той сявалцы камок,
Як шаўковы клубок, разьвязаўся.
Разьвязаўся клубок: дыямэнтавы мак
Заіскравіў, напоўніў сявалку.
Бог бярэ на вагу, бог прабуе на смак,
Такіх зерняў ня еў ён і змалку.
„Вось насеньне, дабро, — любата, пекната!
Гэтым сьвет тут засеяці трэба!
Тут хай будзе лясок, там — трава, асата.
А далей — чарназемная глеба“.
Бог плыве на чаўне ды мяркуе туд-сюд,
Нібы добры ратай гаспадарны;
Сыпне жменю дабра — і расьце, проста цуд,
Пушча-лес, нібы сад вялізарны.
Вада шчыліцца — ў міг выступае гаёк,
А за гаем — лугі, сенажаці.
Зелянеюць палі і шуміць каласок,
Ажыла ўся зямеліца-маці.
Выступаюць ушыр, разьлягаюцца ўдаль
Лугі, пожні, даліны і ўзгоркі.
Кветкі граюць, блішчаць зелень ладзіць свой баль
Мігаціцца раса, нібы зоркі.
Прамяністым агнём сонца грэе зямлю
Аздабляе луг сьвежы і сочны.
Цяплыня… Хоць дзіцё палажы на ральлю,
Дык пачне тут расьці відавочна.
7. Іграючы на Дудзе, бог стварыў птушак,
зьвяроў і першага паляшука
Ой, пачатку няма, ой, канца ня відаць
Шчыр-красе агняцьветаў і хварбаў.
Вось, давай на Дудзе бог іграць ды іграць —
І зьявіліся новыя скарбы:
Замільгаў матылёк, зашумела пчала,
Зух-стрыгунчык між травак туркоча,
І зязюля пяе, кволы гук завяла,
Громка болбатка ў лесе балбоча.
Грае бог на Дудзе. Лось выходзіць на лог
З лагавішчаў дрымотнага бору;
Тур лагодна глядзіць на атару ў палёх,
Што пасецца на вольным прасторы.
Грае бог на Дудзе і плыве песьня-гук,
Бог насеньне вакол раскідае,
На паляне стаіць, нібы дуб, Паляшук,
Першы раз божы сьвет аглядае.
Выкрасае агонь, дыміць люльку ўзасос
І магерку кідае на камень;
Зірк туды і сюды — уваходзіць у стос
Бурчыць: „Хату збудую тут. Аман!“
Шмат клапот, шмат турбот, Паляшук, будзеш мець
Ты глядзі, ня спудлуй, а трымайся!
Прападзеш, як разок заваронішся ледзь,
Над сабой пастыром быць старайся,
Дзей-думкі твае — гэта стада гаўяд
На даліне абшырнай жыцьцёвай.
Пуга-цямлівасьць іх хай бароніць ад здрад,
Няхай рупнасьць трымае ў захове.
Станеш пасьвіць як сьлед — будзеш сыты і сам
Пачне Доля па нітцы скакаці;
Загультуеш — карысьць будзе злыбедам — псам, —
Загрызуць цябе ў полі і ў хаце.
8. Чорт украў у бога насеньне, а бог
нібы-то ня прыкмеціў
Бог плыве на чаўне, а тымчасам злы Чорт
Круць і верць вакол божае вабы.
Чорт з рагамі, з хвастом і худы, як той хорт.
Чорт — гідкі і сьлізкі, нібы жаба.
Нібы ўюн, туд і сюд вакол бога шальмец,
На насеньне ён сьлюнкі пускае;
Трэ аб човен бакі, дасьць пад човен нурэц,
Дразьніць бога, як малпа дурная.
Раптам лапу тыць-мыць, цапнуў жменю дабра
Проста з рук вырваў божых Чарцюга.
Ён насеньне глынуў і паплыў, як мара,
Рагатаў жарабцом лайдацюга.
Бог маўчаў — яму што? Кончыў працу. Назад
Па вяроўцы ўскарабкаўся ў неба.
На аблоках ляжыць. Спачывае, і рад,
Што нацацкаўся болей чым трэба.
Кінуў з неба Дуду на зямлю бог уніз,
Паляшук ад яе слодыч мае.
Скача поле і лес, скача зьвер сярод хмыз,
Як ратай на Дудзе заіграе.
І дабрэе злы воўк; ён глядзіць, бы ягнё,
І ківае ў лад-тахт галавою.
Нібы рой галубкоў замаўчыць груганьнё
І нясецца над мяккай ральлёю.
Ня кусае вужак; ён зьвярнуўся клубком,
Заварожаны слухае граньне,
Хоць у рукі бяры, перазайся вужом, —
На цябе, як анёл той, ён гляне.
Паляшчук на Дудзе пасьля працы цяжкой
Грае цэламу сьвету на дзіва.
Адыходзіць, як цень, жальба з цяжкай журбой,
На душы бы хто мажа алівай.
Плывуць гукі ў прастор, нібы птушкі нябёс,
Разьлягаюцца пошчакам дробным.
Рады краскі, трава; ў сьвітках — кропельках рос —
Апранаюцца пышна, аздобна.
І журчыць ручаёк, байку-казку пляце,
Дудару вельмі шчыра уторыць, —
Во ад чараў Дуды ўся зямля запяе,
Зараз камень нямы загаворыць…
Ой, на сьвеце няма ні мацней, ні пякней
Зычнай песьні і простай і шчырай;
Паляшчук нават сьмерць забывае пры ёй,
Яго сэрца пускаецца ў вырай.
Думка рэчкай плыве ў заварожаны круг, —
Угару да зары-зараніцы,
І вяртаецца стуль, як расіца на луг,
Нібы кропля да роднай крыніцы.
10. Як Чорт стварыў балота
Чорта гне у дугу, бельмы лезуць на лоб,
Ў жываце забурчала занадта;
Бы атруту глынуў, бы глынуў горкі боб —
То зашкодзілі божы зярняты.
Ён крычыць на жывот, бо пачала расьці
Раптам чэрава ў стог вялічэзны,
Расьпірае бакі, ні сапсьці, ні храпсьці, —
Распучыўся ўгару ваўкарэзны.
І пачаў ён бляваць, мэкаць, нібы каза, —
То вылазіць крадзёнае бокам;
Там, дзе плюне, — расьце гнілы корч і лаза,
І ракіта, і дзіч ненарокам.
Чорт снуе, як павук; выпірае аж дух.
Плюе, храхае серкай, крывёю;
Ён паганіць ваду цэлай кучай рапух,
Рабакамі і дзікай травою.
Яму моташна — страх, аж хвастом лясь і лясь,
Дзе рыгне — камары, аваднішчы;
З губы купіны пруць, — скок і скок, плясь і плясь,
Чорт паскудзіць ваду, брудам нішчыць.
Ад натугі язык целяпаецца ўздоўж,
І тырчыць, нібы шост сукаваты.
Ўвесь запеніўся Чорт; ён сьлізкі, як той смоўж,
А плюецца, плюецца рагаты.
Там, дзе плюне, — багно і рудаўка, трава,
Тхлань трасецца, лапоча, дрыгоча;
Чадзіць голаў багун, сасе п‘яўкай дрыгва,
То паморак, то трасца якоча.
Чорт, нарэшце, за корч зачапіўся, рыгнуў —
З жывата ўсё насеньне рванула;
Забурчала, аж бор у далі ўздрыгнуў,
Аж сава дзікі сьпеў зацягнула.
Апаганіўся ўвесь чысты водны прастор,
Стаў ён чортавым вечным балотам:
Там пайшлі панаваць страхацьцё, сьмертны мор,
І начніца і цмок пад чаротам.
Чарцяняты кішаць, нібы вар у катле,
Іх гадуе там чортава матка;
Паратунку няма ад іх проста нідзе, —
Прыстаюць да лапцёў, да апраткі.
Як замуцяць народ, як пачнуць штось шаптаць,
Хто паверыць ім — пэўна загіне;
Напсуюць шмат людзей, хоць гаці іх на гаць, —
Нечысьць строіць пякельныя кпіны.
11. Чорт варыць сівуху на загубу Паляшуку
То ня вецер гудзіць, ня шуміць сухавей,
То ня гойдаюць злыя віхуры;
То над борам ня мчыць чарадзейны цар-зьмей,
То ня ладзяцца плачы-хаўтуры.
Гэта ў медных катлох між зачумленых вод
Вадзянік варыць жыжу-атруту;
Там і хмель, і палын, і пякельны смурод —
Для людзей на лайдацтва, пакуту.
Многа бочак стаіць між болотных карчоў,
Іх пільнуюць-вартуюць вужакі;
Жыжа пенай бурліць, блішчыць соткай вачоў,
Ой, шалёныя будуць прысмакі!
І гартуецца моц, і сталюецца крэп,
І пячэ агнём,плягай пякельнай;
Голаў круціць, бы ўюн, і малоціць, як цэп,
Глузд туманіць бамбэнкам вясельным.
Ня дыміцца туман — курыць люльку сваю
Вінакур-вадзянік сярод ночы.
Нечысьць вабіць людзей, нечысьць ладзіць гульню,
Дым туманіць у самыя вочы.
Паляшук моцна п‘ян; скача, песьні пяе,
Льле у глотку нячысьцікаў трунак;
Ломіць-крышыць усё, бацьку роднага б‘е, —
Дзеці клічуць людзей на ратунак.
Як за клямку з дзьвярэй, цягне чорт за язык —
Паляшук нешта брыдка гавора;
Ён хрыпіць, як вяпрук, ён раве, як той бык, —
Па калена яму тады мора.
Працу кіне зусім; голад вострыць свой зуб,
Гніе хата і дохне скаціна. —
Прападзе Паляшук. Гэта Чорт-душагуб
Яго зьверне з праўдзівай пуціны.
12. Чортава лаза абхапіла Палесьсе. Што
з гэтага вышла
Урадзіла лаза. Нясе ліха з сабой,
Перайшла ад балота на поле, —
Проста рады няма, стаіць дзікай сьцяной, —
Паляшук праклінае лёс-долю.
Тут агледзіўся бог; цэлы край прападзе
Пад чартоўскай пляцёнкай-заховай;
То-ж Палесьсе, як дзед, барадой абрасьце
Кучаравай, калючай, лазовай.
Давай сонцам пячы, давай парыць ваду —
Яшчэ болей расьце вырастае.
І мароз бог паслаў на лазу, на брыду, —
А лаза не баіцца, ня дбае.
Зноў бярэцца яна на вясну, як вязель,
Заглушае лугі і паляны;
Лезе ў вочы і ў твар, як дакучлівы чмель,
Сваёй лапай чартоўскай паганай.
І злуе Паляшук, і сякеру бярэ,
І кусты ён цярэбіць адважна.
Нямаведама скуль, насустрэчу Чорт прэ,
Секачу ён шапкуе паважна.
Чорт частуе яго з капшука тытуном, —
Паляшук гэта зельле смакуе.
Чорт ратая заве гультаём, ласуном,
З яго люлькі жартуе, шуткуе;
„Ты радзіўся, мабыць, з сваёй люлькай ў губах, —
З губ ня выпусьціш люлькі ніколі;
Ты прывык да яе, цёнгля дыміш, аж страх,
Думыш дымам гаркім сваю долю“.
„Загарыцца твой кут, — няма як ратаваць, —
Насагрэйкай сваёй ты заняты.
Прыдзе сьмерць па душу — няма як паміраць, —
Тытуну йшчэ асталась багата“.
„За жыцьцё тытуну спаліш ты цэлы стог,
На той сьвет ты паедзеш вандзонкай;
Гібель бочак віна выпівай, каб ня ссох,
Каб лілася, як рэчка, гамонка“.
І хвастом ляснуў Чорт — пад лазы гоц і гоц —
Скача пляшка за пляжкай сівуха;
Паляшук п‘е на гвалт, Паляшук п‘е на моц,
Абліваецца чортавай юхай.
„Кінь лазу церабіць — кажа чорт — лепш Дуду
Прынясі ды зайграй мне вясельле“.
І пайшоў Паляшук па Дуду на бяду
І ад бабы дастаў на пахмельле.
13. Як парабіліся чартоўскія дарогі і як
Паляшучка зрабілася ведзьмай.
Жонка б‘е мужыка той чартоўскай лазой,
Паляшук нешта сп‘яну бармоча.
Чорт вясёлы глядзіць, круць і верць галавой
І віляе хвастом і рагоча.
Тутка рады няма, сама баба пайшла
Церабіці лазу, драць на лыкі;
Ўе вяроўкі з кары, супачыць прылягла, —
Дзень пагодны, лагодны, вялікі.
Прывалюхаўся Чорт. „Хто тут лыкі дзярэ?
Ды нашто табе, свацьця, вяроўкі?
Нашто губіш лазу? — Чорта сполах бярэ;
Распускае кабета шнуроўкі.
„Хочаш, ведаць нашто? Зара я пакажу“.
Стань во тут, каля гэтага дуба;
Я на рукі твае во лычок палажу!“
Баба чорта рукою галубе.
Чорт раскіс і разьмяк анямеўшы стаіць;
Так стаяў-бы гадамі, здаецца.
Баба лашчыць яго, росным вокам блішчыць
І сьмяецца, сьмяецца, сьмяецца.
Скрампавала яго да таўшчэзных сукоў
Лычаком і вяроўкай-пляцёнай;
А лазою давай лупцаваць па бакох, —
Пайшлі рэхам чартоўскія стогны.
Чорт рвануўся раз-два, вырваў дуб векавы
І сунуў з тоўстым дрэвам наўцекі;
Барануе зямлю, прабівае равы,
Паратунку шукае ад зьдзекаў.
Баба мае свой спрыт і таксама ня спіць,
Моцна села на дуб і кіруе:
— Гэй налева! — крычыць, — гэй, направа! — крычыць, —
І лупцуе, лупцуе, лупцуе.
Толькі пошчак гудзіць; вые Чорт, нібы воўк;
Грукат-стукат чуваць паміж дрэваў.
Чорт аслаб у канцы; зубы сьцяў ён і змоўк
Грыміць баба: „Направа! Налева!“
Бегаў Чорт, узьвярнуў шыр балотных раўнін,
Нарабіў ён брады, брадзяняты:
Дзікіх выскацяў шмат, без канца азярын,
Вызяроў і каўдобін багата.
Па сягонешні дзень асталіся сьляды, —
То чартоўскія сьцежкі-пуціны;
Ні праехаць па іх, ні прайсьці нікуды
Няма як. А хто пойдзе — загіне.
Чорт засеў у глушы, з дуба бабу сьцягнуў
І зрабіў яе Ведзьмаю лютай;
Ажаніўся ён з ёй і на вёску сунуў
На нядолю людзям і пакуту.
14. Агідныя ўчынкі Ведзьмы
Сядзіць Ведзьма ў кустох, а над ёю сава
Шэрым скрыдлам плюгавым лапоча;
Крэхча жабай, дрыжыць, як жывая дрыгва, —
Ведзьма ціха замовы шапоча.
А жар-Месяц глядзіць на калматы гушчар,
Нібы твар агняшчокі чырвоны.
Ой, Палесьсе замрэ ў ланцугох ночных чар,
У сталёвых кіпцёх забабонаў.
Ваўкалакам страшным Ведзьма душыць дзяцей,
Лезе чорным катом у сялібы;
Губіць спрэсу народ, муціць бедных людзей,
Кожны прэ на ражон і на хібу.
Плодзіць-родзіць чарцей, знахароў, ведзьмароў,
Паслугачак, шаптух усюль мае;
То падвеем ляціць пад дзікіх пустыроў
Паляшучка, вядзьмарка старая.
На людзей, на быдлё шле бяду за бядой
І бядой паганяе, бы пугай;
Замятае сьляды чараўніцкай мятлой,
Затуляе гнілою дзяругай.
Пусьціць дождж на зямлю, сыпне град ільдзяны,
З зачарованых горных харомаў;
Душаць кур і гусей каршуны, груганы,
Губяць збожжа страшныя заломы.
Сонца паліць-гарыць. Нібы прысак-пясок,
Хоць пячы ў ім яйцо, як у печы.
Пошасьць, трасца бярэ, есьць дзяцей страшны Цмок,
Усіх поедам есьць і калеча.
15. Як паляшукі змагаюцца з Паморкам
Людзі б‘юць шаптуноў, у магілы кладуць
Да зямлі прыбіваюць асінай.
Ведзьмакі-мерцьвякі ня ідуць, ня брыдуць
Па начох таямніцай-пуцінай.
Людзі ў пушчу ідуць; з усіх сіл грамадой
Вырубаюць высокую хвою;
Рубяць крыж, валакуць да ракі талакой,
Ставяць крыж на гары за ракою.
Дзяцюкі аб той крыж брусок ясеня труць,
Губку ў міг да бруска прыкладаюць:
Загарыцца яна, агонь людзі бяруць,
Ва ўсіх хатах з яго запаляюць.
І гарыць дзень і ноч, і балуе агонь,
пад крыжам ня зводзяць агнішча.
Дзед Паморак дрыжыць, як спалоханы конь,
Ня пускае яго пажарышча.
Ходзіць-бродзіць адзін між карчышчаў балот
Страшны Дзед аднавокі, калматы;
Прэ да вёсак, да сёл, дзе вартуе народ, —
Дзед праплішчыцца думае ў хаты.
Пападзе на агонь, пападзе на ваду, —
Яго смаліць агонь, вада топіць.
Люд дрыжыць і глядзіць на Паморка-брыду,
Вочы пільна ў яго утаропіць.
„Ой, пусьцеце мяне; я вам шчасьце нясу,
Векавечнае шчасьце такое…
Я вам радасьць даю, нібы божу расу,
Ой, пусьцеце-ж у хаты затое!“
„Таго шчасьця няма ў ратаёў пры жыцьці, —
Яго мае кароль і нявольнік;
Яго можа багаты і бедны знайсьці,
Грозны пан і палескі бяздольнік“.
„Гэта сьмерць, гэта сьмерць…“ — кажуць людзі кругом —
„Адыйдзі-жа! акыш! мы ня хочам!“
А Паморак стаіць, як той цень над агнём,
Вокам зіркае, штосьці шапоча.
Расплятаюць тады бабы косы свае
І скідаюць апраткі да гола;
Грамада голых баб шумна песьні пяе,
Аб‘яжджае сахой вакол сёлаў.
І равок-баразна мае моц, як ніхто, —
Сьмерць яго не пяройдзе ніколі.
Дзед-Паморак злуе, ажна плакаць гатоў,
Ходзіць-бродзіць па чыстым па полі.
16. Паляшук пляжыць лес і выкарчоўвае балота
Шуміць бор векавы. Лясун гойкае — страх,
Ён тут пан-уладар сярод пушчы.
Паляшук пляжыць лес. Стук і стук, трах і трах,
Толькі пошчакі граюць у гушчы.
Кружыць Чорт секача. Не баіцца мужык, —
Дзераўлякі ён лысіць сякеркай;
Не заблудзіцца ён, бо да лесу прывык,
Як да сьвіткі сваёй, да магеркі
Валіць хвою і дуб, для будоўлі кладзе,
Чысьціць лапікла, шчыра карчуе;
Сее збожжа, арэ, бараною вядзе
І бяды за сабою ня чуе.
Жыта жнуць і пяюць, урадзіла зямля,
Жнеям ладзіць дажынкі араты.
Рэчка грае, бурліць; мёдам пахне ральля,
Сонце грэе вясковыя хаты
Хаты лезуць у лес усё глыбей і глыбей,
Лясуна і нячысьціка грабяць.
Лясун стогне — лясы ўсё радзей і радзей,
А балота людзей вельмі вабіць.
Высыхае яно. Чорт сунуў аж да дна,
Бо людзей пачынае баяцца.
Чорта сполах бярэ. Страшыць сіла адна —
Гарапашная, шчырая праца.
17. Восень, Зіма, Вясна і Лета
З шчылін бору ў вакно Восень пільна глядзіць
Шэрым бельмам сьлязьлівым, балючым.
Лес шуміць і дрыжыць, і зьвініць, і гудзіць
Жоўтым лісьцем шуршавым, дрыжучым.
Ўсё Палесьсе тады у туманістых мглох,
У вільготнай і сьлізкай апратцы.
Хтось брыдзе па дрыгве у парваных лапцёх
Па зыбучай патрэсканай кладцы.
А па восені усьлед надыходзіць Зіма
Ў сьнежным вэльме вандруе па лесе;
Сьцеле-беліць абшар, проста месца няма
Дзе схавацца тады на Палесьсі…
Ўсюды нечысьць кішыць і таўчэцца круцель,
Спрэсу гурбай сялібы заносіць.
Нібы ў млыне страшным, трэцца-меліцца бель,
Вея у трасцы трасецца, галосіць.
Гэта Чорт выдае замуж дочку сваю
За брыду-ведзьмака-ваўкалака!
На балоце йдзе баль, ладзіць нечысьць гульню,
З мерцьвякоў гасьцём смажыць прысмакі.
Мчыць мяцеліца ўдаль, завіруха круць-верць,
Ваўкі выюць на сівых курганах.
Вужы-косы скубе адзічэлая Сьмерць,
Пакідае сьляды на палянах.
Чорт марозіць людзей, губіць-душыць іх шмат,
Ён пякельную злосьць спаганяе.
Людзі гінуць усюль — каля сёл, каля хат,
Ім усюды магіла нямая.
Толькі літасьціў бог, — прысылае Вясну;
Сонца грэе, сьнег тае і нікне.
Прабуджаецца сьвет ад зімовага сну.
Нечысьць корчыцца, з страху ня пікне.
Зноў балота-дрыгва пад бурлівай вадой,
Плывуць крыгі, мільгаюць, бы качкі,
Пні, карчы і кусты па вадзе грамадой,
Аж скрыпяць, аж дымяць ад гарачкі.
Паляшук на чаўне не баіцца плысьці,
Яму ўсюды дарожанька вольна.
Ці ня хоча ён лёс, долю-шчасьце знайсьці
На прасторы празрыстым, прывольным?
Думу думае ён, штось сьпявае ў душы,
Бы дуда у грудзёх, а ня сэрца.
Адчыняе сакрэт, скарб адвечнай глушы,
Нібы піша яго на паперцы.
Лета песьні пяе у вянку з васількоў —
Маладухай стаіць сярод жыта,
А гарсэцік яе — з залатых каласкоў,
Саматканка-хвартух — з сінь-блакіту.
Сьлепіць шыйку яе росных пацеркаў жмут
З буйных ягад, чырвоных, як золак;
Песьціць грудкі яе абручок-баламут, —
Паясок з сяміцьветных вясёлак.
Там, дзе ступіць нагой — траўка-хохлік зірне,
Там на сонца ўгару гляне кветка;
Там, дзе кіне свой зрок — яркі сьвет мільгане,
І праменяцца шчасьцем палеткі.
18. Плоймы зданьняў пануюць над
Палесьсем
То ня сны-туманы, ня імгла аблягла
Густым невадам пушчы, даліны, —
Гэта ўздоўжку ў шыр-даль зданьняў цьма наплыла,
Як паводка, у Палесьсе-краіну.
Крычыць мшалы Лясун „го-го-го!“ у бары, —
Ён лясны гаспадар ганаровы;
У кароне з гальля, ў сьвітцы з цёмнай кары
Ён сядзіць на пасадзе дубовым.
Хопіць-топіць людзей у вадзе Вадзянік,
Хор русалак там ладзіць ігрышчы.
У хаціне жыве стары дзед Дамавік,
Злы Гуменьнік жыве на гумнішчы.
За пячуркай старой каты-Злыдні сядзяць
І трывожаць людзей беспрастанку.
Шлюць-завуць на людзей дзіка-смаглую раць
Трасавіц, злых Мароў, Ліхаманкаў.
Ой, страхоцьцяў зашмат мае наш Паляшук,
Шмат пякельных, агідных прывабаў
Ў старых пустках гудзіць адзінокі Кадук,
На гародах Жалезная баба.
Зух-Паляруш імчыць звар‘яцелым віхром,
Ён вясковых калечыць і бэсьціць.
Саранчою вісяць над забытым сялом
Беды розныя, розная нечысьць.
А на крушні сядзіць у тумане ў расе
Краска-дзеўчынка голая — Доля;
Яе грудкі вужак цёнгля смокча-саce,
Плача бедная ў чыстым у полі.
Па пуцінах-шляхох залягла Варажба,
Павуцінай плятуцца Замовы.
Рвецца вужам з грудзей то Праклён, то Бажба,
Пырх і пырх ад заховы ў захову
І чакае народ ад нявідзімых чар
Збаўцу сьветлага, гожага Воя;
Аб ім мараць і сьняць, і глядзяць на папар
Ці ня сьвеціцца постаць героя.
Яго шлях — млечны шлях, яго маць — сонца маць,
Яго зброя з праменьняў вясновых;
На пукатых грудзёх зараніцы блішчаць,
Яго вочы — з вясёлак агнёвых.
На высокім чале сьвеціць сонца, як жар,
Месяц ясны ў руках ён трымае;
Ў сьмелым сэрцы яго шуміць вечны пажар,
Зычнаколернай хваляй буяе.
Прыдзе збаўца так. Ён затрубіць у рог.
Рой зданьнёў, як туман, здрыганецца,
Прападзе наўсягды. Будзе вольна ў палёх.
Сьветлым Розумам Вой той завецца.
Забудуецца край. Загрыміць на ўвесь сьвет
Нябывалаю славай-грымотай;
Паляшук зажыве, бы пад сонцам мак-цьвет,
Заваюе навекі балота.
19. Ільля палюе чарцей. Цмок нішчыць
паляшукоў
Над Палескай зямлёй полаг неба вісіць
Вялізарнай тканінай шаўковай
Рослы волат-ратай — Сонца ў неба стаіць
І блішчыць галавою агнёвай.
Гляне вокам уніз, патрасе галавой, —
Рассыпаюцца кудры-праменьні;
Неба рупна арэ залатою сахой,
Сее іскры-дабро поўнай жменяй.
Стада хмар ён пасе, штук нязьлічана шмат,
З крышталёвых крыніц ён іх поіць;
То пагоніць у кут, то іх верне назад,
Над Палескай ральлёй ён іх доіць.
Малако льецца ўніз, бы з вядра, плюх і плюх,
Корміць-сыціць абшар лугавінаў.
А тым часам імчыць па балоце злы дух,
Ён з вясковых людзей строіць кпіны.
А нячысьцікі ўсе пад вадою кішаць,
Толькі бурбаўкі пырсь сінім кругам.
Вось задумаў Ільля тут чарцей паляваць
Над балотам, над лесам, над лугам.
Разыграўся грымот, смаліць-паліць пярун,
І маланка агністая скача.
Сярод дня сее страх Ільля — строгі вяшчун,
Ён палюе чарцей, нібы качак.
Ільля громам грыміць: „Так, так так! Го-го-го!“,
„О, лупі яго, бі яго, гада!“
„Трах, трах, трах па зубах, ды па карку яго!“
„Трэсьні раз і другі ў гэту здраду!“
Паласуе дубы, запаляе стагі, —
Надта жудка на шэрым балоце.
Мокнуць дрэвы кусты; плачуць поле, лугі,
Ўсё Палесьсе ў дажджыстай вільгоце.
І пануе Жуда, стогне-крэхча Туга
На балоце, над полем, над гаем.
На абшарах нябёс грае хварбай дуга,
То каняку Ільля запрагае.
Трэба ехаць дамоў на спакой-супачын,
Трэба даць мужыку касіць сена;
Трэба на зіму шыць кажух з белых аўчын,
А гаспода бяз дроў — ні палена.
І паехаў Ільля, а тымчасам злы Цмок
На ўсіх тубыльцаў сее дрыготы.
Шмат глытае людзей, іх пужае знарок,
Яшчэ горай, чым нечысьць з балота.
Няма рады — хоць плач, каму плакаць няма, —
Асталіся пустыя сялібы.
Над Палесьсем злы Цмок вісіць цёмны, як цьма,
Увесь край анямеў, нібы рыба.
20. Асілак забіў Цмока, а сам скамянеў у
курган
На той жудасны час у забытай глушы
Жылі ў згодзе ў любосьці дзед з бабай.
Ня было ў іх дзяцей, было добра ў цішы —
Ня было ў іх для Цмока прывабы.
Дзядок дровы сячэ, баба воўну прадзе.
Так плыве дзень за днём ў адзіноце.
Не баяцца бяды, хоць жывуць у бядзе,
Не баяцца жуды на балоце.
Але здарыўся цуд: зорка ў небе мігціць,
Паглядае на хатку крывую;
І расьце, і цьвіце, і на хатку глядзіць, —
Апусьцілася ў хату у тую.
Залатым аганьком, залатым галубком
Над бабуляй яна залунала.
Зорка стала прад ёй дзіцянём-хлапчуком,
Было клопату ў бабы ня мала.
Рос хлапчук, нібы цуд, па начох і па днёх,
Вырас моцным асілкам высокім;
Ступіць крок — грук ідзе па лясох, па палёх,
Грэе-лашчыць усё ясным вокам.
Вырваў з корнем сасну і на Цмока пайшоў
Ваяваць на абшырным балоце.
Брыў-хадзіў доўгі час, таго Цмока знайшоў,
Пачалася там бітва-страхоцьце.
Аж стагнала зямля, аж дрыжала багно,
Аж кіпела вада, бы ў катлішчы.
Кінуў Цмока ў вір-глыб аж на самае дно,
Ад крыві парудзела багнішча.
Волат рад, волат горд сваёй сілай страшной,
А няма з кім падужацца болей.
Ў неба стук галавой, трах па сонцы сасной,
Нібы ўночы, сьцямнелася ў полі.
Волат рад, волат горд крэпам плеч, сілай рук,
Кроў у жылах гарыць і буяе.
Кулаком аб зямлю грук і грук, стук і стук,
Зацьвіла на душы думка злая:
Пачаў сьвет на свой лад гартаваць, папраўляць,
Волат ладзіць нанова парадкі;
Выпіў воду з вазёр і давай абліваць
Тэй вадою сялянскія хаткі.
Ўзгоркі соваў рукой, — то адзін, то другі, —
Нібы порхаўкі, з месца на месца;
Кінуў луг на лясы, кінуў лес на лугі, —
Няма з сілай сваёй куды лезьці.
Моц па сэрцы стучыць, крэп гудзіць па касьцёх
Мучыць волата дзікая смага:
Трэба штосьці рабіць на прасторных палёх —
Усё роўна, ці добра, ці блага!..
І загневаўся бог — чараўніцкі туман
Спутаў волату рукі і ногі;
Дзікім мохам пакрыў, скамяніў у курган,
Што стаіць і цяпер ля дарогі.
21. Тое, што было даўней, асталося і
цяпер, толькі ў новых вопратках
Што было, тое й ёсьць, тое й будзе яшчэ, —
Заўжды кажа прымоўка людзкая.
Бог на груцу вякі, нібы збожжа, таўчэ,
Нібы лушчаны боб раскідае.
Барацьба ўсюль ідзе, няма ладу ані,
Жыцьцё вопраткі часта мяняе.
Нібы хмаркі нябёс, плывуць хвілі і дні,
Пугай Сьмерці іх Дух паганяе.
Быў Ярыла калісь богам неба, зямлі,
Кіраваў цэлым сьветам вякамі.
Нарадзіўся Хрыстос — і мяняцца пайшлі
На Палесьсі паны за панамі:
То Купальле — то Ян, — то Пярун, — то Ільля,
Ражство бога — заместа Калядкі,
Замест зор златакрыж. А сьвяткуе Зямля
Тыя самыя даўныя Сьвяткі.
Аб іх песьні пяюць жабракі-дудары,
Аб іх баечнік сказы складае;
А пісьменны аб іх ад пары да пары
Мужыку нават, кніжкі чытае.
Не паможа ў бядзе, ці кажы — не кажы,
Без бяды абыйсьціся няможна.
Усё мае мяжу, нельга жыць без мяжы,
Гэта знае і ведае кожны.
На тым сьвет і стаіць, бо чаго-ж бы і жыць,
Калі-б людзі ня мелі жаданьня? —
Трэба вечна хацець, трэба вечна тужыць,
Аж пакуль забярэ Сьмерць-кананьне.
22. Стары Дудар схаваў Сьмерць у ражку.
Людзі перасталі паміраць і зрабілася
яшчэ горай
Сьмерць брыдзе і касой косіць старых, малых,
Нібы ведзьма пякельная тая.
Раз вандруе Дудар па сьцяжынах лясных,
У гушчэчы ён Сьмерць сустракае.
Стала цёмна ў ваччу. Дастае ён ражок,
Каб панюхаць табакі шчапотку.
Ён ад страху дрыжыць, лезе трасца праз бок,
Ражаном стала ў горле хрыпотка.
Сьмерць вітае яго, адкідае касу
Здрацьвянелай сваёй рукой-косткай.
„Пакуль богу душу я тваю панясу,
Дай сюды тытуну на пачостку!“
— „Нюхай!“ — кажа Дудар, ражок тыц ёй пад нос,
Востры дзюб Сьмерць бліжэй падстаўляе.
„Ой, тытун твой слабы, як трава; дзе ён рос?
Моцы-крэпу ні трошкі ня мае!“
— „Калі так, — у ражок лезь і нюхай як сьлед,
Будзеш чыхаць, праветрыцца голаў.“
Сьмерць палезла ў ражок, зачыніў яе дзед.
І да хаты пайшоў ён вяселы.
Сядзіць Сьмерць у ражку: чых і чых, стук і стук,
Штосьці глуха і хрыпла лапоча.
Песьні грае Дудар, стары дзед паляшук,
Робіць тое, што ўздумае, хоча.
Люд працуе, жыве; прайшоў год і другі,
На Палесьсі ніхто ня ўмірае.
Зелянеюць лугі і бялеюць лугі,
І жывецца ратаям, бы ў раі.
На шнурох — ураджай, у снапох — умалот,
Разьвялося гаўяды бяз ліку.
Дзяцей шмат у сям‘ёх, распладзіўся народ
Грамадою бясконца вялікай.
Так прайшло гадоў сто, а мо болей за сто,
Бог людзей усё множыць на сьвеце.
Надаела старым; дзед памерці гатоў, —
А, як хоча, ня можа памерці.
І людзей, і быдля-на зямлі, як гара, —
Во‘ зямелька разваліцца зараз.
А даўненька-даўно ўжо памерці паpa. —
Гэта-ж нейкая лютая кара…
Хай паморак, вайна выратуюць зямлю.
Хай ачысьцяць мяцёлкай віхурнай.
Надаела жыцьцё, адкідаюць гульню, —
Зажадалася песьні хаўтурнай.
А буяе зямля, хоць ратай не арэ,
Плодзіць-родзіць дабро без аддухі.
Ратай лезе ў багно, а багно не бярэ,
Не бярэ на балоце зыбуха.
Ратай лезе ў пятлю, рэжа горла касой,
Сабе дол на гародзе капае;
Кроў пальлецца ад ран жыватворнай вадой,
Бедакоў маць-зямля ня прымае.
Наракае народ, што Дудар вінават,
Бо ён Сьмерць у ражку запалоніў.
„Дай нам шчасьце Дудар, — ці ты рад, ці ня рад! —
Пусьці Сьмерць нам на родныя гоні!“
Адчыніў дзед ражок, бо няма што рабіць. —
Людзі самі жадаюць загубы.
І пайшла Сьмерць гуляць, і пайшла Сьмерць касіць
На галодныя, вострыя зубы…
23. Сьмерць Дудара і хаўтуры па ім
То ня рвецца струна, то ня лебедзь пяе,
То ня ломіцца крыльле сакола —
То канае Дудар, Сум пануе ў сяле,
Прычытаньні чуваць навакола.
Зайшло сонейка ў бор, загуляла Жуда,
Як кажан, чорным крыльлем мільгае!
На каго-жа цябе, сіраціна-Дуда,
Сівабровы Дудар пакідае?
Анямее твой гук, засмуціцца загон,
Будуць жнеі тужыць на дажынках.
Рване сэрца, душу хворы стогн, ціхі стогн
Бяз Дуды на гульнях-вечарынках.
Без зязюлі-Дуды на гады край засьне,
Будзе нема маўчаць, як магіла.
І чырвоны, бы кроў, месяц круглы зірне,
Абальле цішынёй крыж пахілы.
Загуляюць вятры ў ясных сьвітках сьнягоў,
Бы каляднай парою ваўчышчы.
Сярод белых лясоў,
Рыхтаваць будуць веі-ігрышчы.
Будзе сонца пякчы ўлетку жоўты пясок
На магіле сівога музыкі.
Будзе пушча будзіць: „Гэй, устань, каласок!
Чаму змоўклі дударскія зыкі?“
Плача бедны народ, у жалобе ўвесь край,
Льлюцца горкія сьлёзы бясконца.
Валасы свае рве гарапашны ратай:
„Што пакінуў ты нас, абаронца?“
„Будуць цюкаць на нас, будуць люкаць на нас,
Будуць крыўдзіць паны, паняняты.
Наша сонца зайшло, яркі вогнічак згас,
Што рабіць без цябе, голуб-тата?“
„Аздабляў нам жыцьцё роднай песьняй сьвятой,
Працаваць было лёгка і лоўка.
Ня кідай нас, стары! пачакай-жа, пастой!
Надалей будзь вясновым салоўкам…“
24. Як Дудар граў на небе перад богам,
потым апусьціўся на зямлю і астаўся
вісець над бацькаўшчынай паміж небам і
зямлёй
Вось памёр дзед-Дудар, ці хацеў, не хацеў.
Пахавалі ля шляху-дарогі.
Нібы птушка-арол, угару паляцеў
Аж на самае неба да бога.
Дзеду лёгка было на нябесных палёх
Без балот, без лясоў, без вазёраў;
Было добра яму: яго слухаў сам бог,
Сонца, месяц, і хмаркі, і зоры.
Чараваліся ўсе, любаваліся ўсе, —
І сьвятыя дзяды і анёлы,
Зьзялі вочы ў сьлязох, у надгорнай pace, —
Гэткай песьні ня чулі ніколі.
Увесь смутак балот паляшуцкай зямлі
Красаваўся пад божым пасадам;
Гукі буйна цьвілі, гукі ціха плылі,
Гукі сыпалі сонечным градам.
Іх імкненьне расло, як імкненьне дзьвёх сіл,
Што жывуць у вячыстым змаганьні.
І праменьні жыцьця, і трухлявасьць магіл
Узышлі на аўтар шлюбаваньня.
Стары дзед-паляшук на мужыцкай Дудзе
Думкі-жальбы на небе іграе,
Аб сялянскіх шнурох, аб жывой грамадзе,
Аб турботах забытага краю.
Гук ляціць да зямлі галасьней і зычней,
Ён дрыжыць паміж зор і галосіць.
„Пусьці, божа, назад на зямлю да людзей…“
Паляшук ціха моліць і просіць.
„Пусьці, божа, назад… Будзеш слухаць з зямлі
Мае шчырыя, простыя гукі.
Пусьці, божа, назад… Я тут згіну з тугі,
Спапяліцца душа мая з мукі“…
Бог грымнуў у адказ: „Ты астанешся тут,
Бо патрэбна Дуда і на небе!.“
Не паслухаў Дудар, захацеў у свой кут,
Ён пусьціўся наўцёкі на глебу.
Паляцеў на зямлю і астаўся вісець
Паміж небам і роднай зямлёю!
І пачаў дзед малець, і пачаў дзед драбнець,
І зрабіўся ён птушкай малою.
Йдзе ратай на свой шнур і глядзіць угару, —
Песьня сэрца трывожыць, няйначай.
То пяе над ральлёй псальму-гымн на зару
Птушка-жаўранак, кружыцца, плача…
Ў сінь-блакіце нябёс млее пурпур зарніц
Шэрай кропкаю туліцца птушка.
На зялёнай мяжы паміж рос-расаніц
Ладзяць срыбныя краскі задушкі.
Менск, 1922 г.
| 
Прапануем да спампаваньня!