Прыгоды ўдалага ваякі Швэйка (1931—1932)/5/На працу
| ← Экспэдыцыя ў глыбіню Расіі | На працу Раман Аўтар: Яраслаў Гашак, Карэл Ванек 1932 год |
Народная мэдыцына → |
| Пераклад: Тодар Кляшторны і Зьмітрок Астапенка. |
Прапануем да спампаваньня!
6
НА ПРАЦУ
Калі пад час вайны ў якога-небудзь офіцэра выяўляўся такі талент рабаўніка, што ён пагражаў нават той частцы фронту, дзе ён камандваў, ці калі яго дуракаватась дасягала такой ступені, што не заўважыць яе не магло нават дзіцё, дык такі офіцэр прызначаўся за начальніка лягеру ці каманды палонных.
Салдат, які трапіў у палон, жыўцом хаваў сябе. Для дзяржавы, вернападданым якой ён быў, ён ня меў больш ніякай вартасьці, бо яна не магла загадаць яму забіваць салдат іншай дзяржавы, а для дзяржавы, на бок якой ён перайшоў, ягонае жыцьцё таксама ня мела значэньня. Ён проста зьнікаў з фронту, дзе ён быў пэўнай пагрозай, а потым ужо гэта была яго асабістая справа, ці вытрымае ён да канца, ці не.
За начальніка рабочай команды з палонных, у якой я знаходзіўся ў Расіі, быў палкоўнік, што камандваў пад Перамышлем брыгадай ратнікаў. Гэта быў такі дурны чалавек, што каля яго сьмяяліся яго-ж салдаты, якія ўбачылі ўпяршыню чыгунку, калі іх мобілізавалі. Але адстаўкі яму не давалі, а прызначылі яго за начальніка над двума-трыма стамі палонных. Сотні тысяч мерцьвякоў у лягерах для палонных у Расіі, Нямеччыне, Аўстрыі і іншых краінах, што прымалі ўдзел у вайне, — вось вынік дзейнасьці такіх людзей. І цукровыя буракі, якія растуць пад Мілаўцам і Іёзэфавым, і пшаніца, якая каласіцца на палёх Расіі, яшчэ і цяпер сьведчаць пра іхныя справы. Бо яны рабілі з палонных гной на ўгнаеньне свае ўлюбёнай радзімы.
Лягер у Варонежы, куды прывезьлі Швэйка і Марэка, быў перасыльны. Адтуль палонных пасылалі на працу.
За комэнданта быў старэнькі капітан Папоў. Абедзьве якасьці, якія атэставалі яго на гэтую пасаду, былі разьвіты ў яго пасярэдняму і выяўляліся роўна. Ён выдаваў палонным менш хлеба, чым трэба, абкрадаў іх на мясе, не даваў ім цукру і загадаў варыць чай у катлох. Кухнямі загадвалі мадзьяры, якія чай пакідалі сабе, а вар афарбоўвалі попелам.
Можа яго дзейнасьць была-б больш інтэнсыўнай, каб яму не перашкаджалі казацкі генэрал Сахараў, што камандаваў вайсковай акругай і прыкамандыраваныя да лягеру данскія казакі-інваліды. Але Сахараў, чалавек сумленны і далікатны, адданы сваёй справе салдат, часта прыяжджаў на рэвізію, выслухваў палонных і пытаўся ў іх пра жыцьцё ў Расіі. Данцы, таксама вымуштраваныя салдаты, абыходзіліся з палоннымі добра, як гэта і належыць з пераможанымі ваякамі, і іхнае разуменьне вайсковага гонару не дазваляла ім абкрадаць палонных.
У капітана Папова была, да таго-ж, яшчэ адна ўласьцівасьць, якая зрабілася яго каньком. Ён быў упэўнены, што цэнтральныя дзяржавы знарок пасылаюць такія масы палонных у Расію, каб зрабіць там з іхнай дапамогай паўстаньне і пагражаць расійскай арміі з сяродку. А з прычыны таго, што ён з практыкі рэволюцыі 1905 году ведаў, што паўстаньне выбухае перш за ўсё там, дзе людзі, доўга пажыўшы разам, бліжэй сыходзяцца адзін з адным, ён стараўся як мага разрозьніць палонных.
Таму ён паставіў партыю, у якой быў Швэйк, на двары, рассартаваў палонных паводле нацыянальнасьцяй і пачаў складаць з пісарамі сьпіс, падрабязна апытваючы палонных.
Допыт пачаўся з крайняга канца, і ўжо трэцяму палоннаму таварышы, якія стаялі за ім і якія трапілі ў лягер раней, параілі не казаць свайго сапраўднага прозьвішча.
— Пагоняць цябе ў капальні, а там, браце, дрэнна. Тут ты таксама галадуеш, але хоць няма чаго рабіць. Скажы ім якую-небудзь лухту, але прозьвішча не кажы. А калі будуць выклікаць у партыю, дык ты не адгукайся, бо цябе ня так завуць, а пакажы пісару сваю асабовую бляху. Ён умее чытаць лацінку.
Выгада такой штукі была відавочная і даводзіла да роспачы як пісара, так і самага капітана. Некалькі гадзін узапар пісар адзначаў і разьмяркоўваў, куды і з якой партыяй каму ісьці, а на заўтра перад ім былі зусім іншыя людзі, якія нахабна хлусілі яму, што яны яшчэ не запісаны.
Заразу гэтай дэморалізацыі пашырылі больш старыя палонныя, якія былі там з 1914 году і выхваляліся, што цалкам зразумелі Расію і яе тэхніку. Яны ўмелі абмінаць усе загады, якімі вайсковае ведамства старалася прыцягнуць іх да працы, і, лежачы ў бараках на лавах, з хітрай усьмешкай казалі:
— Хай мяне падсмажаць на ціхім агні, хай мяне вошы заядуць, хай я замерзну — але толькі каб не працаваць.
Яны лічылі за свой сьвяты абавязак навучаць новых палонных у такім-жа кірунку, і таму Швэйк, даведаўшыся пра гэтыя парадкі, ані ня зьдзівіўся, калі ззаду праціснуўся міма яго нейкі зусім абадраны суб’ект і на пісарава запытаньне: «Як тваё прозьвішча?» — адказаў: — «Палонны Валацуга-Беспамятны». — А калі пісар зьбянтэжана запытаў, як гэта запісаць, той адказаў, што: «Палонны» — гэта яго імя, а «Валацуга-Беспамятны» — прозьвішча. Азірнуўшыся навокал ён дадаў:
— Нагаварэце яму што-небудзь накшталт гэтага, з чаго ў яго вочы на лоб павылазяць. А для вас я карчмар Долечак з Жычан.
Таму Швэйк, калі пісар падышоў да яго, не чакаючы запытаньня сказаў:
— Сапёр Вадзічка.
— Ах, Вадзічка! — задаволена праказаў пісар і зьвярнуўся да Марэка: — А тваё прозьвішча?
— Чамубне Кратына, — сур’ёзна адказаў той.
— Дзіўныя ў іх на Захадзе імёны і прозьвішчы, — сказаў капітан пісару, убачыўшы, як ён пакутуе над гэтым нязвычайным імем. — Перапытай яго яшчэ раз, каб не пераблытаць.
— Ча-му-б-не Кра-ты-на, — па складох казаў Марэк, а Швэйк павярнуўся да яго і сказаў:
— Ты ці не радня пану Кратыне з Кралуп? Ён крые дахі і любіць лазіць па кручах. Ён яшчэ зьняўся на даху палацу ў Нелагошы, а ў Вельгрушы на вежы пад ім зламалася драбіна.
Як усе былі перапісаны, капітан Папоў пайшоў у сваю канцылярыю, а потым вярнуўся з нейкімі паперамі і пачаў чытаць:
— На сельскую працу ў Каменцы — дваццаць чалавек!
Пісары і казакі падышлі да палонных, дзе кожная нацыянальнасьць стаяла ў асобнай групе, і ўзялі з кожнай па аднаму чалавеку. Вышла чатыры чалавекі.
— А ну, з кожнай яшчэ па аднаму! — загадаў Папоў паказваючы на другі канец кожнай групы.
Узялі яшчэ чатырох; цяпер было ўжо восем чалавек, з якіх ніхто ня ведаў адзін аднаго. Капітан зноў крыкнуў:
— А цяпер вазьмеце вось сяродку!
Набралася дванаццаць чалавек. Папоў пералічыў іх і пайшоў ад групы да групы, паказваючы казакам пальцам:
— Во гэтага! Во гэтага!
— На заводы і капальні ў Чарткова — шэсьцьдзесят чалавек!
І пакуль пісар, абліваючыся потам, пачаў складаць сьпіс прызначаных у Камянец, Папоў, паводле свайго асьцярожнага мэтоду, выбраў яшчэ шэсьцьдзесят чалавек для працы ў капальнях так, каб з іх ніхто ня знаў адзін аднаго. Так вялося да таго часу, пакуль не распарадкавалі ўсю партыю.
Маючы на мэце дабрабыт Расіі, ён праводзіў свае мерапрыемствы з вялілім сумленьнем і лічыў сябе за збаўцу радзімы. Яго злавала толькі тое, што лік палонных у лягеры ўсё ўзрастаў — зьявішча, якое не маглі растлумачыць ні ён, ні пісары.
Тым часам сьпісы перапісалі нанова, і капітан зьвярнуўся да палонных з прамовай, у якой асабліва падкрэсьліваў, што яны едуць на працу і ім будзе жыць добра; але хай яны не забываюцца на тое, каго куды пасылаюць — гэтыя вось у Чарткова, гэтыя — у Мільлерава, тыя — у Новачаркаскую, а тыя — у Крукаўку. Потым ён пайшоў абедаць, і казакі пайшлі за-ім.
У натоўпе палонных пачуліся выгукі і крыкі, нібы перагукваліся між сабою паляўнічыя пасьля паляваньня, разышоўшыся па ўсім лесе. Кожны клікаў і шукаў таварыша, з якім ён быў разам на фронце ці пасьля яго, і групы паразыходзіліся.
Пасьля таго, як палонных пачаставалі абедам, пісары зноў прышлі, цяпер ужо адны, без капітана, далі казакам дасылальныя паперы і пачалі рыхтаваць партыі да адпраўкі.
Гэта была безнадзейная справа. Пісары глядзелі ў сьпісы і выклікалі прозьвішчы, аж пахрыплі, але ніхто не адклікаўся. Яны хапалі палонных, патрабавалі іхнага пасьведчаньня, але ніводнае прозьвішча ня было падобнае да тых, што былі ў сьпісу. Усё, што з такімі цяжкасьцямі зрабілі раніцою, разбурылася, засталіся адны руіны. Казакам загадалі выгнаць усіх на двор і выстраіць па аддзяленьнях. Але і з гэтага нічога ня выйшла. Нарэшце за справу ўзяўся начальнік варты, казацкі ўраднік з прастрэленым вокам. Ён узяў у пісара сьпісы і крыкнуў казакам:
— Дваццаць чалавек у Камянец! Адлічвай! Гатова? Вядзі іх на вакзал! Далей: шэсьцьдзесят чалавек у капальні ў Чарткова. Станавіся па чатыры! Адлічвай пятнаццаць шэрагаў! Ну, шпарчэй! Гані іх прэч!
А на пісаравы просьбы і супярэчаньні, што гэта, бач, ня тыя, каго прызначыў капітан і якія адзначаны ў сьпісах, ураднік адказваў:
— Глупства, гэта ўсё аўстрыйцы, сукіны дзеці!
Такім чынам Швэйк і Марэк разам трапілі на вакзал. Разам з іншымі восемнаццацьцю палоннымі іх загналі ў цяплушку, і раніцою на трэці дзень яны дабраліся да Камянца; там іх аддалі пад загад земскай управы, якая павінна была разьмеркаваць іх па сялянскіх гаспадарках на дапамогу ў зборы ўраджаю, які сама што тады разгарнуўся.
Іх адвялі на двор і дазволілі ім адпачываць на дрывах, што нарыхтаваны былі на пілаваньне. Потым поліцыянт адышоў і пачаў хадзіць узад і ўперад каля брамы, а палонныя зноў узяліся за сваю звычайную справу — біць вошы.
Пад дзесятую гадзіну прышоў нейкі чыноўнік з сялянамі. Яны падышлі да палонных і пачалі выбіраць лепшых на выгляд ды мацнейшых.
— Вось гэты, відаць, будзе добры працаўнік, — паказаў чыноўнік на Швэйка, у якога чырвоны твар зьзяў ад задавальненьня, што ім так цікавяцца.
Барадаты дзядзя ў высокіх ботах, з якіх пазіралі пальцы, падышоў да Швэйка і, узяўшы за рукі, абмацаў яго аж да плеч, а потым сказаў:
— Што-ж, гэтага можна. Трэба-б яшчэ двох.
— А ў зубы ты мне ня зірнеш, ідал? — далікатна зазначыў Швэйк, разявіўшы рот. — Вось якія ў мяне іклы.
— Ага, есьці папрасіў! — здагадаўся мужык, ківаючы галавой. — Пачакай, браце, яшчэ ня можна. Перш ты павінен зарабіць хлеб той.
Ён зірнуў на Марэка, памацаў яго мускулы, пацягнуў яго ўгару, каб той устаў, узяў яго рукі ў свае і незадаволена прамармытаў:
— Здаровы, але не працаўнік.
— Не кажы нічога дрэннага пра майго таварыша, — паріў яму Швэйк. — Ты ўжо будзеш задаволены, калі мы разам патрапім да цябе. Будзеш радавацца з нас, што мы на ўсё здатныя.
— Глупства, ён навучыцца працаваць, — сказаў чыноўнік селяніну, які, ня зводзячы вачэй з Марэка, ніяк ня мог прыйсьці да пэўнай думкі.
Селянін прысунуў Марэка да Швэйка і пачаў выглядаць сабе трэцяга. Але ўсіх палонных ужо разабралі; каля кожнага стаяў селянін, паклаўшы яму руку на плячо, і на дрывах сядзеў толькі адзін мізэрны, з жоўтым тварам, відаць, хворы салдат у форме гонведа.
— Вазьмі гэтага, — сказаў чыноўнік селяніну, які быў засупярэчыў. — Вазьмі. У цябе ёсьць ужо два добрых, а гэты таксама будзе працаваць.
І ён сам паставіў няшчаснага поруч з Марэкам.
— Ты мадзьяр ці хто? — спытаў у яго Швэйк.
— Славак, таварыш, славак, — нясьмела адказаў той. — Я з Штавеніц пад Трэнчыным.
— Ты ці ня той драцянік, якога неяк выгналі ў зімку з карчмы «Маглай»? — запытаў, зацікавіўшыся, Швэйк. — Ён, ведаеш, там напіўся, а плаціць не хацеў, дык хлопцы з Кашыршу ўкралі ў яго, як ён ляжаў у гразі, усе пасткі.
Чыноўнік сабраў вакол сябе сялян, узяў у пісара паперу, якую той прынёс з канцылярыі, і прачытаў з яе загад вайсковага ведамства, як абыходзіцца з палоннымі. Сяляне павінны былі сачыць за тым, каб палонныя ня ўцяклі, трымаць іх далей ад жанчын, не прымушаць іх працаваць больш, чым самі працуюць, і павінны былі карміць іх так, як самі кормяцца. Потым ён адаслаў пісара, павярнуўся да сялян і сказаў:
— Аўстрыйцы — добрыя людзі і адменныя працаўнікі. Вы будзеце задаволены імі. Я пісаў у лягер, каб нам прыслалі найстаранных і наймацнейшых. Ну, а цяпер, хлопцы, ня шкодзіць з вас… па рублёўцы… таго…
І ён весела, зухавата пстрыкнуў сябе пальцамі па шыі.
Мужыкі, хаця і без асаблівай ахвоты, выцягнулі з кішэняў ці з-за халяў грошы і далі яму па рублёўцы «на чай».
Барадаты селянін, якога звалі Трахім Іванавіч, павёў сваіх працаўнікоў, Швэйка, Марэка і словака Цьвяршыну на рынкавы пляц, запрог там у нізкія калёсы двох невялічкіх коняй, прапанаваў палонным сесьці і, узьлязаючы на калёсы, крыкнуў:
— Н-но, любыя, выцягвай!
Яны выехалі за горад. Перад імі разьлеглася неабсяжная роўнядзь палёў, на якіх пшаніцу дзе-ні-дзе касілі і вязалі ў снапы, як у Аўстрыі сена. Селянін паказаў на тых, што працавалі ў полі, і сказаў:
— У нас хлеб ужо прыбраны. Цяпер застаецца толькі касавіца, бо на гэта ў нас часу не хапіла. Потым будзем вазіць сена. Хлеба, дзякаваць богу, зарадзіла сёлета досыць. Хутка прыедзем двору.
За палямі пшаніцы пайшлі палі сонешнікаў, а потым — вялізны поплаў са сьпелай травой, якая дзе-ні-дзе пачынала ўжо сохнуць. Швэйк, зразумеўшы, што ім прыдзецца касіць, зьвярнуўся да славака:
— Вось бачыш, якія тут людзі разумныя. Яны сушаць траву, пакуль яна стаіць яшчэ на корані.
Праз чатыры гадзіны яны дабраліся да вёскі, дзе іх спаткаў натоўп жанчын і дзяцей, якія са спалохам глядзелі на іх. Потым яны завярнулі на двор хаты. Там чакала іх гаспадыня з дзьвюма дарослымі дачкамі.
— Вось я вам прывёз аўстрыякаў, — сказаў Трахім іванавіч, саскакваючы з калёс. — Цэлы рубель прышлося аддаць чыноўніку за тое, што ён нам тлумачыў, як з імі абыходзіцца. Карміць, як сьлед, пэнсіі па пяці рублёў у месяц, і з бабамі каб ня блыталіся!..
Абедзьве дзяўчыны голасна зарагаталі. Гаспадар, распрогшы коні, пацягнуў гасьцей за рукаў:
— Вячэраць ідзеце.
— Яны ўвайшлі ў бруднае цёмнае памяшканьне, дзе на сьценах, зьбітых з неабчэсаных бярвеньняў, у куце пад павуценьнем вісела колькі малюнкаў, якія бліскалі фольгай і пазалотай… З аднае пазіраў строгі твар Хрыста, з другае сумна ўсьміхалася матка божая.
— Ну, сядайце з намі! — паказаў селянін на лаву.
Гаспадыня з дочкамі засталіся стаяць ля дзьвярэй. Але потым, яны памалу падышлі да палонных і запыталі:
— А як-жа гэта ў вас? У цябе жонка ёсьць? І дзеці? А зямля? А капуста на ёй расьце?
— Гэта вось мая гаспадыня, а гэта — дочкі, — растлумачыў Трахім Іванавіч. Гэта — Наталка, і гэта — Дуня.
Дуня, здаровая дзеўчына, у якой крамяныя грудзі так і расьпіралі кофту, зьняла з галавы ў Швэйка шапку і пагладзіла яго па лобе. Потым яна зірнула пад шапку і Марэку, на якога яна глядзела з недавер’ем і сказала бацьку:
— Ніякіх рагоў у іх няма, і вачэй у іх двое. А бацюшка ў царкве казаў, што гэта антыхрысты, што ў іх адно толькі вока сярод лобу і рогі, як у быка… Можа гэта зусім не аўстрыякі?
— Ваш бацюшка — дурань! — проста заўважыў бацька. — Дзівак ён. Гэта — людзі, як і мы. Усе пісьменныя, і чыноўнік казаў, што ў іх нават кавуны відэльцамі ядуць. Ну, а цяпер давайце вячэраць!
З вялізнай расійскай печы, якая займала ўвесь кут насупроць, гаспадыня выцягнула рагатым струмантам вялікі, закураны саган, тым часам як яе дочкі паставілі на сярэдзіну стала драўляную міску і расклалі вакол яе стракатыя ляксаваныя і таксама драўляныя лыжкі. Тады Трахім Іванавіч устаў і прачытаў перад абразамі малітву. За ім стаялі жанчыны, кланяючыся і жагнаючыся.
— Гэта яны перад ядой моляцца, — паціху прашаптаў Марэк. Славак Цьвяршына няўпэўнена ўстаў, падышоў да іх і, стукаючы сабе ў грудзі, пачаў хрысьціцца паводле каталіцкага абраду. А калі паклоны ўсё яшчэ не канчаліся, Швэйк наважыўся:
— Эх, пайду і я рабіць вольныя рухі; хоць хутчэй іх усе пераробім. Відаць, бог пасылае ім нядрэнны абед, што яны яго так шчыра дзякуюць загадзя. Калі я быў на вайне, у палку быў фэльдфэбель Блашэк, які заўсёды казаў салдатам: «Дурні вы гэткія, практыкаваньні са стрэльбай і вольныя рухі вы будзеце рабіць, пакуль не счарнееце і пакуль магазын ня будзе поўны!» Можа і гэтыя тут моляцца на запас?
І Швэйк стаў поруч з гаспадаром ды пачаў адбіваць паклоны, аж трышчэла сьпіна, і хрысьціцца, нібы ён выконваў зьдзельную працу. Калі гаспадары скончылі і разьвіталіся са сваімі сьвятымі, яны з замілаваньнем глядзелі на яго.
— Вось, адразу відаць — набожны і добры чалавек, — сказаў гаспадар. — Нават нашаму богу моліцца.
— Гэты ня ўмее маліцца, — пачаў ламанай расійскай мовай апраўдваць Марэка Швэйк, калі пасядалі за стол. — Ён наогул ня ўмее па-вашаму гаварыць. Ён дурны, як бот.
Гаспадыня пераліла варыва з жалезнага гаршка ў драўляную міску, і ўсе ўзяліся за лыжкі. У гарачай вадзе плавалі кавалачкі капусты, бульбы і нейкай незнаёмай гародніны; гаспадыня, частуючы чужаземцаў, раіла ім вылаўліваць з міскі мух, якія валіліся туды раямі. І, ставячы на стол парэзаны скібкамі белы хлеб, сказала:
— Ежце, ежце! У нас варыва хопіць. У печцы яшчэ саган стаіць.
Палонныя цягалі лыжкамі кавалкі з міскі, і іхныя веды ў расійскай мове ўсё пашыраліся. Гаспадар завёў з жанчынамі размову, і Швэйк зьвярнуў увагу на тое, што часта паўтаралася слова «лазьня».
Варыва яны заелі хлебам, і Марэк паціху заўважыў, што гэтая бедная вячэра ня варта таго, каб за яе авансам так маліліся ды дзяквалі. Швэйк, адзначаючы правільнасьць ягоных слоў, сказаў:
— Можа іхны бог — скупы. Бывае так, што ў каго сэрца добрае, дык той адразу дае, а іншы любіць і паўпірацца. Вось у Лібене была ў мяне адна знаёмая, Ганна Бэнда, дык тую ніяк ня ўпросіш, пакуль не дасі на блюзку ў дадатак да прызнаньняў у каханьні. Хто яго ведае, якія тут парадкі? Можа іхны бог глухі. Яго-ж заўсёды малююць дужа старога.
— Ну, браццы, цяпер пойдзем памыцца, — сказаў гаспадар, узьнімаючыся і даючы ім знак ісьці за ім.
Ён павеў іх праз двор да маленькай хаткі, падобнай да пуні. Калі яны ўжо зусім блізка падышлі да яе і Марэк упэўніўся, што гэтаня тая ўстанова, пра якую ён думаў, ён запытаў у гаспадара:
— А дзе ў вас тут сарцір?
— Ідзі проста ў стэп, — адказаў той. — Нам сарцір непатрэбен.
Марэк адышоўся. Трахім Іванавіч адамкнуў хатку, упіхнуў туды Швэйка і яго таварыша, прапанаваў распрануцца і сам памог ім скінуць порткі і кашулі.
Падабраўшы іхную бялізну і адзеньне, ён адчыніў другія дзьверы і пайшоў за імі ў другое памяшканьне. Ня гледзячы на цемру, відаць было, як ён паразьвесіў порткі і курткі на калкох пад стольлю, а бялізну разгарнуў на жэрдцы.
— Езус-Марыя, — прашаптаў Цьвяршына. — Што з намі тут зробяць? Мы-ж у нейкай закуце!
— Зусім ня тое ты кажаш, таварыш, — паправіў яго Швэйк. — Мы — у кутузцы. У расійцаў ёсьць для гэтага тое самае слова, што і ў нас. Мы называем гэта карцарам, турмой, як гэта вядзецца ў добрых людзей. Салдаты і валацугі завуць гэта кутузкай. Шляхетныя расійцы і паны офіцэры называюць такое месца катаргай, а сяляне — кутузкай. Здаецца, наш гаспадар казаў нават, што пасодзіць нас зараз у кутузку. Я-б толькі хацеў ведаць — з кім ён нас пасодзіць.
— Ну, ідзеце-ж, — кіўнуў ім Трахім іванавіч, паказваючы на другое памяшканьне і, калі ўсе ўвайшлі, зачыніў за сабою дзьверы.
Вакол іх панавала поўная цемра, і толькі праз маленькую дзюрку ў падлозе праходзіла крыху сьвятла. Гаспадар сеў на лаву, а потым узяў ражку з вадой і падышоў з ёй да печы, дзе паміж каменьня, пускаючы дымны і чадны жар, цьмелі буйныя вугалі.
Трахім іванавіч узяў дзьвюма трэскамі адзін камень і кінуў яго ў сваю ражку. Вада зашыпела. Ён задаволена нешта прамармытаў, зрабіў тое самае з другой ражкай і паставіў яе ля сябе.
— Божа літасьцівы, — прашаптаў Цьвяршына, палахліва тулячыся да Швэйка. — Што гэта ён там робіць? Гэта ўсё роўна, як кат нарыхтоўвае свае прылады да катаваньня. У нас вось так катавалі Яношака, каб ён прызнаўся, з кім рабаваў сваіх паноў.
— Здаецца мне, таварышы, што і з намі будзе тое, — з пакораю сказаў Швэйк, абняўшы рукою худое, кашчавае цела свайго таварыша. — Напэўна, ён выпрабоўвае ці досыць распаліліся каменьні. Напэўна, ён прымусіць нас прайсьці па іх босымі, каб упэўніцца ў нашай бязьвіннасьці, што мы не забівалі расійцаў. Тут,напэўне, бракуе жалеза і таму абыходзяцца больш танным матэрыялам. Ты-ж ведаеш, як узьніклі капальні «Польдзіхюттэ» каля Кладно? Адтуль езуіты бралі жалеза, калі дапытваліся, ці ня ведзьма тая ці іншая жанчына.
Трахім Іванавіч узьняў поўную ражку вады, адступіў на крок ад агня і адным махам выліў ваду на каменьне. Грымнуў выбух; пачулася лопаньне, нібы ірвалася некалькі шрапнэляў, і ад печы ўзьнялася да нізкай столі страшэнна распаленая хмара пары аж палонныя адразу зьліліся потам. Гаспадар шпарка адчыніў дзьверы, выскачыў вон, крыкнуў ім нешта, чаго яны не зразумелі, і зачыніў дзьверы.
— Ён крыкнуў: «Цяпер вам сьмерць! — ляскаючы зубамі і чапляючыся за Швэйка, зарумзаў Цьвяршына. — Ён засмажыць нас тут жыўцом, а потым нас зьядуць».
Жар сухой пары напоўніў ўсё памяшканьне. Са Швэйка ручаямі цёк пот; ён абціраў яго рукамі з вачэй, якія ад поту да болю сьвярбелі, сплёўваў яго з губ, дзе да кропляў поту дадаваўся агідны салёны смак, і супакойваў Цьвяршыну:
— Мы як дзяцюкі ў «пещи огненной» . Добра яшчэ, што нас смажаць сухіх. А ты падумай сабе, што-б было, каб нас палівалі гарачым маслам! Так нас толькі адпарваюць. Казаў-жа чэскі офіцэр у Дарніцы, што палон, гэта — чысьцец, і што кожны павінен прайсьці праз яго, каб трапіць да дзьвярэй раю.
— Значыць, вось чаму ён крыкнуў: «Цяпер вам сьмерць!» — загаласіў Цьвяршына. — Ніколі-б я не паверыў, што будзе мне такі канец. Толькі-б трапіў я цяпер на фронт, я-б у іх так страляў, я-б ім так паказаў, як выдаваць маніфэст, што яны, нібы, вызваляць нас ад мадзьяраў. Езус-Марыя, гэта-ж сапраўдныя людаеды!
Цьвяршына зваліўся з лавы і лёг на падлозе. Швэйк не адказваў, а пачаў качаць галкі з гразі на сваіх сьцёгнах і кідаць іх на вугалі. Настала поўная цішыня. І толькі раз-па-раз чуўся пад стольлю сухі трэск, нібы ламалася тоненькая галінка. Гэта былі вошы, якія трэскалі, ня вытрымліваючы гэтай распаленай атмосфэры.
— Тут можна яшчэ дыхаць, таварыш — сказаў Цьвяршына, смаргануўшы за нагу Швэйка. — Тут стаіць ражка з халоднай вадой. На, выпі і ты, — дадаў ён прагавіта глытаючы ваду і апусьціўшы туды твар. Потым ён падпоўз на каленках да дзьвярэй і пачаў біць у яе кулакамі:
— Памажэце! Ратуйце! Гвалт! Нас смажаць жывых! Паміраем! Памажэце! Адчынеце!
Ніхто ня прыходзіў. Ад печы ішоў такі жар, што нават каля дзьвярэй нельга было дыхаць, і калі Цьвяршына пачуў, што Швэйк п’е ваду з ражкі, ён пайшоў па вопратку. Ён выцягнуў з кішэні курткі маленькі малітоўнічак у чорнай вокладцы, лёг прытульваючы яго да грудзей, зноў на падлогу, потым прысунуў яго да дзюркі, праз якую праходзіла сьвятло, і пачаў голасна маліцца, блытаючы ўсе малітвы.
— Ну, я хоць памыюся гарачай вадоў, — сказаў Швэйк. — Я-ж увесь у гразі, і ўсяго мяне вошы пагрызьлі, проста гідка глядзець.
Ён пачаў пеляскацца ў ражцы, катаючы ўсё яшчэ галкі з гразі.
— Памолімся за нашага прасьвятога епіскапа, — мармытаў Цьвяршына, ловячы паветра, як выкінуты з вады карась. — Божа, пачуй мае малітвы і зьлітуйся! Хай запаляцца нашы пячонкі і сэрцы агнём сьвятога духа, каб неапаганеныя служылі мы табе чыстым сэрцам і чыстымі намерамі…
— А табе тут яшчэ мала жару? — запытаў Швэйк, прынікаючы да ражкі.
— Усемагутны божа, аснова ўсіх дзяржаў, асабліва-ж найхрысьціянскай з усіх аўстра-вэнгэрскай монархіі, — мармытаў, лежачы на падлозе, Цьвяршына, — асьвяці раба свайго, нашага дзяржаўнага імпэратара Франца-Іосіфа І, каб уразумеў ён моц тваю, якая дае перамогу над ворагамі, і…
— Ну, бязумоўна, — перапыніў яго Швэйк. — Наш фэльдкурат так і казаў, што апошняя думка сумленнага ваякі павінна належыць вышэйшаму правадыру.
— … І каб ён, — запыняючыся, чытаў Цьвяршыва, — праз літасьць тваю стаўшы монархам, мудра кіраваў пад тваёй дзясьніцай народам.
— Аман, — кпліва сказаў Швэйк, устаючы.
Цьвяршына з хвіліну прыслухоўваўся, ці ня ідзе хто. Потым ён зноў разгарнуў кнігу і, укладаючы ў голас усю пакору і ўсю тугу свае душы, зноў зацягнуў:
— Навучаньне і малітва добрапрыстойнай дзевы: фанабэрыя ці жаданьне падабацца бывае звычайна першым крокам да грэху. Імкніся перш за ўсё спадабацца богу, і тады ты спадабаешся ўсім сумленным і прыстойным людзям…
— Калі я ляжаў у больніцы ў Бродзе, — зазначыў Швэйк, — дык там была адна санітарка, сястра Анастасьсяю Гэта была мілая дзяўчынка, і ўсім яна падабалася. Яе можна было-б залічыць у сьвятыя, каб яна ня зьнюхалася з адным маладым доктарам. Потым у яе было ад яго дзіцянё, і ўрэшце ён з ёй ажаніўся.
— Няпрыстойнае адзеньне і лёгкадумнае баламуцтва, — гучэла зьнізу, — зьяўляюцца пасткай, якая ловіць душы. Беззаганнасьць — лепшая прыгожасьць твайго роду, няпрыстойнасьць і нядбайнасьць вопраткі — яго найвялікшая ганьба. Шмат хто з дзяўчат занадта рана і шмат клапацяцца, каб выйсьці замуж, і толькі таму, што яны карыстаюцца пры гэтым ня тымі сродкамі, іх ніхто не бярэ.
— Лепшы сродак для разьвіцьця бюсту ведае адна мадам Пальчык з Пшыбрама, — азваўся Швэйк, — наогул яна дае жанчынам розныя сродкі для ачараваньня, а яе муж — мужчынам. Ён заўсёды зьмяшчаў абвесткі ў «Політыцы»: «Дзе няма валасоў, там яны зноў вырастаюць. Дзеці — шчасьце сям’і.»
— Той, хто табе падлыгвае і патурае, той амаль заўсёды хоча табе схлусіць. Сьцеражыся зьмія-спакушальніка, пагарджай ім. Калі табе абяцае што-небудзь свавольны, здатны да авантур чалавек, дык ён ня выканае свайго слова, бо не аднойчы абяцаў тое-самае шмат каму іншаму. І хто ва ўсім сьвеце ўзнагародзіць цябе за згублены гонар і добрапрыстойнасьць, якія ўкраў у цябе праз свае абяцаньні які-небудзь сласнотнік? — у захапленьні пытаў Цьвяршына словамі свае кніжачкі.
І Швэйк на гэта даваў адказ:
— Ніхто. І будзеш ты цягацца з ім па судох, пакуль ён табе не заплоціць за зьнявагу і алімэнты.
Цьвяршына прачытаў так усе дзесяць навучаньняў для дзевы, а потым перайшоў да малітвы, гучна галосячы праз дзюрку і заклікаючы бога навучыць яго, каб ён, Цьвяршына, усякага бессаромнага спакушальніка ад сябе адкінуў і прыняў да сэрца ўсе парады руплівых бацькоў. Ледзь жывы Швэйк лёг ля яго, дыхаючы халаднейшым паветрам, якое ішло з-пад падлогі, і пачаў глядзець разам з ім у кніжку.
— А што, прадсьмяротных маленьняў мужа і жонкі ў цябе няма? — запытаў ён. — Такіх, калі яны абудвы паміраюць разам?
Калі праз нейкі час Трахім Іванавіч адчыніў дзьверы, штурхаючы перад сабою голага Марэка з яго бялізнай, ён убачыў, што абудвы палонныя ляжалі на падлозе ў чадзе, амаль засмажаныя і лавілі паветра, як сабака на паляваньні. Ён палэпаў іх па сьпіне і, узяўшы пустую ражку, каб прынесьці вады, ласкава сказаў:
— Ну што, папарыліся, хлопцы?
— Ух, як піць хочацца, — крыкнуў Швэйк, беручы з яго рук поўную ражку, і пачаў прагна піць. Тым часам гаспадар дастаў кавалачак мыла, паказаў на ражку з цёплай вадой і знакамі паказаў, што трэба памыцца.
Марэк зразумеў, што ён у першабытнай расійскай лазьні і падаў добры прыклад. Палонныя пачалі мыць адзін аднаго; у лазьню прышоў голы гаспадар з новай ражкай вады, кінуў туды камень, каб пагрэць яе, і лінуў яе на распаленае каменьне, каб падпусьціць пары. Нарэшце, з палку ён узяў бярозавы венік і пачаў ім парыцца, пакуль усё яго цела не пачырванела, як у рака. Ён качаўся па палку, пырскаючы і вохаючы ад задавальненьня. Тады Швэйк таксама схапіў венік, пацёпкаў ім Марэка, Цьвяршыну і сябе і раптам абвясьціў:
— Ага, разумею: гэта прылада для зьнішчэньня вошай, вошабойка. Лускаць адну вош за аднэй занадта марудна і нудна. А мы вось думалі, што нас тут хочуць катаваць, а тым часам зьнішчылі ўсіх нашых саюзьнікаў… Няхай жывуць расійскія спосабы катаваньня!
Назаўтра Трахім Іванавіч усклаў тры кошыкі сярпоў, біклажку вады, мяшок хлеба і казанок на калёсы і пабег да пуні, дзе начавалі палонныя.
Было яшчэ бадай зусім цёмна. На ўсходзе нябачнае яшчэ сонца кідала першыя агністыя стрэлы ў крывавае неба, і Трахім Іванавіч радасна зазначыў:
— Добры будзе дзень!
Ён адчыніў дзьверы ў пуню і прарэзьліва крыкнуў:
— Э-гэ-гэ! Уставай, хлопцы!
Марэк з пярэпалаху ўскочыў з сена, на якім яны спалі. Цьвяршына ўзьняўся, нарыхтаваўшыся бегчы, куды вочы глядзяць, хоць чорту ў лапы, а Швэйк спакойна павярнуўся на другі бок, сказаўшы:
— Не перашкаджайце спаць, эй, вы там! Бо вас аштрафуюць за парушэньне грамадзкае цішыні і спакою.
— Эгэ-гэ-гэ! — закрычаў гаспадар у адказ над самым вухам у Швэйка. — Ну, уставай паніч! Хадзем на поплаў, на працу!
— Што-ж, на працу, дык на працу, — пазяхнуў Швэйк, — што-ж мы будзем рабіць?
— Хутчэй, хутчэй апранайся, — сьпяшаў гаспадар, — няча чаго марудзіць.
Трахім Іванавіч выйшаў запрагаць коняй у калёсы; абедзьве дачкі таксама ўсталі і корпаліся з валовымі запражкамі.
— Я толькі-толькі пасьпеў заснуць, — скардзіўся Швэйк, — з вечару мяне дужа кусалі блохі. І вось гэты тып прыходзіць і іржэ мне ў вушы, як конь. Так з пярэпалаху і радзімчык здарыцца можа. Узьнімае нас на працу, а яшчэ ноч… Калі-б тут былі блізка поліцыянты, я-б падаў на яго скаргу. Што ён не дае людзям спаць, калі ім спаць хочацца?
— Дальбог, Швэйк, яшчэ няма другое гадзіны, бурчэў Марэк, зірнуўшы на гадзіньнік. — У нас такой парой усе яшчэ сьпяць.
— Ну вось бачыш, — урачыста сказаў Швэйк, — што я мог-бы яго пасадзіць нават за краты. Эх, няма тут поліцыянта пад рукой; дай яму толькі крыху ў руку, дык ён табе ўсё сьцьвердзіць! Язэпа Поспішыля з Высачан ведаеш? Не? Ну дык вось, з ім быў якраз такі выпадак, калі яго затрымалі ў часе дэмонстрацый за выбарчае права. Ён таксама ішоў разам з іншымі, а на шыі ў яго шалік, а пад шалікам — апухлыя залозы. Справа ў тым, што ён прастудзіўся ад скрозьнікаў на заводзе, і каб яму нават заплацілі мільён, дык ён ня здолеў-бы выціснуць ані гуку. Але, як няма чаго рабіць, дык ён пайшоў на дэмонстрацыю нават з распухлым горлам. Стаць ён, значыцца, на Венцэслававым пляцы, слухае, як доктар Соукуп крычыць праскім фараонам: «Узброены народ у форме поліцыянтаў, схіліся перад яго вялікасьцю пролетарыятам!» і думае: «Ён сабе крычыць, а поліцыянты стаяць, як балваны. А калі паласканьне перакісам вадароду мне не дапаможа, дык абавязкова прыдзецца даць выразаць залозы». І раптам яму на плячо кладзе руку поліцыянт: «Імем закону, вы арыштаваны. Вы крычалі: «Прэч монархію, прэч імпэратара!» Наш Поспішыль паказвае рукой на горла, а поліцыянт зрабіў знак другому, каб узяць яго, і яны ўдвох узялі няшчаснага з натоўпу і пацягнулі ў вучастак. Там склалі на яго протакол, а ён сіпіць: «Я ня крычаў, у мяне горла распухла». А поліцыянт, які яго прывёў, кажа: «Вось бачыце, пан комісар, ён нават асіп ад крыку!» Але комісар бачыць, што горла ў Поспішаля зусім распухла, і пытае: «Ды ці добра вы ведаеце, што гэта ён крычаў?», на што поліцыянт адказвае: «Так, ён мог гэта крыкнуць!» — «Але-ж вы бачыце, што ён ня можа нават гаварыць», гаворыць ужо злосна комісар, адчуваючы, што праз гэтую справу можа быць для поліцыі няпрыемнасьць, але той кажа сваё: «Сьцьвярджаю паводле абавязкаў службы, што ён хацеў гэта крыкнуць!»
— А у нас у Вэнгрыі, — дадаў Цьвяршына, — і ня гэта даводзілі. Вось, напрыклад, нейкі Белік з Слаўніка абвінавачваўся ў тым, што ён…
У гэты момант у дзьвярох зноў зьявіўся Трахім Іванавіч.
— Варушэцеся, хлопцы, весялей!
— Ды я яшчэ ня мыўся, — пачаў апраўдвацца Цьвяршына, а Трахім Іванавіч бязуважна адказаў:
— Гэта і ня трэба. Толькі паны могуць дазволіць сабе мыцца штодня. Ну дык — хутчэй! Хутчэй!
Трахім Іванавіч прамармытаў яшчэ нешта няўцямнае, моцна вылаяўся, і выпхаў іх за дзьверы. Потым ён пасадзіў Швэйка да сябе на калёсы, Марэка і Цьвяршыну пасадзіў разам з дочкамі, і — гайда наперад!
Коні жвава паймчаліся і хутка схаваліся ў далі. Валы ступалі марудна, паважна; Наталка і Дуня паганялі іх даўжэзнымі кіямі, пакрыкваючы: «Цоб цобе, цоб! Чаго паўзеш? Цобе цоб!»
Марэк больш уважліва зірнуў на Дуню. Яна была прыгожая, тоўстая — усюдых кругла, нідзе ніякіх кутоў. Крамяныя лыткі былі засмылеўшы на сонцы, а кашуля ледзь ня трэскала на грудзёх ад напружаньня, калі Дуня глыбей уздыхала ці сьмяялася, пазіраючы на Марэка.
— Вось колькі народу працуе ўжо, — сказала яна яму з дакорам. — Мы занадта позна выехалі. Да нашага-ж поля яшчэ далёка!
— Дармо, — супакоіў яе Марэк, махнуўшы рукой. — У дварэ я-б яшчэ спаў. А не, дык яшчэ-б толькі клаўся спаць.
Дуня села да яго бліжэй і пачала распытваць у яго пра жыцьцё ў Аўстрыі; паміж іншым запытала, ці сьвеціць там таксама сонца і месяц, ці такія самыя там рэкі, стэпы і дрэвы, а потым, крыху пачырванеўшы, спытала:
— А якія ў вас жанчыны? Старыя, дзяўчаты, паненкі? Усё роўна, што і ў нас?
— Як сказаць? — засьмяяўся Марэк, не зразумеўшы сапраўднага сэнсу гэтага запытаньня. — Ёсьць у нас і старыя, і маладыя, і прыгожыя, і няпрыгожыя, і худыя, і тоўстыя. Жанчыны ўва ўсім сьвеце аднолькавыя.
— І ўсё ў іх такое самае, як і ў нас? — дапытвалася Дуня. — І валасы? І зубы? І рукі і ногі?
— Ну так, так, — сьцьвердзіў Марэк.
— І гэта таксама? — запытала Дуня, паклаўшы рукі на свае поўныя грудзі.
На Марэка раптам нешта наўшло. Ён абярнуўся ў бок другіх калёс, але, угледзіўшы, што Наталка, мабыць, разьвязвала тую-ж проблему ў Цьвяршыны, якому яна захоплена нешта расказвала, ён абедзьвюма рукамі сьціснуў Дуню за грудзі.
— Зразумела, і гэта таксама. Але не заўсёды яно гэткае сакавітае.
Дуня прытулілася да яго ўсім сваім гарачым целам, як кошка, потым яна пасунула адну руку Марэка ніжэй, так што яна апынулася ў яе на каленах, і прашаптала:
— Значыцца, у вашых дзяўчат усё-усё так, як у нас? Усё, усё?
— Так, так, так, — кінуў Марэк, якога аж у пот кінула, і ягоныя пальцы непакойна бегалі па каленах цікавае дзяўчыны. — Усё: валасы, зубы, рукі, ногі — усё, як у вас. Але такія прыгожыя ножкі, як у цябе, ня ў кожнай бываюць.
І яго правая рука нібы незнарок ахапіла дуніну нагу вышэй лыткі, паказытала каленку і каўзанулася яшчэ вышэй… Але Дуня рашуча адштурхнула яе.
— Куды лезеш, чорт лазаты? Нельга ў калёсах! Мала табе, калі я кажу, што ў расійскіх дзяўчат ўсё такое самае, як у вашых? Не, трэба табе самому памацаць, ды яшчэ на людзях!.. Ідзі, ідзі, пахабнік!
Яна зноў пачала паганяць валоў, але праз хвіліну перадала Марэку пугу і засьмяялася:
— Пайду я пагутарыць з Наталкай. І калі ў вашых жанчын сапраўды ўсё такое самае, як у нашых, дык гэта азначае, што і вашы мужчыны нічым не адрозьніваюцца ад нашых? Значыцца, у іх таксама ўсё, як і ў нашых?
А праз хвіліну яна нешта горача тлумачыла сястры, якая з захапленьнем зірнула на Марэка і сказала:
— Ах, які ён адукаваны чалавек! Ён табе ўсё адразу растлумачыць! А гэты стары дурань, — уздыхаючы, паказала яна назад, на Цьвяршыну, — усё толькі пытае, ці можа ён хадзіць па нядзелях у царкву, і нічагуткі цікавага ня кажа і не паказвае! Дурань, сапраўды дурань! Рохля!
Каля дзевятай гадзіны яны дабраліся да поля, дзе Трахім Іванавіч жвава тлумачыў Швэйку, што і як трэба рабіць, а Швэйк, нічога не разумеючы, з усім згаджаўся і ўсё сьцьвярджаў:
— Так, так, так! Пшаніцу касіць, авёс малаціць, сонечнікі перакапаць, коні пасьвіць, валоў напаіць… Так, так, так… Добра, так, так, так!..
Задаволены Трахім Іванавіч палэпаў Швэйка па плячы. Паклікаўшы Марэка і Цьвяршыну, ён даў кожнаму па касе, адвёў іх праз поле назад, дзе трава, ужо падсохнуўшы, стаяла сьцяной, і сказаў:
— Ну, з богам. За два дні вы ўтрох гэта жартам скосіце. А калі косы затупяцца, дык у нас іх гастраць так.
Ён пабаўтаў рукою ў цэбры, каб разьмяшаць там гліну і пясок, выцягнуў з цэбра достачку і пачаў ёй мянташыць.
— Вось, хлопцы, косы цяпер — як галякі, і да вечара вы сваю паласу скончыце.
Яны пачалі касіць; Марэка паставілі апошняга, Цьвяршыну — наперадзе, і Швэйк пачаў угаварваць Марэка:
— Галоўнае, глядзі мне на ногі, каб іх не адцяць. Калі трава не паваліцца, дык ты не бядуй. Яна дастала, што ёй належыла і павінна была паваліцца. А калі не павалілася, дык ты тут ня вінаваты, а вось без нагі мне было-б дрэнна. Вось таксама жыў У Касьцельцы адзін сьлёсар, на прозьвішча Беранэк, які любіў пакпіць з людзей. Ідзе ён неяк па рынку, а насустрэч яму кульгае на аднэй назе стары Прохаска, якому другую нагу адстрэлілі пад Кралове-Градцам. Беранэк падаў яму пяцёрку і кажа: «Вось бачыце, дарагі Прохаска, цяпер узімку вам добра, што ў вас няма другой нагі. Добра, што ў вас мерзьне адна, а ў мяне — дзьве!» Год дваццаць пасьля таго ў Беранэка зьявілася кастаеда, і дактары адрэзалі яму нагу. Калі яго прывезьлі з больніцы дамоў, стары Прохаска, хоць ужо зусім ледзь дыхаў, прыцягнуўся да яго і кажа так жаласна: «Ну, вось, дарагі мой, я магу вас узрадаваць. Не бядуйце, што гэтыя лупені адрэзалі ў вас ножку. Цяпер неўзабаве надыйдуць халады, дык яна ў вас мерзнуць ня будзе!»
Швэйк спыніўся і пачаў мянташыць; тады ён заўважыў, як моцна і з якой упартасьцю Марэк біў па траве. Цьвяршына таксама спыніўся, зірнуў на Марэка і пахваліў яго:
— Вельмі добра. Праўда, відаць, што гэта ня я касіў, але-ж і там, дзе Швэйк, дык падобна на тое, што тут сабака папасьвіўся.
— І ён таксама пачаў вадзіць мокрай достачкай па касе, паблажліва пазіраючы на Швэйка.
Сонца стаяла ўжо высока і пякло бязьлітасна. Касцы кінулі працу і падыйшлі паглядзець, як працуюць аўстрыйцы. Мужчыны падыйшлі блізка, а жанчыны разглядалі іх здалеку, зьвяртаючыся час-ад-часу да Дуні, якая тлумачыла ім ўсё дзіўнае ў гэтых чужаземцах.
Касцы, бачучы, як Марэк марна біў па траве, думалі сваю думачку. Прыбег і Трахім Іванавіч і расказаў, адкуль ён узяў гэтых палонных.
— Першы робіць нядрэнна, — зазначыў стараста, дужы, высокі селянін, — але іншыя нічога ня ўмеюць. А што азначаюць нашыўкі на рукаве вунь у таго? — спытаў ён, паказваючы на снуркі вольнапісанага.
— Гэта студэнт, чалавек адукаваны, сказаў гаспадар. — Сам загадчык мне сказаў, што гэты — з адукаваных. Ды яно і так відаць — рукі ў яго белыя.
Стараста ўзяў у Марэка з рук касу і запытаў у яго з гіронітнай усьмешкай:
— А ты, браток, касіць умееш?
— Не, — шчыра адказаў Марэк, — у нас сена косяць машынамі.
— Бач. якая важная птушка, — засьмяяўся стараста. — Глядзі-тка, у іх усё робяць машынамі. Вось у Каргіне ў фольварку таксама ёсьць палонныя. Ім загадваюць дровы біць, а яны ў адказ: «Ня ўмеем, у нас гэта машына робіць». Я там ў аднаго запытаўся: «А што, дзеці ў цябе ёсьць?» і паказваю рост ад падлогі. «Ёсьць, — кажа, — тры штукі». Пытаю пра жонку, ажно — няма. «Адкуль-жа ты дзяцей узяў, сьвіньня нямецкая?» крычу я яму. А ён толькі плячмі паціскае ды ўсё сваё кажа: «У нас на гэта ёсьць машыны. У нас шмат машын». Гэты вось такі самы круцель.
Падтрыманьне слухачоў яго распаліла, і ён зноў зьвярнуўся да Марэка:
— А ты на конях езьдзіць умееш? Коняй у тройку запрагаць умееш?
— Не, ня ўмею, — гэтак-жа спакойна адказаў той. — У нас ёсьць аўтомобілі.
— Бач, ты, аўтомобілі! Брэша, як сабака! — урачыста абвясьціў стараста. — Яму, пацану, год дваццаць ня больш, і ён ужо наезьдзіўся на аўтомобілях, а мне ўжо шэсьцьдзесят,а я іх яшчэ і ня бачыў. Гэтыя аўстрыякі брэшуць ну проста, як сабакі!
Яго словы спаткаў гул ухвалы. Палонныя пазіралі адзін на аднаго, не разумеючы ў чым справа, а стараста нарэшце запытаў:
— Ну, а на гармоні граць умееш?
— Не, — спакойна адказаў Марэк.
Стараста ўзлаваў, выцягнуў з кішэні нож і пачаў адразаць з рукава Марэка нашыўкі, моцна трымаючы яго за локаць і гаворачы:
— Вось табе і адукаваны! У нас, у Маскве, у нас на сьвятой Русі, кожны парабак разумнейшы. А яшчэ пайшлі ваяваць з намі, дурні! Нібы ніколі ня чулі, што Расія нават Наполеона разьбіла, хоць той быў хітры, як чорт, і паехаў верхам ад Масквы аж да Парыжу! Вось, братка, вучэцеся ў нас, погань!
Стараста шырока раставіў ногі, размахнуўся касой, нібы хацеў разрэзаць напал земную кулю, і хапіў па траве так, што каса толькі дзынкала. Хвілін з пяць ён касіў як асілак, аж пот ішоў з лобу, а Швэйк нават запляскаў у далоні і крыкнуў: «брава, брава!».
— Ты што, звар’яцеў? — накінуўся на Швэйка Цьвяршына. — Што ўмее гэты мужык, тое і я магу. — А ну, братка, — падштурхнуў ён старасту, — а ну паглядзі, як у Аўстрыі косяць!
Шырокімі, лёгкімі ўзмахамі ён запрацаваў касой і трава шырокімі радамі клалася за ім.
— Гой, людзі добрыя, глядзеце на палоннага, — пакрыўджана крыкнуў стараста. — А ты, Сярожка, вазьмі-тка вось у гэтых лодыраў косы, дый пакажам ім, як па-нашаму.
Сярожка, хлопец год у дваццаць, узяў касу ў Швэйка, а сам стараста вырваў касу з рук у Марэка і стаў перад Цьвяршынай, сказаўшы:
— Ну, братка, цяпер сьпяшайся! Цяпер толькі трымайся!
І пачаў касіць, нібы ад гэтага залежыла яго жыцьцё. Сяляне ў захапленьні падбадзёрвалі сваіх землякоў. Марэк упрашаў Цьвяршыну ня зблышыць, а Швэйк крычаў абедзьвюм баком: «Наддай яшчэ, наддай!», каб энтузіязм трымаўся і не слабеў.
— Справа, відаць, ідзе на заклад, — сказаў ён Марэку, — як тады з адным рандаром, калі ў яго касіў мой знаёмы Вомачка з Ваднян. Гэты Вомачка быў адзін на лузе і працаваў, а абед яму прывёз сам рандатар. Той глядзіць, што Вомачка ўжо шмат накасіў, хваліць яго і кажа: «Добра, Вомачка, вельмі добра. Але іду ў заклад на дзесяць літраў піва, што да вечара вы ўсяго ня скосіце». А Вомачка на гэта: «А я іду ў заклад на дваццаць літраў піва, што да шостае гадзіны ў мяне будзе ўсё гатова». Ну, той, ідучы, кажа Вомачцы: «Я прышлю вам дзьве бутэлькі наперад для падмацаваньня». А ў дварэ ён знарок падмяшаў да піва лякарства на вольнасьць і паслаў Вомачцы з дзяўчынкай. Вомачка абед зьеў, піва выпіў і зноў ўзяўся касіць. Толькі раптам яго за жывот як хапіла!.. Тут ён здагадаўся, што рандар надумаўся яго падашукаць, каб ён ня выйграў, і знарок падмяшаў чаго-небудзь у піва. Тут ён прыдумаў вось што: зусім распрануўся, пакінуў толькі кашулю, завязаў яе ззаду ў вузел і пайшоў касіць, аж смыліць, не зважаючы на тое, што дзеецца ззаду… А шостай рандар прыехаў на поплаў і бачыць: уся трава пакошана, а сам Вомачка ля ручая. «Ну, — кажа рандар, — вы выгралі заклад, Вомачка. Але што вы там робіце?» — «Мыюся, пане. Заўтра вы загадайце сабраць тое сена, якое я накасіў да абеду, а рэшту прыдзецца пусьціць у гной. Яно ўсё запаскуджана». Эх, — уздыхаючы скончыў Швэйк, — дай бог, каб яны так да вечару касілі!
Але яго скромнае жаданьне ня спраўдзілася. Праз дзьве гадзіны стараста паклаў касу, уздыхнуў і прахрыпеў:
— Стой. Так і здохнуць можна, а з рускага чалавека якраз досыць.
Цьвяршына, выхваляючыся сваёй перамогай, толькі ўсьміхаўся; Швэйк, зірнуўшы на зробленае, упэўніўся, што палавіна лугу скошана, і пахваліў славака:
— Вось бачыш, які ты маладзец. Пасьля абеду выкліч зноў каго-небудзь на спаборніцтва.
У гэту хвіліну падыйшла Наталка і паклікала іх абедаць. Абед быў зусім убогі — звараная на вадзе прасяная каша. Наталка зьліла з яе ваду, падліла з бутэлькі нейкага алею, выцягнула з мяшка хлеб, нарэзала яго лустамі, паклала лыжкі і пачала частаваць:
— Ежце на здароўе!
Швэйк памачыў палец у алей і аблізаў яго. Дуня, убачыўшы яго зьдзіўлены твар, пачала тлумачыць, паказваючы на бутэльку:
— Гэта поснае масла — алей.
Швэйк з запытаньнем у вачох зірнуў на Марэка, узяў у рот лыжку кашы і сказаў:
— Дык гэта-ж наша аліва. Вось чаму ў расійцаў такі здаровы колер твару, — ад алівы, якую яны льюць сабе ў кашу.
Па абедзе Трахім Іванавіч зірнуў на сонца і літасьціва дазволіў запаўзаючы ў цень пад калёсы:
— Цяпер мы гадзінку адпачнем. Кладзецеся, хлопцы, адпачывайце!
Дуня і Наталка пайшлі да баб на суседняе поле. Хутка адтуль пачуліся песьні. Швэйк слухаў з вялікай цікавасьцю. Але адчуўшы, што ня дрэнна-б было-б знайсьці ціхае месца, ён адыйшоўся ў бок у стэп і сеў паміж высокімі сьцябламі бур’яну і іншых расьлін.
Сьпевы змоўклі і дзяўчаты пачалі шаптацца. І калі Швэйк, зрабіўшы што трэба, бордза ўстаў, ён убачыў такі малюнак: усе жанчыны сядзелі на такой адлегласьці, на якой яны маглі заставацца незаўважанымі на карачках на зямлі і ня зводзілі вачэй з таго месца, дзе ён быў. Калі ён узьняўся, усе крыкнулі і разьбегліся, але зноў сабраліся на суседнім полі, і, сакочучы, пачалі паказваць рукою на палонных.
Выспаўшыся, Трахім Іванавіч наважыў, што пойдзе з Цьвяршынай касіць, а Швэйк і Марэк будуць з дочкамі малаціць.
Дуня ўзяла Марэка, дала яму ў рукі вілкі і, паганяючы валоў, загадала яму кідаць на калёсы снапы пшаніцы, паўз якіх яны праяжджалі. Калі снапы былі зьвезены на чыста падмецены ток, Дуня раскідала іх там, а Наталка запрэгла коняй у каменнае кола, дала лейцы Швэйку, загадаўшы яму стаць пасярод і моцна трымаць іх, і пачала ганяць іх пугаю кругом па таку. Коні беглі трушком. Зерне пырскамі разьмяталася з-пад кола і конскіх капытоў угару і ў бакі. Наталка пакрыквала на коняй, бегаючы за імі і раскідваючы нагамі салому, а Швэйк задаволена ўсьміхаўся.
«Гэта-ж тэхніка часоў цара Саламона, — думаў ён. — А тут усё адно як дырэктар Клудзкі, калі ён выступае ў цырку са сваімі муштраванымі коньмі».
Яны змалацілі ўсё, насыпалі зерне разам з мякінаю ў мяхі, прыбралі салому, але перад імі зараз-жа зьявіўся новы воз пшаніцы. Так ішло да цёмнага, калі яны вярнуліся да касцоў.
Дуня зноў зварыла кашы, а Швэйк папрасіў ня ліць туды шмат алею. Пасьля кашы кожны атрымаў па кавалку хлеба і па палавіне кавуна. Потым Трахім Іванавіч паслаў на зямлі коўдру, лёг пасярод, зьдзеў боты, падклаў іх сабе пад галаву і загадаў:
— А цяпер — кладзіся! Дзяўчаты — па-права, аўстрыякі — па-лева!
Сам ён застаўся ляжаць паміж імі, загародка паміж ягняцямі і ваўкамі. Загародка, якая так сапла, нібы некага перасьцерагала ці некаму пагражала.
Змарыўшыся ад працы ўсе ўраз паснулі. Апоўначы Марэк прачнуўся ад расы, якая асела яму на ногі. Ён падцягнуў ногі, прыкрываючы іх канцом коўдры, адчуваючы, што ўсё яго цела нібы разьбіта і ные. Пальцы балелі ад вілак, плечы распухлі… І ў той-жа момант ён зноў заснуў, адчуваючы толькі, як Швэйк прыціскаўся да яго, аддаючы сваю прыемную цяплыню.
На досьвітку ён зноў прачнуўся ад холаду. Усе яшчэ спалі; толькі Дуня клапацілася ля казанка, распальваючы пад ім пук саломы, каб згатаваць сьняданак. Убачыўшы, што Марэк трэ сабе вочы і ніяк ня можа зразумець, дзе ён, яна сказала яму ціха, але злосна:
— Стараста праўду казаў, што ты, за прабачэньнем, дурань! Усе навокал сьпяць, як забітыя, а ён такі целеш! Дзьве гадзіны я з ім прапакутвала, ляжала ля яго, а ён толькі і таго, што сьпіць!..
Марэк усё зразумеў. Цьвяршына ляжаў побач з коўдрай на голай зямлі, абняўшы Швэйка, а ля яго было пустое месца яшчэ цёплае тае, якая яго грэла, каб ён, Марэк, не прастудзіўся.
З першымі праменьнямі сонца прачнуліся і іншыя. Калі Швэйк зірнуў быў на біклажку з вадой, каб памыцца. Трахім Іванавіч шчыра засьмяяўся:
— Як? Зноў мыцца? Пакінь — у нядзелю памыемся ў лазьні як мае быць.
А дзяўчаты выцягнулі з кішэні скрыначкі з таннай пудрай і пасыпалі ёй свае нямытыя твары; і толькі пасьпелі зьесьці варыва, як Трахім Іванавіч узьняўся.
— Ну, за працу! Глядзеце, хлопцы, каб да суботы усё было скончана!
Так вялася ў іх дзень у дзень, аж пакуль не надыйшла субота; а калі за імі прыехала гаспадыня, Трахім Іванавіч выправіў яшчэ да абеду Дуню з Марэкам паперадзе з возам пшаніцы. Рэшту ён хацеў абмалаціць з тымі, хто застаўся, а ў нядзелю раніцой усім вярнуцца да хаты і пайсьці ў царкву на абедню.
Усю дарогу Дуня не гаварыла з Марэкам: толькі пад’яжджаючы да вёскі, яна ўпяршыню з тае раніцы, калі яна вылаяла яго дурнем, зьвярнулася да яго і, засьмяяўшыся, сказала:
— А ты ведаеш, што мяне замуж аддаюць? У тую нядзелю прыедзе малады са сватамі з Каргіна; яго маці наказала пра гэта маёй маці. Пагуляеш на маім вясельлі?
— А як-жа! — адказаў Марэк, дарэмна стараючыся разгадаць загадку гэтай маладой, першабытнай, здаровай і жыцьцярадаснай самкі. — А калі будзе вясельле?
— Калі нашы пагоняцца, дык праз тры тыдні, — уздыхнула Дуня і яе брудны твар пачырванеў праз пудру. — Малады багаты, зямлі ў яго шмат. І кажуць, што ён сваю жонку біць ня будзе. Бацька ягоны таксама ніколі жонкі ня біў.
Дуня села бліжэй да Марэка, узяла яго за руку і млява праказала:
— Мне ўжо сямнаццаць год, а маладому дваццаць. Як раз час выходзіць замуж. А то ўжо ўсе кабеты сьмяюцца, а маці вельмі крыўдзіцца. Калі яна пасварылася з бабай Арынай, дык тая ёй сказала: «Цьфу, што ў цябе за дочкі! Такія пудзілы, што ніводны парабак з імі гуляць ня хоча! «А я-ж не такое ўжо пудзіла, га?
— Не, вядома, што не! — сьцьвердзіў Марэк, абнімаючы яе стан. І Дуня прытулілася да яго і жартаўліва прашаптала:
— Ну, ну, добра! Але чаму ты такі дурны! Добра, ня руш мяне цяпер. У хаце будзе досыць часу.
Яны прыехалі і ссыпалі збожжа ў клець. Дуня распрэгла валоў, пусьціла іх пасьвіцца, а сама нацягала з Марэкам вады ў лазьню і сказала яму:
— Лазьню выпалім заўтра раніцою. Сёньня будзем мыцца толькі халоднай вадой. Але сьпіну ты мне патрэш, га?
Аднак, яна замкнула за сабой дзьверы, а як вымылася, падштурхнула яго.
— Ну, цяпер ідзі мыцца ты. А потым прыходзь у хату. Я прыгатую на вячэру яечню.
Калі Марэк прыйшоў у хату, яна паставіла на стол яечню з скваркамі, а потым прынесла аднекуль грубую падушку і паклала яе на прыпек.
— Сёньня я буду спаць тут, пад абразамі, — сказала яна. — Я павінна маліцца, каб бог дараваў мне мае грахі.
Яна пачала класьці перад абразамі земныя паклоны, стукаючы лбом аб падлогу і ўвесь час хрысьцячыся. А калі Марэку абрыдла глядзець на гэта, ён падыйшоў і падняў яе.
Ён сеў на прыпек і пасадзіў Дуню на калені. Яна абняла яго за шыю і прашаптала:
— А ты мне гасьцінца купіш, як будзе кірмаш?
— Усё, усё я табе куплю, усё падарую. Дзесяць фунтаў цукерак табе прывязу, як толькі мне прышлюць грошы з хаты, — абяцаў ёй Марэк, спускаючы з яе плеч кашулю.
Але Дуня спалохалася і падбегла да дзьвярэй.
— Нельга, нельга. Яшчэ відна. І мне сорам перад сьвятымі. Нельга, матка боская нас убачыць.
— Ах, Дунечка, ды ўжо-ж амаль зусім цёмна, — пачаў упрашаць яе Марэк. — Дальбог, я цябе ледзь бачу адсюль. Ну добра, я выйду і зачыню акяніцы.
Ён так і зрабіў. Калі ён вярнуўся, на стале чадзіла маленькая, закураная лямпачка, а Дуня зноў хрысьцілася перад абразамі.
— Госпадзі памілуй, госпадзі памілуй, госпадзі памілуй!..
— Ах, Дуня, навошта паліць агонь, — запытаў ён, прыціскаючы яе да сябе. — Я патушу.
— Не, не, ня тушы! — Дуня кінулася да лямпачкі. — Я ня хочу. Бог бачыць і ў цемры, а я ня хочу, каб матка боская пра такое ведала.
Марэк пляснуў рукамі.
— Ты-ж сама ня ведаеш, чаго ты хочаш…
Дуня падыйшла да яго зусім блізка і прасіпела яму ў твар:
— Ну, праўда-ж ты дурань, набіты дурань! Кожны пацан у нас ведае, што яму трэба рабіць, а ты ня ведаеш… А яшчэ салдат!.. Ну, глядзі, дурань, глядзі!
І, плачучы з прыкрасьці, яна ўскочыла на лаву, са злосьцю перавярнула хрыста і матку боскую тварам да сьцяны, ударыла кулаком па абразох так, што аж пыл закурыўся ад іх і пасыпалася павуціньне, кінулася з лавы Марэку на шыю і ўрачыста сказала:
— Вось бачыў, дурань! Цяпер яны глядзяць праз сьцяну на вуліцу, а мы можам рабіць пад імі ўсё, што хочам!
І, валячыся на падушку, яна пацягнула Марэка за сабой і прашаптала, сьціскаючы яго і захліпаючыся:
— Мой любы, дарагі, залаты аўстрыёначак!.. Мой няшчасьненькі палонны!..
Ужо быў досьвітак, але ў вачох Марэка стаяла прыемная цемра, калі ён прабіраўся па двары, каб выспацца на сваім сене. Хутка прыехалі Швэйк і Цьвяршына ляглі ля яго.
Яны праспалі ўсю раніцу, пакуль ня прышла Дуня і не паклікала іх абедаць. Яна са спагадаю пагладзіла Марэка па шчацэ і на зьдзіўлены Швэйкаў позірак сказала:
— Няшчасны вучоны! Ён так змардаваўся. У яго белыя рукі і ён ня звык да чорнай рускай працы. Але сягоньня ты можаш адпачыць. На абед будуць пампушкі, і ты добра падмацуешся.
Па абедзе, памыўшы свае кашулі, палонныя пашлі ў вёску на пагулянку. Мужыкі ўтварылі адну групу, кабеты — другую. Дзяўчатыы сядзелі кружком, паклаўшы адна аднэй галвы на калені, сьпявалі і гутарылі, распускалі сабе косы і шукалі адна ў аднае вошай.
Яны якраз канчалі «Ночаньку», калі зьявіліся нашы тры палонныя. Усе пачалі глядзець на іх. Дзяўчаты змоўклі, толькі Дуня тлумачыла нешта ім ціха і старанна. Потым яна зьвярнула іхную ўвагу на Марэка і дадала:
— Яны якраз такія, як нашы мужыкі. Працуюць, кураць, граюць на гармоні, п’юць і б’юць сваіх жанок. А гэты добры і разумны хлопец. І ўсё ў іх такое самае, як і ў нашых мужчын.
І ўсе дзяўчаты нястрымана і звонка зарагаталі…