Прыгоды ўдалага ваякі Швэйка (1931—1932)/6/Усе пакідаюць Швэйка
| ← У глыбокім тылу | Усе пакідаюць Швэйка Раман Аўтар: Карэл Ванек 1932 год Пераклад: Кузьма Чорны |
Швэйк робіць рэволюцыю → |
Прапануем да спампаваньня!
14
УСЕ ПАКІДАЮЦЬ ШВЭЙКА
Тое, што здарылася з 208-й рабочай дружынай, было — нячуваная падзея нават у звыклай да ўсяго Расіі. Палкоўнік Галаваценка сваю дружыну так і не дагнаў, і палонныя яго больш ніколі ня бачылі. Пад суд, як пагражаў генэрал, іх таксама не аддалі. Генэрал, відаць, баяўся агалашэньня гэтае справы, як ён з цэлай брыгадай выступіў супроць свае-ж рабочай дружыны, і таму вырашыў інакш: ён заявіў, што гэта — палонныя, якіх затрымалі, калі яны ўцякалі з фронту, з розных часьцей войск, і накіраваў іх пад аховаю ў тылавую этапную часьць у Гомель.
Калі палонныя вышлі там з цягніка, усё пашло звыклым парадкам: ніхто не пацікавіўся даведацца, хто яны і адкуль, і нікому ня было справы да іх. Канвой завёў іх у прасторны глінабітны барак, у якім толькі страха ўзвышалася над зямлёю, здаў іх фэльдфэбелю, каб той залічыў іх на паёк і яго: «добра, слухаю» было канец усёй працадуры, якой яны гэтак баяліся.
Барак быў ужо напалову повен палоннымі, якія з цікаўнасьцю паглядалі на новых гасьцей. І Швэйк, верны свайму прынцыпу, што чалавек павінен быць знаёмы з усім што навокал яго, адразу-ж падышоў да іх, каб па прыяцельску пагаварыць.
— Адкуль вы, браткі? — запытаў ён іх сваім прыемным голасам. — Ці даўно ўжо тут? Ці ня чуваць чаго-небудзь новенькага пра мір?
У адказ пачулася толькі кароткая, але даволі такі выразная лаянка. Швэйк, не бянтэжачыся, яшчэ раз запытаў тое самае. Тады тыя, што сядзелі на верхніх нарах, плюнулі і сказалі па-чэску:
— Эй, ты, аўстрыяцкі найміт, які нават у палоне трымаецца імпэрскае цэшкі на шапцы, да нас ня лезь. Мы ня хочам гутарыць з кожным сабакам. У морду хочаш? Валі ад нас!
— Вельмі добра вы гэта сказалі, — спачувальна заўважыў Швэйк.
— Гэтак яно і павінна быць. Прынамсі адразу ведаеш, у чым справа.
І, не бяручы пад ўвагу іхнюю лаянку і злоснае паплёўваньне, ён палез на нары да тутэйшых тубыльцаў.
Гэта былі басьнякі. Убачыўшы, што ў яго самыя мірныя намеры і што ён ня зьбіраецца іх абкрасьці, яны далі яму гаварыць. Выявілася, што яны таксама былі на рабоце, але цяпер яны запісаліся ў «Сербскі легіён» і чакалі тут калі іх накіруюць на фронт. І, паведамляючы яму пра гэта, яны паважна пакіўвалі галовамі:
— Мы будзем ваяваць за караля Пятра.
— Але, але, браткі, — падтрымаў іх Швэйк, — кожны павінен ваяваць за свайго караля. Калі ідзе вайна, трэба ваяваць, а ня біць бібікаў у лягерах. Каралёў на сьвеце — колькі хочаш, і кожнаму з іх прыемна, што дзеля яго людзі забіваюць адзін аднаго.
Басьнякі былі надзвычай расчулены тым, што Швэйк іх пахваліў; яны пачаставалі Швэйка чаем і, абнімаючы яго за шыю, усё гаварылі:
— Мы будзем ваяваць за караля Пятра. Хадзем, браце, ваяваць з намі за караля Пятра.
— Дык я-ж ужо ваяваў за імпэратара Франца-Юзафа! — шчыра прызнаўся Швэйк. — Цяпер даволі, хопіць! Здаецца, я ня мала папрацаваў! Мне гэта не дае больш аніякае асалоды!
— Слухай, аўстрыяцкі ідыёт! — зароў з верхніх нар той самы голас, што перад гэтым назваў яго наймітам. — Ты тут ня круціся! Глядзі, спушчуся ўніз і разарву табе хайла да самага вуха.
— Гэта чэхі, — растлумачылі басьнякі, паказваючы на гару. — Яны таксама будуць ваяваць за караля Пятра.
У гэтым хавалася невялікае непаразуменьне, бо чэхі запісаліся ў «Чэскі легіён». Але энтузіязм басьнякоў быў гэтакі вялікі, што ім было-б вельмі прыемна, каб усе ваявалі за іх.
— Трэба глянуць, што робяць мае землякі, — сказаў Швэйк і адразу палез на гару.
Там яго спаткалі няветліва.
— Чаго табе?
— Люблю землякоў, браткі, — прызнаўся Швэйк. — Я ўпэўнены, што знайду сярод вас знаёмых. Ці няма тут каго-небудзь з Прагі?
— Не! — адказалі ўсе разам.
— Шкада! — сумна сказаў Швэйк.
Той, што яго аблаяў, сказаў:
— Ну, цяпер вымятайся. У нашай кампаніі табе няма чаго рабіць. Прыходзь, калі-ў цябе у мазгох паясьнее. А не, дык ураз зубоў не далічышся!
— З гэтымі зубамі, — ласкава падаў голас Швэйк, — ты мне нагадваеш фэльдфэбеля Боўжэка з 6-й роты. Той таксама гаварыў з радавымі: «Ну, зьлічыў? Лічы, лічы рэбры, а не, я іх у цябе пералічу!» Ці ня быў ты часамі за фэльдфэбеля ў аўстрыяцкай арміі, браце?
У адказ на гэтае пытаньне Швэйка на карачках спусьцілі з нар. А той, у каго ён пытаўся, грозна гукнуў:
— Сказалі табе, ня лезь да нас, ганебны падзёншчык. У нас усё толькі інтэлігенцыя! Пачакай адно, прыдзем у Прагу, тады з вашым братам расправімся.
Калі Швэйк вярнуўся да сваіх таварышоў, ён паведаміў:
— Тут сядзяць басьнякі, з якімі я пагаварыў сардэчна, і чэхі, з якімі я ніяк ня мог згаварыцца.
Калі жыцьцё не дае чалавеку ніякіх радасьцяй, ён робіцца апатычны і гультаяваты. А з тэй прычыны, што ў палонных адзін дзень быў шэры і аднастайны за другі, яны пачалі нарэшце гэтак абыякава глядзець на ўсё навакольнае, што набылі здольнасьць дваццаць чатыры гадзіны ў суткі ляжаць на нарах і тупа глядзець у столь. І чым вышэйшы быў грамадзкі стан, які займаў палонны, чым больш адукаваны ён сам быў, тым больш апатычны і гультаяваты ён рабіўся. У той час як былыя рабочыя, рамізьнікі, рамесьнікі і сяляне вырэзвалі сьцізорыкамі шахматныя фігуры, табакеркі, партабакі і вееры, інтэлігенты ляжалі на баку. Уся інтэлігенцыя як чэская, гэтак і нямецкая, гніла ў палоне зажыва. Фізічнаю працаю яна ганьбавала, а разумовае ня было. Інтэлігенты цэлымі днямі валяліся на нарах, лічачы за вялікую працу пайсьці па чай, за цяжкую неабходнасьць пайсьці і пасядзець у ўборнай і за нячуваны геройскі ўчынак — біць на сабе вошы. З гэтай прычыны сярод палонных лёгка льга было распазнаць чалавека з інтэлігенцыі: гэта былі самыя вашывыя з усіх. І востры народны розум стварыў, на грунце гэтых нагляданьняў, афорызм: «Чым большая адукаванасьць, тым большыя на ім вошы».
Паводле гэтага, у некаторых лягерах вошы разьмяркоўваліся па разрадах. Іх называлі, гледзячы на вялічыню, «мужычымі», «настаўніцкімі», «профэсарскімі», «афіцэрскімі» і «генэральскімі». І хто лавіў на сабе дзьве «генэральскія», упэўніваў, што будзе запрагаць іх у фаятон.
Але да самагубства з прычыны празьмернага задаваленьня жыцьцём справа амаль не дайходзіла. Людзі проста прывыкалі да гэтакага нуднага жыцьця, або пускаліся ў самыя дурныя авантуры. Яны заводзілі інтрыгі наконт каханьня, якія канчаліся звычайна вэнэрычнымі захворваньнямі, наладжвалі бойкі, займаліся плёткамі і апалоскваньнем чужых касьцей — страшныя адзнакі і вынікі вымушанага гультайства і таго, што людзі псуюцца. Жыцьцё страшна ажывёлілася, цела зрабілася вялае і слабое. Ніхто не хацеў палец аб палец стукнуць, а з прычыны таго, што вольнапісаныя і унтэр-афіцэры былі вызвалены ад працы, дык зьявілася шмат фальшывых, насьпех сфабрыкаваных чыноў. За два тыдні, у бараку, куды зьмясьцілі адных радавых, усе ўвабраліся ў зоркі і ў жоўтыя нашыўкі… А нарэшце, калі нават гультайства ўсім дадзела, людзі пачалі запісвацца дабравольцамі ва ўсялякія «легіёны», абы толькі мець новыя ўражаньні, кінуцца ў авантуру, паспрабаваць чагосьці гэтакага, пра што яшчэ ня было вядома, як яно будзе. Але формаваньне гэтакіх «легіёнаў» крыху замарудзела, дык хто запісаўся ў іх за дабравольцаў, аставаліся гнісьці ў бараках і толькі ў кожным выпадку падкрэсьлівалі, што яны інтэлігенты і таму могуць і не працаваць.
Прапаршчык Вараб’ёў, камэндант баракаў для ваеннапалонных у Гомелі, быў з немцаў: яго продак перасяліўся ў Расію пры Пятры I, і, хоць нашчадкі пагэтуль абруселі, што нават зьмянілі прозьвішча «Шпэрлінг» на «Вараб’ёвы», усё-ж у прапаршчыка захавалася разам з нямецкай крывёю чыста нямецкая дасьціпнасьць. Бачачы тое, як апушчана, брудна і гадка навокал баракаў, ён пачаў прыдумоўваць, якім-бы чынам прыцягнуць людзей да работы. Пагнаць на яе насельнікаў баракаў ён ня меў права; яны былі запісаны дабравольцамі ў «легіёны», і прапаршчык, ненавідзячы іх ад усяе душы, дарэмна стараўся знайсьці гэтакае выйсьце, каб, з аднаго боку, прымусіць «паноў вольнапісаных» працаваць, а з другога — не парушыць пастановаў закону.
Матэрыял, што быў ім атрыманы ў асобе расформаванай 208-й рабочай дружыны, абсалютна ні на што ня быў годны. На дварэ былі ўжо марозы, а гэтыя людзі былі босыя і голыя. Салдат, якога ён пасылаў па людзей з мётламі і лапатамі, варочаўся кожны раз з аднолькавым адказам:
— Так што ніяк нельга, ваша благародзьдзе. Памерзнуць.
І, на яшчэ большую прыкрасьць прапаршчыку, салдат дадаваў, што, калі прайходзіў па шэрагах ваеннапалонных, адно і чуваць было:
— Я унтэр-афіцэр, я вольнапісаны; мы працаваць ня будзем.
У той час, чакаючы прыезду нейкага важнага саноўніка з чырвонага крыжу, прапаршчык дайходзіў да поўнае роспачы. Басьнякі заняліся гэшэфтмахерствам. Яны куплялі на рынку сьвініну, смажылі яе і прадавалі кавалачкамі ў іншыя баракі.
— Сьвініна смажаная, сьвініна! Каму сьвініны! Сьвін!..
Басьняку гэтак і ня прышлося дагаварыць. Нечакана, нібы з неба, на галаву яму ўпала цэгла. Басьняк выпусьціў з рук скавараду, пабег, абліваючыся крывёю, да сваіх і расказаў ім, што аўстрыякі хацелі яго забіць і адабраць ад яго сьвініну.
Сапраўды, мяса кудысьці зьнікла, і ў бараку пачалася бойка. Басьнякі распачалі наступ ня толькі на аўстрыякаў, але і на чэхаў, што зьмяшчаліся над імі, якіх яны вінавацілі ў здрадзе і ўдзеле ў нападзе на іх. Ва ўсе бакі ляцелі кавалкі цэглы, пустыя бочкі з глухім звонам стукаліся аб моцныя галовы, і жалезная скаварада замяніла набой з 42-сантымэтровае гарматы. А пасьля ў справу ўмяшаліся канвойныя салдаты, спрабуючы разагнаць раздражненых байцоў.
Але басьнякі біліся, як львы, і вольнапісаныя — чэхі павярнулі свой фронт нават супроць расійцаў. Іх адціснулі і нават зьлёгку павалтузілі, так што ўзводны пабег да прапаршчыка па інструкцыі, што далей рабіць.
— Плюнь ты на іх! — адмахнуўся ад яго прапаршчык. — Заўтра я з імі сам пагавару, а каго трэба — аддам пад расстрэл. А цяпер з-за гэтых гадаў ня варта зноў абуваць боты.
З самага ранку прапаршчык явіўся ў барак сьвежа-выгалены, ветлівы, з прыемнай усьмешачкай на твары. За ім увайшлі чалавек дванаццаць казакоў з нагайкамі, але бяз стрэльбаў, і прапаршчык соладзенька сказаў:
— Вы, галубочкі, учора тут бунтаваць уздумалі? Ну, нічога! Вы-ж тут гультуеце, і ў вас кроў гуляе. Ведаю, ведаю, панове, што вы ўсе — людзі інтэлігентныя, людзі, так сказаць, з інтэлігентнага сьвет… Дык вось прашу выйсьці на двор. Прашу, панове ўнтэр-афіцэры!
Зьдзіўленыя ад гэтакае ветлівасьці, палонныя вышлі на двор, а прапаршчык зьвярнуўся да наступнае групы ваеннапалонных:
— І вы таксама калі ласка на хвілінку на двор. Я ўпэўнены, што і сярод вас ня мала інтэлігентаў і унтэр-афіцэраў.
Калі ўсе гэтакім чынам вышлі з баракаў, прапаршчык зноў далікатна сказаў:
— Усіх адукаваных і ўсіх, хто мае які-небудзь унтэр-афіцэрскі чын, я прашу, будзьце ласкавы, перайсьці сюды, на левы бок.
Нават калі-б у ваеннапалонных ня было прычын меркаваць, што іх, як інтэлігентаў і адукаваных, не пашлюць на работу і не пакараюць, усё-ж холад быў гэтакі люты, што яны ўсе пасьпяшылі перайсьці на паказанае месца, дзе ня гэтак дзьмуў вецер. Яны рушылі ўсёй грамадою, і на старым месцы астаўся, як пень у лесе, адзін удалы ваяка Швэйк.
Да яго падышоў прапаршчык і запытаў:
— Чаму ты не пашоў з сваімі таварышамі? Чаму ты не за адно з інтэлігенцыяй.
А ўдалы ваяка Швэйк прыклаў руку да казырка і простадушна адказаў:
— Так, што дазвольце далажыць, ніяк не магу. Я слабога розуму. Зусім слабога! Сапраўдны дурань, — растлумачыў ён прапаршчыку, калі той праўцом пачаў глядзець на яго. — Я тут ні прычым; у мяне ёсьць офіцыйная папера з вайсковай службы, што я — слабога розуму.
— Ну, тады, браце, ідзі ў барак, — нечакана сказаў прапаршчык, — ідзі адпачні.
Прапаршчык глядзеў яму ўсьлед, пакуль той ня зьнік за дзьвярыма, якія адчыніў перад ім вартавы; а пасьля ён вярнуўся да палонных, што выстраіліся ў шэраг.
— Значыцца, вы думаеце, што вы — інтэлігенты? Ну, дык я вам скажу, што вы такое! Сьвіньня вы, сьвіньня! Пацяруха сабачая — от вы што! — узбуджана гукнуў ён, з нянавісьцю гледзячы на іх. — Вы думаеце, што раз вы яфрэйтар, або унтэр-афіцэр, або студэнт, дык вам ня трэба працаваць? У сарцір вы больш ня ходзіце, а паскудзіце тут-жа, ля баракаў, топіцеся ў сваім уласным гнаі, і хутчэй згодзіцеся зьмерзнуць, як накалоць сабе дроў? Вы — палонныя, а хочаце жыць у нас, як дзеці ў нянькі! Вы — людзі адукаваныя, інтэлігентныя, але глядзеце, не перабярэце цераз край! Вось, бачыце: дзьвесьці чалавек заявілі, што яны — адукаваныя і унтэр-афіцэры, а чаму? Таму што яны гультаі і абібокі. І сярод вас знайшоўся толькі адзін, які не баіцца работы… Але я вас навучу працаваць, — не сваім голасам гаркнуў ён, — бо кожны чалавек павінен працаваць. Няўжо вы, дзьвесьце чалавек, чакаеце, што на нас будуць рабіць двое, ці трое?!
— Гэй, хлопцы! — гукнуў ён да казакоў. — Палавіне з іх выдаць лапаты і мётлы, а другая палавіна будзе калоць і цягаць дровы. І каб у мяне ўвечары тут ня было ні пылінкі, каб уборныя былі вычышчаныя і пасыпаныя пяском, а унь тыя дровы, — ён паказаў на вялікую сьцірту ля самай дарогі, — каб былі паколаты і складзены ля баракаў. А хто ня будзе працаваць, таго на маю адказнасьць лупцаваць нагайкамі!
Прапаршчык крута павярнуўся і пашоў, а яму ўсьлед зазьвінелі рыдлёўкі, зашаргацелі мётлы, завішчалі пілы.
Калі палонныя вярнуліся ўвечары ў барак, ніхто не гаварыў з Швэйкам, і адно Гаршына шапнуў яму:
— Вось табе кавалачак смажанае кілбасы. Я пасьпеў зьбегаць у горад. Там ёсьць гасьцініцы і рэстораны, і мы зноў крыху падзаробім… Ну і замучылі-ж нас сёньня.
Назаўтра прапаршчык зноў зьявіўся ў барак.
— Сёньня, хлопцы, працаваць ня будзем, — заявіў ён. — Вы чай пілі ўжо? Ну і добра. Вазьмеце кожны па мяшку, і казакі завядуць вас вёрст за шэсьць адсюль, дзе ёсьць пясок. Там вы набераце ў мяшкі чыстага пяску, прынясяце яго сюды і пасыплеце ім навокал баракаў. За дзень сходзіце туды і назад па два разы.
Палонныя прышлі дадому перамерзлыя і ўтомленыя, а Швэйк у гэты час сядзеў з расійскім салдатам ля печы і гуляў у карты. Усе крывіліся ў яго бок. Пісклявы не гаварыў з ім. Марэк абыходзіў яго, і адно Гаршына ціхенька запытаў яго, чаму таварышы кінулі яго. На гэта Швэйк рашуча адказаў:
— На сьвеце бываюць гэтакія выпадкі, што ніхто ня ведае і не разумее, як і чаму. Людзі зьмяняюцца, здраджваюць і ня маюць сталасьці. Напрыклад, я ведаў нейкага Перглера, музыку, які быў найлепшы друг Мацея Труларша, таксама музыкі. Гэтакія ўжо былі прыяцелі, што, здаецца, іх вадою не разьліць. І вось Перглеру яго дзяўчынка падаравала на ўгодкі яго нараджэньня ножык — цудоўны ножык, з касьцяным тронкам. Перглер гэтым ножыкам вельмі ганарыўся і ўсім яго паказваў. Раз ішлі абодва прыяцелі дадому з Матошына, дзе ім давялося граць на вечарынцы; раптам Мацей глядзіць — ляжыць у рове здохлая жаба, і ні з таго, ні з сяго кажа да Перглера: «Дай адно мне твайго ножыка» — «Нашто?» — пытае той. «Давай, патрэбен мне. Пасьля будзеш ведаць. Дай, будзь ласкаў!» — не пакідае прасіць. Ну, той выцягнуў ножык з кішэні, нават сам адчыніў яго і даў прыяцелю. А Мацей разрэзаў сьмярдзючую здыхліну на дзьве палавіны дый кажа: «Каб ты бачыў, які я табе друг, можаш выбраць сабе якую сам хочаш». Тут Перглер як дасьць яму ў зубы, і абодва прыяцелі гэтак біліся, што чуваць было ў самым Матошыне. Людзі зьбегліся паглядзець, што там гэтакае робіцца, і ніхто ня мог зразумець, чаго старыя прыяцелі гэтак б’юцца, што аж пух ляціць… Вось гэтак-жа без усялякае прычыны таварышы пакрыўдзіліся на мяне, — горна ўздыхнуўшы скончыў Швэйк. Праз некалькі дзён у барак зьявіліся эмісары, што павінны былі накіраваць дабравольцаў у адпаведныя легіёны. Уночы яны паехалі, і з былой 208-й рабочай дружыны з імі паехала некалькі некалькі чалавек, у тым ліку Марэк і Пісклявы.
Пасьля гэтых падзей, асталявалася раньняя, але даволі мяккая зіма. Гаршына бадзяўся па рэсторанах і карчмах, паказваючы сваё ўмельства жонгляваньня, а Швэйк, які выходзіў толькі на рынак прадаваць пярсьцёнкі, вырабляць якія ён зноў пачаў, сядзеў тымчасам у бараку, нецярпліва чакаючы, калі яго прыяцель вернецца з мяшком, поўным хлеба і астаткамі патраў, якія яму давалі офіцыянты і кухары.
Такім чынам, яны харчаваліся нішто і нават патаўсьцелі. Гаршына прыносіў расійскія газэты і вечарамі чытаў Швэйку тэлеграмы, якія паведамлялі, што на фронце бяз зьмен і што казачы разьезд траха не захапіў у палон самога Вільгельма, якому ўдалося выратавацца адно з тэй прычыны, што ўкруціўся Ў белае прасьцірадла і казакі, гэтакім чынам, згубілі яго з вачэй сярод сьнягоў. А Швэйк, шліфуючы цьвікам пярсьцёнак, дадаў:
— Бач ты, здагадаўся захапіць з сабою прасьцірадла, і гэта выратавала яму жыцьцё. А вось калі я служыў, адбываючы вайсковую павіннасьць, дык адзін радавы павесіўся на прасьцірадле. Ён яго парваў, зьвіў у вужышча і павесіўся на дзьверах. Відаць, ня кожная рэч дзейнічае на ўсіх роўна.
— У немцаў, — чытаў далей Гаршына, — тэкстыльная прамысловасьць нагэтулькі разьвіта, і выпрацоўвае гэтак многа белага матэрыялу, што ўвесь нямецкі фронт зацягнены белымі прасьцірадламі, дык нямецкіх акопаў і ня відаць, што, вядома, перашкаджае працаваць нашай артылерыі.
— А калі там чалавек накіроўваецца на фронт, — перабіў яго Швэйк, — каханая жонка, праводзячы яго, кажа: «Ну, з богам, ідзі ўміраць за бацькаўшчыну. Стрэльбу ўзяў? Патроны таксама? Ах, божачка мой, я-ж зусім забыла даць табе белае прасьцірадла!» Забабонныя жонкі даюць мужу прасьцірадла, якое было паслана ў іх у шлюбную ноч.
З прычыны гэтакага чытаньня, разумовы кругагляд Швэйка вельмі вырас. Ён быў у курсе кожнай ваеннай операцыі, кожнага дыплёматычнага выступленьня, кожнага кроку папы рымскага, што быў накіраваны на стварэньне міру і кожны раз, калі яго сьвятасьць зьвяртаўся з пастырскім пасланьнем да ўсіх, што ваююць, каб пакласьці канец бойцы, якая не давала аніякай выгады служкам царквы, бо забітых закопвалі без царкоўнае адправы і пахавальнага звону, — Швэйк уздыхаў:
— Ах, якое ў сьвятога айца добрае сэрца! А як-жа, гэта-ж ня глупства! Ён-жа адказвае перад богам за ўсё, што тут адбываецца. Калі ён памрэ і ўзьнясецца на неба, яго запытаюць: «Як гэта ты дапусьціў, каб ля нябеснае брамы адбываўся гэтакі гармідар! Хіба ты ня ведаў, раз ты бязгрэшны, што ў нас на небе няма месца на гэтакі натоўп народу! Што мы цяпер будзем рабіць з усімі гэтымі людзьмі? У нас будзе сапраўды нябесна-кватэрны крызіс!
Нейк увечары Гаршына як віхор уляцеў у барак, размахваючы газэтай. Разгарнуўшы перад носам у Швэйка «Русское слово», ён коратка сказаў:
— Неўзабаве мір! Франц-Юзэф памёр!
— Езус-Марыя! — гукнуў Швэйк. — Ня можа быць! Як гэта ён адважыўся кінуць сваіх вернападданых у гэтакі цяжкі час! Гэта, мусіць, памылка!
Гаршына паказаў пальцам на чорны шрыфт тэлеграмы: «Парыж. Паводле атрыманага з Цурыху паведамленьня, сёньня ўночы памёр, пасьля доўгае хваробы, аўстрыяцкі імпэратар Франц-Юзэф».
— Небарак! — спачувальна сказаў Швэйк. — Значыцца, і ён супакоіўся ў абрамавым лоне. І нават не дажыў да таго, каб убачыць як мы выграем вайну! Я так думаю, што гэта яму, калі ён уміраў, было крыўдней за ўсё. А як-жа пачаць гэтакую вялікую, слаўную справу і не дачакацца, чым яна скончыцца! Значыцца, мы цяпер сіроты, і ня можам нават пасьці на пахаваньне нашага цара. Гэта яму таксама ня вельмі будзе прыемна.
Швэйк палез на нары, узяў газэту і пачаў высьлібізоўваць тэлеграму.
— Але, мусіць, яно гэтак і ёсьць, — сказаў ён праз некалькі хвілін. — Раз тэлеграма з Цурыху, дык яна праўдзівая. Цурых — Швэйцарыя, а ў Швэйцарыі ня хлусяць. Значыцца, наш старэнькі сапраўды ўзяў дый памёр. Што-ж, пахаваньне ў яго будзе шыкоўнае. Вянкоў і кветак будуць, мусіць, цэлая горы.
Швэйк зусім засумаваў, і калі салдаты паклікалі яго гуляць з імі ў карты, ён ціха адказаў з нар:
— Не, ня буду. Учора вы абабралі мяне да апошняй капеечкі, а сёньня я не прадаў аніводнага пярсьцёнка. А, апроч таго, у мяне жалоба: памёр наш імпэратар.
— Бач ты, здох, сволач, разгэтак яго маць! — выказалі свае спачуваньне расійскія салдаты. — А наш цар-бацюшка ўсё яшчэ жывы…
Гэта гучэла і так, і гэтак, дык і нельга было зразумець, ці жадалі яны свайму цару доўгага жыцьця, ці як найхутчэй яму памерці…
Праз некалькі дзён Швэйк накіраваўся з сваімі пярсьцёнкамі на рынак. Рыначны пляц быў повен народу. Жанчыны гандлявалі гуталінам, грабянцамі і ўсялякай дробязою, мужчыны — мясам і сланечнікам, а салдаты — бялізнаю і парусінаю. Часамі яны мянялі боты, аддаючы свае новыя за прыплату некалькіх рублёў і тут-жа нацягваючы старыя і парваныя. Раз-по-разу на рынку зьяўляліся вайсковыя пікеты, што лавілі салдат, якія прадавалі казённую маемасьць.
Швэйк прыпыніўся, пазвоньваючы нанізанымі на шнурочак пярсьцёнкамі. Навокал яго сабраўся натоўп і пачаў выбіраць і таргавацца, мяркуючы заплаціць за адзін пярсьцёнак, а два ўкрасьці. Раптам натоўп расступіўся, даючы дарогу тоўстаму барадатаму папу, што ішоў проста на Швэйка.
— Ён мусіць хоча падараваць парачку сваім дзецям, — сам сабе сказаў Швэйк і пачаў размахваць пярсьцёнкамі ў яго перад вачыма. Бацюшка ўзяў іх у рукі і пачаў уважліва разглядаць. Швэйк заўважыў, што ён адклаў убок тыя, у якія былі ўстаўлены каменчыкі з чырвонага цэльлюлёіду ў выглядзе крыжыка, і, думаючы, што бацюшка зьбіраецца купіць толькі пярсьцёнкі з крыжыкамі, выцягнуў цэлае вясло гэтакіх пярсьцёнкаў з кішэні.
— Добра, добра! — пахваліў бацюшка. — Вось я іх усе ў цябе і адбяру. Гэтакімі гандляваць забараняецца.
— Чаму? Што такое? — запытаў Швэйк, бачачы, што бацюшка хавае пярсьцёнкі ў расу, нават не запытаўшыся пра цану н іх.
— Няможна, няможна, — яшчэ раз сказаў поп. — На іх ёсьць сьвяты крыж, а ты прадаеш іх ніжэйшым чыном. А ты ведаеш, што яны з імі робяць? Яны ўскладаюць іх на палец, а пасьля расшпільваюць сабе гэтакаю рукою штаны, калі йдуць даветру.
Салдаты, што стаялі навокал, зарагаталі. Бацюшка пачырванеў.
— І яшчэ горш таго: мацаюць баб рукамі, на якіх вось гэтыя самыя пярсьцёнкі.
Рогат грунуў яшчэ мацнейшы. Поп, нібы раззлаваны індык, хацеў быў пайсьці, але салдаты, як-бы згаварыўшыся, загарадзілі яму дарогу.
— Бацюшка, аддайце аўстрыяку пярсьцёнкі, або заплацеце, — сказаў адзін з іх. — Няможна-ж чалавеку дарэмна працаваць! Аддай, чуеш?
— Аўстрыяк не чалавек, а наш забойца, — узгарэўшыся, адказаў поп. — Хто яму дазволіў гандляваць пярсьцёнкамі? Бач, прыехаў сюды наш рускі хлеб есьці! Усю Расію яны, паганыя, аб’елі! Ды яшчэ пярсьцёнкі майструе, праваслаўную веру зьневажае!
Пасьля яго слоў у натоўпе пачуўся спачувальны гул. Бацюшка зачапіў слабую струнку гэтых людзей; мужыкі і бабы адчулі прыліў патрыётызму, але салдаты ўпарта дамагаліся свайго:
— Гэта, бацюшка, справа ня вашага розуму… Мы яго ў палон узялі… Дык з якога права вы ў яго яго дабро адбіраеце. Ён салдат, значыцца — наш брат вайсковы. Значыцца, яму паводле нашых законаў і адказваць.
— Ды чаго на яго глядзець. Бі яго, калі ён бяз дай прычыны чалавека крыўдзіць! — провокацыйна гукнуў хтосьці ў задніх шэрагах, ад чаго ўпартасьць у салдат яшчэ павялічыліся. Яны, зьлёгку насядаючы на папа, прымусілі яго падыйсьці шчыльна да Швэйка, гаворачы:
— Аддайце, бацюшка, пярсьцёнкі, або плацеце грошы. Эй, чуеш, аддайце!..
Да папа з пагрозаю працягнуць з два дзесяткі рук. Тады ён палез у кішэню расы, але дастаў адтуль не пярсьцёнкі, а нумар «Биржевых ведомостей». Разгарнуўшы яго, ён салодкім голасам запытаў Швэйка, паказваючы на портрэт:
— Хто гэта? Ты яго ведаеш?
— Гэта наш нябожчык імпэратар, — спакойна адказаў Швэйк.
— Так, так, — згодзіўся поп, — гэта ваш цар. Ён памёр. Чаму-ж ты ня молішся ў царкве за яго душу, а гандлюеш на рынку пярсьцёнкамі? Чаму ты ня носіш жалобы па ім?
Усе навокал прыціхлі. Справа пачынала быць цікаваю. Бацюшка, упэўнены што ён перамог, паказаў на зьмешчаны побач портрэт:
— Ну, а гэтага ведаеш?
— А як-жа! Гэта кандыдат на трон, эргэрцог Карл, — сказаў Швэйк і неабдумана дадаў: — Ён мне сваімі рукамі начапіў мэдаль, так што нават усе грудзі мне пакалоў.
— Значыцца, ён падараваў табе мэдаль за тое, што ты ў нашых страляў? — з адмысловым націскам сказаў бацюшка, хітра падміргнуўшы салдатам. — За каго-ж ты цяпер стаіш? За Франца-Юзафа, ці за Карла?
— За Карла, — простадушна адказаў Швэйк. — Кожны салдат павінен стаяць за свайго цара.
Бацюшка, убачыўшы, што мужыкі гатовы павалтузіць Швэйка за бакі, урачыста тыкнуў пальцам у адно месца ў газэце і крыкнуў:
— От бачыце, хлопцы! Ён стаіць за свайго цара Карла, які які хоча ваяваць з намі пакуль не пераможа нас. Пра гэта ў газэце пішуць.
Хтосьці добра даў Швэйку ззаду па карку. Бацюшка пачаў ціснуцца праз натоўп, мяркуючы, што Швэйк застанецца адзін расхлёбваць кашу. якую ён заварыў. Але ў гэты момант пачуўся Швэйкаў голас:
— Бацюшка, га бацюшка, вы-ж хлусіце! У газэце пішуць зусім ня гэтак, але толькі я не магу прачытаць што.
— А я-ж вам казаў, што трэба біць доўгагрывых! — зноў гукнуў, выскачыўшы наперад перад бацюшкам, той самы хлопец, што ўжо раз прапанаваў гэтакі спосаб узьдзейнічаньня. — Чаму ён паказвае чалавеку, які ня ўмее чытаць, газэту? Глядзі, хлопцы, гэты аўстрыяк па-расійску ня ўмее чытаць, а поп яму кулі залівае… Аддавай пярсьцёнкі, а не дык!..
І ён моцна рвануў бацюшку за руку.
— Ой, праваслаўныя! Ой, б’юць, забіваюць! Гвалт! — заенчыў бацюшка. Кірмаш заварушыўся, і людзі, не разабраўшыся, што за справа тут, палезьлі адзін на аднаго з кулакамі. Бабы зьбілі Швэйка з ног, лаючыся на чым сьвет стаіць, а салдаты атакавалі баб і прымусілі іх уцякаць. Падасьпела паліцыя і разагнала натоўп і затрымала тых, праз каго пачаўся гвалт.
Добра такі натузанага бацюшку, у сінякох і гузох, пасадзілі на рамізьніка, які заўважыўшы, што з бацюшкавае кішэні тырчаць пярсьцёнкі, не пасаромеўся іх прысвоіць. А ўдалага ваяку Швэйка завялі проста пад аховаю штыкоў у канцылярыю да прапаршчыка Вараб’ёва.
Прапаршчык, які працаваў да прызваў за інжынэра на аднэй з фабрык у Варшаве, зацікавіўся швэйкаваю справаю. Ён загадаў яму падрабязна расказаць, як усё было, што сказаў бацюшка, як трымалі сябе салдаты і што яны крычалі да таго, калі пачалі біць папа, і чаму, як думае Швэйк, яго наогул білі. Нарэшце ён запытаў Швэйка:
— А як ты думаеш, чаму цябе самога не пабілі?
— Не магу знаць, ваша благародзьдзе, — адказаў Швэйк фразаю, якую чуў ад расійскіх салдат, — але думаю, што яны мяне ня білі таму, што хочуць жыць з намі мірна. Яны ня любяць начальства, бо ведаюць, што хто стаіць над імі, той з іх зьдзекуецца. У нас, дазвольце далажыць, гэтых дармаедаў папоў таксама ня любяць.
Прапаршчык глянуў на Швэйка павесялелымі вачыма і сказаў па-нямецку:
— Можаш ісьці. А здорава цябе бабы патузалі.
Пасьля ён упаў у доўгі одум і, здавалася, не заўважаў Швэйка, які стаяў перад ім. І толькі калі той грукнуў цяжкімі ботамі і ўдала аддаў чэсьць, прапаршчык сказаў:
— Ну, ідзі.
У сенцах Швэйк спыніўся і прыслухаўся: прапаршчык высьвістваў «Марсэльезу».
На запытаньне Гаршыны, хто яго гэтак згвалтузіў, Швэйк адказаў:
— Тут у нас зноў адбылося маленькае непаразуменьне, гэта значыцца, у мяне з адным папом, што хацеў паказаць мне сваю інтэлігентнасьць. Ён уздумаў украсьці ў мяне пярсьцёнкі і адгаворваўся тым, што на іх ёсьць крыжыкі. А я яму растлумачыў, што ня ўмею чытаць, што я няпісьменны; ну, бабы мяне за гэта і памялі. Але затое папу паказалі салдаты, што такое інтэлігентнасьць. Калі я працаваў у шахтах, там таксама здарылася штосьці падобнае. Наогул, на сьвеце ёсьць шмат такога, што вельмі падобна адно на адно, але толькі парознаму завецца. І кожны называе гэта так, як умее.
Швэйк падзьмуў на сваю падзёртую руку і гаварыў:
— Прыехаў нейк да нас на работы старшы інжынэр з адным вышэйшым чыноўнікам з судзейскіх і пачаў паказваць яму шахту. А калі прайходзілі паўз стайні, інжынэр і кажа: «Давайце, зойдзем сюды. Я пакажу вам нязвычайна інтэлігентнага каня». Былі там усялякія коні і між іншага побач у праварынах — вараны і сівая кабыла. «Дайце кабыле сена. Кіньце сена на паддогу» — кажа інжынэр да канюха. Той кінуў бярэмя, і кабыла пачала есьці. Але тут вараны прасунуў нагу пад перагародку і да тых часоў згрэбаў сена, пакуль яно не апынулася ў яго; тады пачаў жаваць яго, а кабыла толькі тупа паглядвала. «Сапраўды, якая здагдлівая жывёла» — сказаў судзейскі, а інжынэр дадаў: «Так, наш вараны, можна сказаць, інтэлігентная жывёліна». Канюх Фрушэк на гэта скрывіўся, і ён дазволіў сабе зьвярнуцца да судзейскага з маленькаю заўвагаю: «Але, вараны заўсёды гэтак робіць, і мы лічым яго за гэта проста за спрытнага злодзея. А вось цяпер я першы раз чую, што гэта інтэлігентны ўчынак. Ну, а што пане райца, калі я выцягну ў вас гадзіньнік, вы таксама скажаце пра мяне, што я выявіў вялікую здагадлівасьць, або пашляце па паліцыю і запатрабуеце пасадзіць круцяля і злодзея за краты?» І вышла пасьля з гэтага цэлая гісторыя, якое табе з тваімі дурнымі мазгамі ніколі не зразумець, — скончыў Швэйк. — Напрыклад, калі шахцёр цягнуў да сябе дадому крадзены вугаль, ён сьмяючыся, казаў: «Гэта ў мяне выявілася інтэлігентнасьць!» Або калі контролёр патрабаваў хабару, дык пра яго казалі, што ён вельмі «інтэлігентны» чалавек. І нарэшце слова гэтае стала там за самую апошнюю лаянку. Бургамістрава дачка падала ў суд на жандарскага вахмістра, бо ён у лісьце, у якім рабіў ёй прапанову пайсьці за яго, напісаў: «Я вельмі захапляюся вамі, вы гэтакая інтэлігентная дзяўчына». А з карчмы выкінулі аднаго комівояжэра, які, хочучы прадаць гаспадару цынтрыфугу, сказаў: «Купеце сабе гэтакую штуку, я вам раджу. Паверце, наша марка — лепш за ўсё, я вам кажу гэта як інтэлігентнаму чалавеку».
— Швэйк, чым далей, тым ты робішся разумнейшы, — пахваліў яго Гаршына. — Гэта праўда, што людзі лаюцца між сабою парознаму. У мяне самога была кватэрная гаспадыня, якая клікала сваю дачку, калі лаялася з ёю, «філярмонічнай сымфоніяй». А дачка варочалася дадому звычайна толькі пад раніцу і адказвала маці гэтак: «Паважнай дзяўчыне сапраўды даводзіцца чырванець, што ў яе гэтакая «суконная» маці».
— Што-ж, гэта бывае, — згадзіўся Швэйк, — што людзі блытаюць словы. Гэтакі выпадак быў у нас у 91-м палку. Стаю я нейк за днявальнага ля брамы казармаў, і раптам прыходзіць да мяне нейкая старэнькая, гэтакая сапраўдная цёмная вёска, і кажа, што ў яе тут у палку ёсьць сын, Новак на прозьвішча і каб я яго выклікаў. Я ёй растлумачваю, што гэта будзе цяжкавата, бо Новакаў у нас як сабак нярэзаных, у аднэй нашай роце іх сямнаццаць чалавек. А яна нават ня ведала ў якой ён роце і балбоча ўсё адно: «Ну але, пакліч, сынок, Венцаслава Новака. Ён гэтакі сабе русы, і на мяне падобны». А калі я ёй нарэшце дакляраваў яго пашукаць, яна раптам успомніла, што ён на вайсковай службе ў вялікім чыне і ўсе яго слухаюць. Я пачаў ёй пералічваць: генэрал-лейтэнант, генэрал-маёр, палкоўнік, маёр, капітан, паручнік, падпаручнік, прапаршчык, а яна ўсё трасе галавою, што гэта ня тое. Тады я называю ёй унтэр-афіцэрскія чыны: фэльдфэбель, узводны, капрал, яфрэйтар. Тут яна ўжо зусім засумавала і шэпча: «Не, не, ня тое». Нарэшце я з роспачы кажу: «Можа ён барабаншчык або гарніст?» Дык яна як гукне: «Вось, вось, гэта самае! Ён нам гэтак і пісаў» — што ён гарніст».
Швэйк разьлёгся на нарах і глыбока ўздыхнуў:
— Эх, каб чалавеку ведаць, што яго чакае і чаго ён ня міне!