Сапернікі ў майстэрстве бою,
Не знайце міру між сабой;
Насіце горда вашу зброю
У захапленнях барацьбой!
Хай перад вамі свет смуткуе,
Хай дзівіцца суворым дням:
Ніхто ўжо вас не пашкадуе,
Ніхто не перашкодзіць вам.
Сапернікі другога роду,
Вы, рыцары парнаскіх гор,
Вы не смяшыце лепш народу,
Суцішце свой сварлівы хор;
Спрачайцеся — ды толькі ў меру!
А вас няхай разлад міне,
Сапернікі ў каханні верным!
Сябры мае, паверце мне:
Каму дзявочае каханне
Належыць лёсам да сканання,
Назло той будзе між уцех;
І тут злавацца смех і грэх.
Калі Рагдай неўгамаваны,
Глухой трывогай змардаваны,
Пакінуўшы сяброў сваіх,
У край пусціўся адзінотны
І ехаў між пустынь лясных,
Спавіты думаю журботнай, —
Злы дух трывожлівы ўладаў
Яго тужліваю душою,
І невясёлы князь шаптаў:
«Заб’ю!.. Ўсё знішчу прад сабою…
Мяне пазнаеш ты, Руслан!
Цяпер дык дзеўчына паплача…»
Крануў каня і між палян
Ужо назад штосілы скача.
А ў гэты час салодкі сон
Апанаваў Фарлафа, ён
Схаваўся ў цень, каб не смаліцца
На яркім сонечным агні.
Паспаўшы, ён каля крыніцы,
Абедаць стаў у цішыні.
І раптам бачыць: нехта ў полі,
Як бура, мчыцца на кані;
Не марнаваўшы часу болей,
Фарлаф, пакінуўшы абед,
Кап’ё, кальчугу, шлём, пальчаткі,
Сеў у сядло і без аглядкі
Ляціць — а той за ім услед.
«Бягляк, спыніся, вераломны! —
Крычыць Фарлафу незнаёмы. —
Нягоднік, дай сябе нагнаць!
Дай галаву з цябе сарваць!»
Фарлаф, пазнаўшы крык Рагдая,
Каня яшчэ хутчэй пагнаў,
Ад страху ўвесь аж замірае, —
Ён вернай смерці ўжо чакаў.
Так толькі заяц баязлівы,
Штосіл, напуджаны, імкліва
Бяжыць праз поле, праз лясы,
Калі за ім імчацца псы.
На месцы слаўнага пабегу
3 растопленага сонцам снегу
Шумліва раўчукі цяклі
Па векавых грудзях зямлі.
Да рову конь прыбег імклівы,
Махнуў хвастом і белай грывай,
Заціснуў цуглі між зубоў
І пераскочыў цераз роў;
А коннік наш уверх нагамі
Зляцеў нязграбна ў гразкі роў,
Свет пацямнеў перад вачамі,
Быў смерць сваю прыняць гатоў.
Рагдай да яра падлятае,
Ужо чуваць і меча звон;
«Смерць баязліўцу!» — абвяшчае…
Тут пазнае Фарлафа ён;
Гдядзіць, і рукі абамлелі;
Здзіўленне, прыкрасць, крыўда, гнеў
На твары раптам заблішчэлі;
Герой сцяў зубы, анямеў,
І ўжо з панурай галавою
Хутчэй ад яра скіраваў,
Шалеў ажно… ды ледзь не стаў
Ён сам смяяцца над сабою.
Тады спаткаў ён пад гарой
Бабулечку ледзь-ледзь жывую,
Гарбатую, зусім сівую.
Яна дарожнаю клюкой
Яму на поўнач паказала.
«Ты знойдзеш там яго», — сказала.
Рагдай вясёласцю ўскіпеў
І к вернай смерці паляцеў.
А наш Фарлаф? Ляжыць, бядуе,
Дыхнуць баіцца; сам не свой.
І толькі думае: жыву я?
Куды ж уцёк сапернік мой?
І раптам чуе над сабой,
Нібы з магілы, кліч старой:
«Устань, малойчык; ціха ў полі;
Нікога ты не стрэнеш болей;
Каня свайго хутчэй прымай;
Мяне паслухайся, ўставай».
Фарлаф, збянтэжаны, міжволі
Паўзком пакінуў брудны роў;
Мясцовасць ціха аглядае,
Ўздыхае й радасна гукае:
«Ну, дзякуй богу, я здароў!»
«Павер! — старая зноў сказала, —
Людмілу цяжка адшукаць;
Яна далёка дзесь прапала;
Не нам з табой яе дастаць.
Па свету ездзіць небяспечна;
Ты, мілы, будзеш сам не рад.
Параду я даю сардэчна:
Ідзі паціханьку назад.
Пад Кіевам, у аддаленні,
Ў сваім уласным пасяленні
Застанься жыць, у добры час:
Людміла не ўцячэ ад нас».
Сказаўшы, знікла. Ў нецярпенні
Герой не доўга разважаў,
Дадому шлях свой скіраваў,
Забыў аб славе ён магутнай
І пра княжну не ўспамінаў;
І шэпт дубровы ледзьве чутны,
Палёт сініцы, рокат вод
Яго кідалі ў жар і пот.
Між тым Руслан ляціць стралою;
Ў глушы лясоў, сярод палёў
Прывычнай думаю сваёю
Ён да Людмілы прагне зноў,
І кажа ён: «Ці адшукаю?
Цябе, каго я так кахаю?
Ці ўбачу ясны твой пагляд?
Ці ўчую слоў пяшчотны лад?
Ці, можа, лёс, каб чарадзея
Ты век нявольніцай была,
Каб вечнай дзевай ў ліхадзея
Ў цямніцы змрочнай адцвіла?
Альбо сапернік прыйдзе мужны?
Не, не, ніколі, мілы дружа:
Яшчэ пры мне мой верны меч,
І галава не ўпала з плеч».
Аднойчы, цёмнаю парою,
Каменным берагам крутым
Наш віцязь ехаў над ракою.
Заціхла ўсё. І ўраз за ім
Стралы імклівае трымчанне,
Кальчугі звон, каня іржанне
Ды тупат па траве густой.
І раптам грымнуў голас: «Стой!»
Ён азірнуўся: ў полі чыстым,
Кап’ё падняўшы, мчыць са свістам
Шалёны коннік, і стралой
Князь паляцеў яму настрэчу.
«Ага! дагнаў цябе! пастой! —
Гукае коннік, сам не свой: —
Рыхтуйся на ліхую сечу;
Цяпер тут вечна спачывай;
А там нявест сваіх шукай».
Руслан дрыжаў, кіпеў ад гневу;
Пазнаў ён майстра спраў ліхіх.
Сябры мае! а наша дзева?
Пакінем віцязяў на міг;
Пра іх я зноў успомню скора,
А то даўно пара ўжо мне
Падумаць крышку аб княжне
І аб жахлівым Чарнаморы.
Маіх лятункаў часты госць,
Няхай часамі і не скромны,
Я расказаў, як ноччу цёмнай
Людмілы нашай прыгажосць
Ад ап’янелага Руслана
Схавалася сярод туману.
Княжна! Калі ў імгле начной
Злачынец дужаю рукой
Цябе сарваў з пасцелі шлюбнай
І, як віхор, да хмар густых
Узняўся з прагай душагубнай
І хутка ўцёк да гор сваіх —
Ты ў страху страціла прытомнасць.
Праз змрок паветра, цяжкі дым
У замку ведзьмара страшным
Ты апынулася у момант.
Я летняй наглядаў парой,
На прызбе седзячы сваёй,
Калі за курыцай труслівай
Султан куратніка пышлівы,
Мой певень па двары скакаў
І трапятлівымі крыламі
Ужо сяброўку абдымаў;
Над імі хітрымі кругамі
Курыны злодзей з даўніх пор,
Каршун насіўся ў небе шэры,
Прыняўшы здрадлівыя меры,
Ён, як маланка, ўпаў на двор.
Узвіўся і ў кіпцях страшэнных
У край бяспечны і таемны
Зладзюга бедную памчаў.
Дарэмна певень скрозь гукаў,
Халодным страхам апантаны,
Сваю каханку… Ён наўкруг
Страчаў адзін лятучы пух,
Лягучым ветрыкам нагнаны.
Да самай раніцы княжна
У цяжкім забыцці ляжала,
Як быццам ёю жудасць сна
Цяпер навек апанавала.
Ды ўсё ж, прачнуўшыся, устала
Ўся ўсхваляваная яна;
Ляціць душою ў летуценні,
Кагось шукае ў захапленні;
Пытае ўслых: «Дзе мілы друг?»
Ды тут агонь вачэй патух.
Глядзіць з пужлівасцю наўкруг.
Людміла, дзе твая святліца?
Дзе ложак радасці тваёй?
Адна, з жахлівай цішынёй
Ляжыць, сумуе маладзіца
Сярод падушак пухавых,
Пад гордым ценем балдахіна;
Заслоны, пышная пярына
Ва ўзорах яркіх, агнявых;
Тканіны ўсюды дарагія;
Скрозь яхант жарам зіхаціць;
Кругом курыльні залатыя
Ад іх духмяны пах стаіць;
Даволі… Што мне за прынада
Апісваць замак, ўсё адно
Ужо мяне Шахеразада
Ў тым апярэдзіла даўно.
Ды светлы церам нам не радасць,
Калі там друга не відно.
Тры дзевы, пекнаты прывабнай,
Ў адзенні лёгкім, дзіўна зграбным
Тут да Людмілы падышлі,
Паклон аддаўшы да зямлі.
Так прывітаўшы маладую,
Адна бліжэй з іх падышла;
Касу Людмілы залатую
Рукою лёгкай запляла
З майстэрствам, нам цяпер не новым,
І абвіла вянком пярловым
Навокал бледнага чала.
Тут падыходзіць і другая,
Свой погляд сціпла апускае;
Блакітны, пышны сарафан
Убраў Людмілы стройны стан;
Пакрыты кудры залатыя,
І плечы й грудзі маладыя
Фатой празрыстай, як туман.
Убранне зайздрасна хавае
Людмілы полымны парыў,
Абутак лёгенька сціскае
Дзве ножкі, дзіва сярод дзіў.
Дзяўчына трэцяя Людміле
Жамчужны пояс падае.
Між тым нябачны голас мілы
Ёй песні весела пяе.
Але ні прыгажосць караляў,
Ні сарафан, ні перлаў рад,
Ні спеў ліслівасці ў запале
Не радуюць яе пагляд.
Дарэмна люстра ёй малюе
Яе красу, убор і строй
Спусціўшы долу позірк свой,
Яна маўчыць, яна сумуе.
Хто праўду любіць шанаваць
І ў сэрцы цёмным дне чытае,
Вядома, той павінен знаць,
Што раз жанчына забывае
Як-небудзь, у самотны час,
На злосць развазе і звычаю,
У люстра глянуць хоць-бы раз —
Дык сумна ёй ужо без краю.
Ды вось Людміла зноў адна.
Не знаўшы, што пачаць, яна
Пагляд журботны не знаходзіць
Абрысаў роднае зямлі.
Па ёй няведамай зямлі.
Ўсё мёртва. Снежныя раўніны
Наўкол, як дываны, ляглі;
Стаяць панурых гор вяршыні,
І аднастайна ночы, дні
У вечнай дрэмлюць цішыні;
Нідзе тут не відно ні сёлаў,
Ні спадарожніка ў снягах,
І паляўнічы рог вясёлы
Не трубіць у пустых гарах;
Парою толькі з сумным свістам
Віхор бунтуе ў полі чыстым
І, дзе віднее небакрай,
Хістае саматлівы гай.
У слёзах роспачы Людміла
Свой твар спалоханы закрыла.
Што ёй рабіць, як ёй тут быць!
У дзверы срэбныя бяжыць;
Яны пад музыку і спевы
Раскрыліся, і наша дзева
У садзе ўжо; а сад тут ззяў
Цудоўней ад садоў Арміды
І тых, якімі уладаў
Цар Саламон, ці князь Таўрыды.
Шумяць, гукаючыся ў лад,
Прад ёй цудоўныя дубровы,
Прысады пальмаў, лес лаўровы,
Пахучых міртаў стройны рад,
І кедраў гордых верхавіны,
І залатыя апельсіны, —
Ў люстэрку вод блішчаць яны.
Ляскі, прыгоркі і даліны
Ажыўлены агнём вясны;
Лагодны ўецца ветрык майскі
Між зачарованых далін,
І свішча салавей кітайскі
У змроку трапяткіх галін;
Фантаны ў неба паўскідалі
Алмазы пырскаў; тут і там
Пад імі статуі пасталі,
Нібы жывыя; Фідзій сам,
Любімец Феба і Палады,
У захапленні пад канец
Свой зачарованы разец
З рук выпусціў бы, як ад звады.
Аб мармур дробячыся, ззяюць
І вогненнай дугой спадаюць
Уніз шумліва вадаспады;
І ручаі ў цішы лясной
Пляскочуць хваляй залатой.
Прытулак ахалодзе рады,
Скрозь зараслі кустоў густых
Альтанкі светлыя мільгаюць;
І над сцяжынкамі звісаюць
Галінкі ружаў агнявых.
Але няўцешная Людміла
Ідзе, ідзе і не глядзіць;
Раскоша чараў апастыла,
Хоць светлы край, а сумна жыць;
Па садзе доўга ўсё блукае,
Куды ідзе, сама не знае;
Стрымаць не можа горкіх слёз
І сумны позірк узнімае
Да неразгаданых нябёс.
Знянацку погляд ажывіўся;
Ўся ўсхвалёвана яна,
Здалося, страшны нарадзіўся
Тут замысел… Яна адна,
Масток высокі над патокам
Вісіць на скалах, як гарбах;
Яна ў самотнасці глыбокай
Бліжэй падходзіць — і ў слязах
На воды шумныя зірнула,
І перапоўніў грудзі жаль,
Сканаць рашыла ў змроку хваль —
Аднак жа ў воду не нырнула,
Пайшла дарогай зноў удаль.
Мая прыгожая Людміла,
Па сонцу бегаўшы ўвесь час,
Прыстала, слёзы асушыла,
Ў душы падумала: якраз!
На траўку села, і раптоўна
Над ёй шацёр шаўковы ўраз
З’явіўся з халадком цудоўным;
Абед багаты перад ёй;
Прыбор з бліскучага крышталю;
У садзе дзіўнаю красой
Нябачна арфы заігралі.
Глядзіць нявольніца княжна,
Ды ўпотай думае яна:
«Адной, без мілага, ў няволі,
Нашто мне жыць на свеце болей?
О ты, запал чый у грудзях
Пагібельнаю страсцю вее,
Мне ўлада ведзьмара не страх,
Людміла і памерці ўмее!
Не трэба мне тваіх шатроў,
Ні нудных песень, ні піроў —
За ежу не прымусіш сесці,
Памру сярод тваіх садоў!»
Падумала — і стала есці.
Княжна ўстае, і ўміг шацёр
І ў бляску золата прыбор,
І гукі арфы… ўсё прапала;
І як было, ўсё ціха стала;
Людміла ў гэтай цішыні
Ізноў адна з тугой дзявочай;
Між тым у сіняй вышыні
Плыў маладзік, царэвіч ночы.
Паўзе імгла з усіх старон,
Сцяжынкі змрочнасцю закрыла;
Княжну міжволі хіліць сон,
І невядомая ёй сіла,
Лягчэй, чым весні ветрык той,
Яе ў паветра падымае,
Нясе ў палац чароўны свой
І асцярожна апускае
Скрозь фіміям у ціхі кут
На ложак смутку і пакут.
Тры дзевы мігам падляцелі,
Тут да Людмілінай пасцелі,
Каб зняць убор, ды прад княжной
Хаваюць хмуры погляд свой,
А прымусовае маўчанне
Употай будзіць спачуванне,
Дакор бяссільны долі злой.
Ды паспяшаем: іх рукой
Раздзета сонная княжна;
Ўся у прыгожасці бязмежнай,
Ў адной сарочцы беласнежнай
Кладзецца адпачыць яна.
І, развітаўшыся з палоннай,
Тры дзевы выбеглі з паклонам,
Паспеўшы дзверы зачыніць.
Але нявольніца не спіць!
Дрыжыць, як ліст, дыхнуць баіцца;
Імгненны сок з вачэй бяжыць.
З нямой трывогай маладзіца
У цемру страшную глядзіць…
Скрозь глуха, змрочнасць наплывае,
Ды толькі сэрца не сціхае…
Здаецца, ціша шапаціць;
Ідуць… да ложка падступаюць;
Княжна стаілася, дрыжыць.
І раптам… жах!.. Сапраўды тут
Пачуўся шум; як цудаў цуд,
Цьма ночы бліснула агнямі;
Тут дзверы насцеж, і радамі,
Падняўшы шаблі ганарліва,
Арапы чынна і маўкліва
Да ложка дзеўчыны ідуць,
Ды на падушках беражліва
І асцярожна, як мажліва,
Сівую бараду нясуць.
А ўслед за гэтай барадою
Паважнай гордаю хадою
Ідзе гарбаты чарадзей:
Ягонай галаве пабрытай,
Высокім каўпаком пакрытай,
Належыць тая барада.
Ужо ён блізіцца… бяда!
Княжна — з пасцелі і штосілы
Сівога карла за каўпак
Рукою жваваю схапіла,
Ўзняла дрыжачы свой кулак
І ў страху запішчэла так,
Што ўсіх арапаў аглушыла.
Дрыжыць і корчыцца бядак,
Больш, чым княжна, перапужаўся,
Заткнуўшы вушы, ён збіраўся
Ўцячы хутчэй, ды ў барадзе
Заблытаўся, упаў і б’ецца;
Ўстае, упаў; у той бядзе
Арапаў чорны рой снуецца;
Шумяць, піхаюцца, бягуць,
Хапаюць ведзьмара ў ахапку
І прэч разблытываць нясуць,
Пакінуўшы ў Людмілы шапку.
Што робіць добры віцязь наш?
Ці ж вы не помніце сустрэчу?
Бяры свой хуткі карандаш,
Малюй, Арлоўскі, ноч і сечу!
Пры месячным святле ўначы
Два князі люта біцца сталі;
З іх кожны праг перамагчы,
Ужо і коп’і пакідалі,
Паломаны ужо мячы,
Крывёй кальчугі іх пакрыты,
Шчыты трашчаць, ушчэнт разбіты…
Яны схапіліся штосіл,
Узняўшы ў неба чорны пыл;
Пад імі ў шале коні б’юцца;
Байцы, прыпаўшы да сядла,
Друг друга збіць з каня імкнуцца,
Іх злосць абодвух спавіла;
Перапляліся, камянеюць;
Агонь па жылах іх бяжыць;
І сэрца ў кожнага дрыжыць —
І вось хістаюцца, слабеюць —
Хтось упадзе… Ўміг віцязь мой
Ўскіпеў, жалезнаю рукой
З сядла ён конніка зрывае,
Трымае момант над сабой
І ў хвалі з берага кідае.
«Загінь! — пагрозліва гукае, —
Памры, зайздроснік люты мой!»
Вы здагадаліся, ў чым справа,
З кім біўся смелы наш Руслан:
То быў шукальнік дзей крывавых,
Рагдай, надзея кіяўлян,
Паклоннік рэўнасны Людмілы,
Ён ля дняпроўскіх берагоў
Шукаў саперніка слядоў;
Знайшоў, нагнаў, ды толькі сілы
Руслана здолець не хапіла,
І Русі ўслаўлены баец
Ў пустыні свой знайшоў канец.
І было чутна, што Рагдая
Тых вод русалка маладая
Рукой халоднай абвіла,
Прылашчыла, пацалавала,
На дно са смехам павяла.
Пасля таго начэй нямала
Навокал ціхіх берагоў
Здань волата адна блукала,
Пужала смелых рыбакоў.
Прапануем да спампаваньня!