Дарэмна ў старане таіўся
Для мірных блізкіх мне людзей,
Мой верш! О ты не засланіўся
Ад гнеўных зайздрасці вачэй.
Ёй, бледны крытык, у паслугу,
Мяне дакорліва спытаў:
Пашто Русланаву падругу,
Як-бы на смех яе супругу,
Княжной і дзеваю назваў?
Чытач, ты бачыш, нарачыта
Тут злосці чорную пячаць!
Скажы, Зоіл, прадажны крытык,
Ну як і што мне адказаць?
Зачырванейся, бог з табою!
Цяпер спрачацца не хачу;
Я не крывіў сваёй душою,
І я пакорліва маўчу.
Ды зразумееш ты, Клімена,
Апусціш томна погляд свой,
Афяра сумнага Гімена...
Я бачу: след слязы тваёй
На маім вершы, сэрцу чулым;
Пачырванела, зрок пагас;
І моўчкі глыбака ўздыхнула!
Раўнівец: бойся, блізка час;
Амур з Дасадаю нядаўна
Ўступілі ў смелы загавор,
Для галавы тваёй бясслаўнай
Падрыхтаваны мсцівы ўбор.
Ўжо рань халодная заззяла
На цемені паўночных гор;
А ў дзіўным замку ўсё маўчала.
Ў дасадзе скрытай Чарнамор
Без шапкі лёг, адпачывае,
На ложку злосна пазяхае.
Ля барады яго аддана
Рабы снаваліся, яны
Маўкліва грэбнем касцяным
Яе расчэсвалі старанна;
Між тым, на вусы, для карысці
І для красы яго, ліліся
Усходніх чараў араматы,
І кудры хітрыя віліся;
Як раптам, скуль тут не вазьміся
Ў акно улятае змей крылаты:
Грыміць жалезнаю луской,
У кольцы быстрыя сагнуўся
І тут Наінай абярнуўся
Ён перад здзіўленай гурбой.
“Цябе вітаю я, — сказала, —
Сабрат, здаўна шаноўны мой!
Дасюль я Чарнамора знала
Адною гутаркай людской;
Цябе таемны лёс злучае
Цяпер з варожасцю маёй;
Табе няшчасце пагражае,
Навісла хмара над табой;
Мой кліч зняважаны ўстае,
Заве да помсты нецярпліва.”
Руку ёй карла падае,
А хітра так, а так лісліва,
І кажа: “Дзіўная Наіна!
Тваё сяброўства берагу.
Зняславім мы каварства фіна;
Але падкоп яго змагу;
Слабы наш вораг, пераможам;
Пазнай ты лёс цудоўны мой:
Сваёй выдатнай барадой
Глядзі, я нездарма ўпрыгожан.
Пакуль мне валасоў сівых
Не пасякуць мячом варожым,
Ніхто мне з віцязяў ліхіх,
Ніхто з смяротных не зніштожыць
Найменшых замыслаў маіх;
Маёю будзе век Людміла,
Руслан асуджаны на скон!”
І змрочна ведзьма паўтарыла:
“Загіне ён! Загіне ён!”
І потым тройчы прашыпела,
І тройчы тупнула нагой,
І чорным змеем паляцела.
Убраны рызай залатой,
Вядзьмар, натхненны чараўніцай,
Павесялеў, рашыўся зноў
Да ног панесці маладзіцы
Пакорнасць, вусы і любоў.
Адзеты карлік барадаты,
Ён зноў ідзе ў яе палаты;
Мінуў даўгі пакояў рад;
Княжны няма. Шагае ў сад,
У лес лаўровы, к кратам сада.
Ўздоўж возера і вадапада,
Пад мосцікі глядзіць, як след,
Княжны няма, прапаў і след!
Хто выкажа яго здзіўленне,
І рык, і плач, і абурэнне?
З дасады дня не ўбачыў ён.
Раздаўся карлы дзікі стон:
«Сюды, нявольнікі, бяжыце!
Вы носьбіты маіх надзей!
Людмілу зараз прывядзіце!
Шукайце, чуеце? Хутчэй!
А не — жартуеце са мною —
Ўсіх задаўлю вас барадою”!
Чытач, ці расказаць табе,
Куды красуня запрапала?
Ўсю ноч яна кляла ў журбе
Свой горкі лёс і — рагатала.
Было ёй страшна барады,
Ды карлу знала дасканальна,
Ён смешны быў, а ўжо заўжды
І смех і жах несумяшчальны.
Насустрач золаку — уміг
Пасцель пакінула Людміла,
І змрок міжвольна свой спыніла
На люстрах ясных, дарагіх;
Міжвольна кудры залатыя
З лілейных плеч яна ўзняла,
І валасы свае густыя
Рукой нядбайнай запляла;
Сваё ўчарайшае убранне
Выпадкам у кутку знайшла;
Яна адзелася і зрання
З дасады плакаць пачала;
Аднак-жа з люстранога шкла
Свой зрок не зводзіла і скора
На розум дзеўчыне прышло
Паспрабаваць і на чало
Прымерыць шапку Чарнамора.
Скрозь ціха, спіць яшчэ народ;
Ніхто на дзеўчыну не гляне...
А дзеўчыне ў семнаццаць год
Якая шапка не прыстане!
Прыхарашыцца самы час!
Людміла шапкаю вярцела;
Круціла так і сяк, якраз
Наадварот яна надзела.
І што-ж? О цуда дзён старых!
У люстры дзеўчына прапала;
Перавярнула шапку — ўміг
Людміла зноў у люстры ззяла;
Назад надзела — зноў няма;
Зняла — і ў люстры! “О, як дзіўна!
Дабро, вядзьмар, цяпер дарма,
Цяпер не страшна твая хціўнасць;
Я выйду, выйду з тваіх крат!“
Княжна ад шчасця чырванее,
І шапку злога ліхадзея
Адзела перадам назад.
Давайце ўспомнім, дзе-ж герой?
Бо ці-ж не сорам нам займацца
Так доўга шапкай, барадой,
Пра лёс Руслана забывацца?
Бой люты скончыўшы з Рагдаем,
Праехаў вечныя бары;
Прад ім прасторы выплываюць
У бляску ранішняй зары.
Дрыжыць наш віцязь мімаволі:
Даўнейшай бітвы бачыць поле.
Пустая далеч; у кустах
Жаўцеюць косці; па буграх
Раскінуты калчаны, латы;
Дзе збруя, дзе іржавы шчыт;
Ў руцэ кастлявай меч ляжыць;
Травой аброс там шлем касматы,
І чэрап парахнее ў ім;
Багатыра касцяк там цэлы
Ляжыць у полі тым нямым
З яго канём; кап’ё і стрэлы
Ляжаць у чорнай глыбіні.
І мірны плюш іх абвівае...
Нішто маўклівай цішыні
Ў пустыні тут не абурае,
І сонца з яснай вышыні
Даліну смерці асвятляе.
Ўздыхнуўшы, князь наўкол сябе
Дзівіцца сумнымі вачамі.
“О поле, поле, хто цябе
Усеяў мёртвымі касцямі?
Чый быстры конь цябе таптаў
Ў апошні час крывавай бітвы?
Хто тут са славаю сканаў?
Чые тут чуліся малітвы?
Навошта поле змоўкла ты
І парасло палын-травою?
Часоў ад вечнай цемнаты
Быць можа й мне няма спакою!
А мо’ на ўзгорку тым нямым
Паставяць ціхі гроб Русланаў,
І струны зычныя Баянаў
Не будуць гаварыць аб ім!”
Ды хутка ўспомніў віцязь мой,
Што меч спатрэбіцца герою
І нават панцыр; а герой
Ў апошняй бітве абяззброен.
Абходзіць поле ён наўкруг;
Сярод касцей параскіданых
У кучах тлеючых кальчуг,
Мячэй і шлемаў паламаных
Сабе шукае зброю ён.
Прачнуўся гул і шыр нямая,
Узняўся ў полі трэск і звон;
Ён шчыт іржавы падымае;
Знайшоў і шлем, і звонкі рог;
Адно мяча знайсці не мог.
Даліну бітвы аб’язджае,
Мячэй знаходзіць многа ён,
Ды кожны лёгкі, нетрывалы,
А князь прыгожы быў, не вялы,
Ні то, што віцязь нашых дзён.
Каб чым заняцца ад дакукі,
Кап’ё стальное ўзяў у рукі,
Надзеў кальчугу ён, як след,
І зноў далей падаўся ў свет.
Ужо знікаў закат румяны,
Над стэпам слаўся змрок густы;
Дымяцца сінія туманы,
Ўзыходзе месяц залаты;
Сцямнела. Сцежкаю выгарнай
Ў задуме едзе наш Руслан
І бачыць праз начны туман
Чарнее ўзгорак велізарны
І нешта страшнае хрыпіць.
Ён падбіраецца да ўзвышша,
Ён чуе: ўзвышша быццам дыша.
Руслан прыслухаўся, глядзіць,
Упэўнена, з спакойным духам;
А, пашавельваючы вухам,
Конь упіраецца, дрыжыць,
Трасе упартай галавою,
І грыва ўздыблена гарою.
Узгорак раптам яснатою
Ад света месяца заззяў,
Яснее; князь здзіўлены стаў,
Ён цуда бачыць прад сабою.
Знайду я словы хараства?
Прад ім жывая галава.
Вялізны вочы сном абняты;
Храпе, качае шлем пярнаты,
Высока пер’і ў цемнаце,
Як цені ўюцца, ходзяць жвава.
Ў сваёй жахлівай пекнаце
Над стэпам змрочным, як праява,
Яна ўздымаецца, маўчыць,
Пустыні вартаўнік адданы,
І перад віцязем стаіць
Гарою грознай і туманнай.
І задзіўлёны хоча ён
Каб таямнічы ўзрушыць сон.
Руслан, аглядваючы дзіва,
Аб’ехаў галаву кругом
І перад носам стаў маўкліва;
Ласкоча ноздры ён кап'ём,
І галава тут пазяхнула,
Адкрыла вочы і чыхнула...
Віхор падняўся, грозным гулам
Узвіўся пыл; з павек, з вусоў
З брывей зляцела стая соў;
Лес абудзіўся маўчалівы,
Чыхнула водгулле — імклівы
Конь заіржаў і адляцеў.
Аж ледзьве віцязь усядзеў,
І ўслед раздаўся голас шумны:
“Куды ты, віцязь неразумны?
Хутчэй назад, не жарты, ну!
Якраз нахала праглыну!”
Руслан з пагардай азірнуўся,
Стрымаў каня і ў старане
Ён з гордым відам усміхнуўся.
“Чаго ты хочаш ад мяне? —
Тут галава як закрычала. —
Вось госця доля надаслала!
Паслухай, прэч хутчэй ідзі!
Я спаць хачу, ўжо ноч, глядзі,
Бывай!” Ды віцязь наш славуты,
Пачуўшы грубасць, не стрываў,
Ускрыкнуў з важнасцю і люта:
“Маўчы, пустая галава!
Што-ж, чуў я ісціну бывала:
Хоць шырак лоб — мазгоў-жа мала!
Я еду, еду, не свішчу,
А як наеду, не спушчу!”
Тады, ад злосці анямеўшы
І ярасцю ўспалымнеўшы,
Ўспыліла галава; як жар,
Крывёю вочы заблішчэлі;
І зубы гнеўна задрыжэлі;
З вушэй і вуснаў хлынуў пар —
І тут яна, што сіл хапала,
Насустрач князю стала дуць;
Спужаўся конь, пачуў бяду,
Заплюшчыў вочы і пужліва
Праз цемень ночы, шквал бурлівы
У шлях няпэўны зноў бяжыць;
Нібы сляпы, авіты страхам,
Увесь знясілены ён жахам,
Імчыцца ў даль, каб адпачыць.
Ды зноў вярнуцца віцязь хоча —
Адбіты зноў, надзей няма!
А галава услед сама
Як звар’яцелая рагоча,
Грыміць: “Ай, віцязь! ай, герой!
Куды ты? Цішай, цішай, стой!
Эй, віцязь, шыю зломіш дарам;
Ці можа страх цябе праняў?
Парадуй хоць адным ударам,
Пакуль каня не змардаваў.”
А паміж тым яна героя
Дражніла страшным языком.
Руслан, дасаду ў сэрцы стоіў,
Маўкліва грозіць ёй кап’ём.
Трасе яго рукой свабоднай,
І, дрыжучы, булат халодны
Ткнуў у гарэзлівы язык.
І кроў з раз’юшанага зева
Ракою палілася ўміг.
Ад задзіўлення, болю, гнева,
Умомант шал згубіўшы свой,
На князя галава глядзела,
Жалеза грызла і бляднела.
Вось так здараецца парой.
Спыняючыся сярод сцэны,
Няўдалы вучань Мельпамены,
Раптоўным свістам збіты ўраз;
Людзей не бачыць доўгі час,
Бляднее, ролю забывае,
З апушчанаю галавой
Ён заікаецца, змаўкае
Перад насмешлівай гурбой.
Такой спрыяючай хвілінай
Да галавы ўжо безупынна,
Як ястраб, багатыр ляціць
З узнятай, грознаю рукою,
І рукавіцаю цяжкою
Стаў галаву з размаху біць,
І стэп ударам прагрымела;
Кругом расістая трава
Крывавай пенай заблішчэла,
І, задрыжэўшы, галава
Перавярнулася, зляцела,
І шлем чугунны загрымеў.
Тады на месцы апусцелым
Меч багатырскі заблішчэў.
Наш віцязь радасны, ён смела
Яго схапіў і к галаве
Па акрываўленай траве
Бяжыць з намерам паквітацца,
Каб ёй адсекчы вусы, нос;
Ужо гатоў Руслан змагацца,
Ужо мячом шырокім трос —
Знянацку, дзівячыся, ім
Пачуў яе самотны стогн...
І ціха меч ён апускае,
Ў ім гнеў суровы замірае,
І помста свой спыніла лёт
Ў душы, пакоранай маленнем.
Так на даліне тае лёд,
Сагрэты сонечным праменнем.
“Ты правучыў мяне, герой, —
Ўздыхнуўшы галава сказала: —
Твая рука мне паказала,
Што вінен я перад табой;
Цяпер вось я табе паслушны;
Ды, віцязь, будзь вялікадушным!
Мой лёс —ён варты спачування,
Героем быў і я ў змаганнях!
У грозных бітвах супастата
Сабе я роўнага не знаў;
Шчаслівым быў, каб не спаткаў
Сапернікам я злога брата!
Каварны Чарнамор, маіх
Ты ўсіх жахлівых бед віною!
Ты ганьба нашае сям’і,
Ад роду Карла, з барадою;
Мой дзіўны рост ад юных дзён
Не мог ён без дасады бачыць.
І стаў адносіцца ўжо ён
Заўжды з нянавісцю, няйначай.
Я быў заўсёды крышку простым,
Высокім, ён наадварот
Разумны быў, хоць куцы ростам,
І злосны, як жахлівы чорт.
Прытым-жа, знай, к маёй бядзе
Ў яго цудоўнай барадзе
Таіцца чарадзейства сіла,
Нішто, нідзе яму не міла —
Пакуль ён ходзіць з барадой —
Не будзе знацца ён з бядой.
Вось ён аднойчы з відам дружбы,
“Паслухай, — хітра мне сказаў, —
Не адмаўляй ад важнай службы:
Я ў чорных кнігах адшукаў,
Што за усходнімі гарамі,
На мора ціхіх берагах,
У склепе скрыта, пад замкамі
Захован меч — і што-ж? О страх!
Пазнаў я ў цемры чараўнічай,
Што воляй лёсаў таямнічых
Той меч вядомы будзе нам!
Абодвух ён пагубіць нас;
Мне бараду ссячэ, зараз
І галаву табе; глянь сам,
Як важна мець нам для збавення
Злых духаў дзіўнае стварэнне!”
“Ну, што-ж? Тут цяжкасцей няма, —
Сказаў я карле, — што-ж, дарма,
Хоць на край света йду з табою”.
І на плячо сасну ўзваліў,
А для парады на другое
Ліхога брата пасадзіў;
Пусціўся ў дальнюю дарогу,
Ішоў, ішоў і, дзякуй богу,
Як-бы прароцніцтву на зло,
Спачатку добра ўсё ішло.
За невядомымі гарамі
Знайшлі той склеп, як ён казаў,
Я разгарнуў яго рукамі
І таямнічы меч дастаў.
Дый не! Так доля захацела:
Між намі сварка закіпела —
Было аб чым, было чаму!
Мячом валодаць, бач, каму?
Я не ўступаў, ён хваляваўся;
Спрачаліся і пад канец
Прыманку выдумаў хітрэц,
Заціх, як быццам мне ён здаўся.
“Пакінем сварку, от прыстаў, —
Мне важна Чарнамор сказаў: —
Мы гэтым наш саюз зняважым.
Ці ў нас не будзе больш сустрэч?
Хай доля вырашыць і скажа:
Каму належыць гэты меч?
Прыложым вуха да зямліцы
(Што не прыдумае лісіца!),
І хто пачуе першы звон,
Таму і меч, таму скарыцца!
Сказаў і лёг на зямлю ён.
Я зману гэтаму паддаўся.
Ляжу, а звону не чуваць,
Я думаў карлу ашукаць!
Ды сам сурова ашукаўся.
А непрыкметна ліхадзей
Устаў, на цыпачках, хутчэй
Падкраўся ззаду, размахнуўся;
Як бура свіснуў востры меч,
Раней, чым я тут азірнуўся,
Ўжо галава зляцела з плеч —
І звышпрыродная ў ёй сіла,
Адразу дух жыцця спыніла.
Касцяк той цернямі аброс.
Ў краіне дальняй і нязнанай.
Сатлеў мой прах непахаваны;
Ды хцівы карла перанёс
Мяне у гэты край забраны,
Дзе вечна я аберагаў
Той меч, што ты сягоння ўзяў.
З табою, віцязь, лёс героя,
Вазьмі ты меч, і бог з табою!
Мажліва, на сваіх шляхах
Ты чарадзея напаткаеш,
Ах, калі яго пазнаеш, —
Адпомсці, знішчы зло і жах!
І я тады шчаслівым буду,
Спакойна век дакончу свой —
І знай, з удзячнасцю сваёй
Навекі твой удар забуду.”
Прапануем да спампаваньня!