Ты мне загадваеш, друг шчыры,
На лёгкай і нядбалай ліры
Пра дні мінуўшчыны спяваць,
І музе вернай прысвячаць
Спачынкаў слаўныя часіны...
Ты знаеш, мілая дзяўчына;
Не у лад з гаворкаю людской,
Твой друг, у шчасці і пяшчоце,
Забыў і працу ў адзіноце,
І гукі ліры дарагой.
Ад гарманічнае забавы
Я. зачарованы, адвык...
Табой дыміў — і гордай славы
Няясны мне прызыўны крык!
Мяне пакінуў тайны геній
Салодкіх думак і натхнення;
Любоў і смага асалоды
Займалі розум мой заўсёды.
Але загадваеш, любіла,
Мае апавяданні ты,
Паданні сланы, пекнаты;
Мой багатыр, мая Людміл,
Владзімір, ведзьма, карла мой,
І старца Фіна засмучэнні
Твае займалі лятуценні.
Ты, байкі слухаўшы, парой
З усмешкай ветлаю дрымала;
Але парой і погляд свой
На песняра мілей кідала...
Пачну: ўлюбёны гаварун,
Крануся зноў лянівых струн;
Я каля ног тваіх сядаю
І зноў пра віцязя спяваю.
Ды што сказаў я? Дзе Руслан?
Ляжыць ён мёртвы ў чыстым полі;
Ўжо кроў яго не льецца болей,
Над ім крыляе злы груган,
Замоўкнуў рог, застылі латы,
Шлем не шавеліцца касматы!
Наўкол Руслана ходзіць конь,
Схіліўся гордай галавою,
Ў яго вачах прапаў агонь!
Няўцешны, грывай залатою
Ён не трасе, не скача ён,
Чакае покуль князь устане...
Але Руслана моцны сон,
Не хутка рынецца ў змаганне.
А Чарнамор? Ён за сядлом,
У торбе, ведзьмаю забыты,
Не знаў, што робіцца кругом;
Стамлёны, сонны і сярдзіты
Майго героя і княжну
З нудоты вылаяў маўкліва;
Не знаючы пра навіну,
Ён з торбы выглянуў — о дзіва!
Сном вечным, бачыць, віцязь спіць;
Ў крыві затоплены ляжыць;
Няма Людмілы, пуста ў полі;
Ад шчасця ліхадзей дрыжыць,
Збылося, думаў, я на волі!
Але дарма так разважаў.
Між тым, Наінаю натхнёны,
З Людмілай ціха усыплёнай,
Фарлаф пад Кіеў пад’язджаў:
Ляціць, надзея й страх абнялі,
Прад ім дняпроўскія ўжо хвалі
Сярод знаёмых ніў шумяць;
Ўжо стрэхі горада відаць;
Фарлаф па гораду ўжо едзе,
І шум на плошчах устае;
Усхваляваны люд снуе,
Ідзе, каб конніка угледзіць,
І князя бацьку ўзвесяліць:
А вось і здраднік сам стаіць.
Насіўшы у сэрцы засмучонасць,
Владзімір-сонейка ў той момант
Ў высокім цераме сваім
Сядзеў, таміўся цяжкай думай.
Баяры, віцязі пры ім
Сядзелі з важнасцю і сумна.
І вось, ля ганку чуе ўздым:
Крык, хваляванне, гул і гоман;
Адкрылі дзверы: перад ім
Стаяў ваяка невядомы;
Ўсе ўсталі з шопатам глухім,
І раптам радасць акрыліла:
“Фарлаф... Няўжо?.. з табой Людміла!”
Змяніўся князеў сумны твар,
Падняўся з крэсла уладар,
Спяшаецца цяжкой хадою
Да дочкі роднае свае,
Падходзіць; бацькаўскай рукою
Стараецца абняць яе;
Але яна не адчувае,
Сваіх вачэй не раскрывае
Ў руках забойны — ўсе глядзяць
На князя здзіўлена ў чаканні;
І неспакойна паглядаць
Стаў бацька на яго ў маўчанні.
Да вуснаў палец хітра ўзняў:
„Людміла спіць, Фарлаф сказаў: —
Я так знайшоў яе нядаўна
Ў пустынных Мурамскіх лясах
У злога лесуна ў руках;
Там скончылася справа слаўна;
Тры дні мы біліся; ўставаў
Над боем тройчы месяц ясны;
Мой вораг не ўстаяў і паў.
Княжна — прышлося мне няшчаснай;
І хто парушыць дзіўны сон?
Калі настане абуджэнне?
Не знаю — долі скрыт закон!
А нам надзея і цярпенне
Адно цяпер задаваленне.”
І хутка навіна кругом
Па гораду стралою праляцела;
Народ збіраецца гуртом,
Гаворкай плошча закіпела;
Адкрыты ўсім палац стаіць;
Натоўп хвалюецца, бяжыць
Туды, дзе на адры высокім
Ляжыць на коўдры залатой
Княжна-Людміла ў сне глыбокім;
Князі і віцязі пры ёй
Стаяць панурыя; гук трубны,
Цімпаны, рогі, гуслі, бубны
Грымяць над ёю; князь цяжкой
Знясілены і змучаны тугой,
Да ног Людмілы сівізною
Прыпаў з маўкліваю слязою;
Фарлаф збянтэжаны пры ім
Стаяў з раскаяннем нямым,
Дзе ж зніклі дзёрзкасці ліхія?
Настала ноч. Шумлівы Кіеў
Бяссонных воч не закрываў;
Народ вёў шумную гамонку,
Пра цуда кожны штось казаў;
Муж малады ён сваю жонку
Ў святліцы скромнай забываў.
Ледзь толькі месячык двурогі
Знік перад ранішняй зарой,
Ўвесь Кіеў новаю трывогай
Смуціўся. Крыкі, шум, развой
Узніклі ўсюды. Кіяўляне
На гарадской сцяне стаяць...
З сцяны у ранішнім тумане
Шатры за рэчкаю відаць.
Шчыты, як зарава, бліскаюць,
У полі коннікі мільгаюць,
Узняўшы ў далях чорны пыл;
Ідуць паходныя цялегі.
Гарыць агнямі небасхіл.
Бяда: паўсталі печанегі!
А ў гэты час Фін-уладар
Магутных духаў, тайных чар
У дзікім і пустынным полі
З душой спакойнаю чакаў,
Каб дзень, што вызначаны доляй,
Даўно прадбачаны, настаў.
У глушыні сталоў спякотных,
За дальняй, дзікаю гарой
Жыллё вятроў і бур грымотных,
Куды і ведзьма погляд свой
У позні час баіцца кінуць,
Таіцца дзіўная даліна,
І ў той даліне дзве крыніцы:
Адна цячэ вадой жывой;
Другая між кустоў бруіцца
Па жвіру мёртваю вадой;
Наўкола ціха, ветры спяць,
Вясняны халадок не вее,
Сталеткі сосны не шумяць,
Не ўюцца птушкі, лань не смее
У спёку піць з таемных вод;
На ўлонні міра духаў пара
З пачатку света, у абшарах
Вартуюць бераг ад нягод.
З двума збанамі і пустымі
З’явіўся вешчы Фін прад імі;
Спынілі духі даўні сон
І, страху поўныя, прапалі.
Схіліўся, апускае ён
Збаны ў не кранутыя хвалі;
Напоўніў і ў паветры знік,
І апынуўся чараўнік
Ў даліне, дзе ляжаў Руслан
Ў крыві, без памяці, ад ран;
І стаў над рыцарам стары,
І пырснуў мёртваю вадою,
І раны зазіялі ўміг,
І труп цудоўнай пекнатою
Бліснуў; тады вадой жывою
Героя старац акрапіў.
Адчуў ён новых сіл прыліў,
Ажыла сэрца маладое,
Ўстае Руслан, на ясны дзень
Вачамі прагна паглядае,
Як недарэчны сон, як цень,
Прад ім мінуўшае мільгае.
А дзе-ж Людміла? Ён адзін!
Ў ім сэрца зноўку замірае.
Ўміг князь уздрогнуў; вешчы Фін
Яго заве і абымае:
“Збылася доля, о мой сын!
Цябе шчаслівы час чакае;
Цябе заве крывавы цір;
Твой грымне грозны меч бядою;
На Кіеў зойдзе ціхі мір,
І будзе там яна з табою.
Вазьмі пярсцёнак, тайны дар,
Крані ты ім чало Людмілы.
І чар вядзьмарскіх згінуць сілы,
Збянтэжыць ворагаў твой твар,
Мір прыдзе, згіне ліхалецце,
Хай шчасце абаім вам свеціць!
Бывай надоўга, віцязь мой!
Руку дай... толькі на тым свеце
Мы ўжо спаткаемся з табой!”
Сказаў і згінуў. Захапленнем
Агорнут палкім і нямым,
Руслан удзячна ў заміленні
Ўздымае рукі ўслед за ім...
Але ўсё ціха ў наваколлі!
Руслан адзін у дзікім полі;
Гарцуе, з карлам за сядлом,
Руслана конь нецерпялівы,
Бяжыць, іржэ, махае грывай;
Ўжо князь гатоў і ўжо вярхом
Ляціць жывы ён і здаровы
Цераз цэлі, цераз дубровы.
Тым насам Кіеў гаратлівы
Ў бядзе і ганьбе ў час аблогі.
Там, пазіраючы на нівы,
Народ з нудоты і знямогі
Стаіць на вежах, на гарах,
Чакае з неба страшнай кары;
І ціхі лямант у дамах,
Нібы страшныя звіслі хмары;
Адзін, каля дачкі сваёй
Владзімір з гораснай малітвай,
І смелы гурт багатыроў
З дружынай вернаю князёў
Рыхтуецца да лютай бітвы.
І днее. Рушыліся зноў
Натоўпы ворагаў з бугроў;
Неўгамаваныя дружыны
Навалай хлынулі з раўніны,
На кіяўлян пайшлі гарой;
На плошчах трубы загрымелі,
Байцы сышліся, паляцелі
Насустрач раці баявой,
Спаткаліся — пачаўся бой.
Пачуўшы смерць, кіпелі коні,
Пайшлі грымець мячы па броні;
Са свістам хмара стрэл ляціць,
Раўніна ад крыві гарыць;
Імчацца коннікі няспынна,
Перамяшаліся дружыны;
З'яднанай, дружнаю сцяной
Сячэцца там са строем строй;
Там пешы з конным люта б’ецца,
Там конь напужаны нясецца;
Там рускі ўпаў, там печанег;
Там заклік бітвы, там пабег;
Той пераможац булавою;
Той лёгкай ранены стралою;
Другі, прыціснуты шчытом,
Шалёным стоптаны канём...
Цягнуўся бой да цёмнай ночы;
Ні наш, ні вораг ні здалеў!
За грудамі крывавых цел
Бзйцы закрылі свае вочы,
І моцным быў іх цяжкі сон;
І зрэдку толькі ў полі бітвы
Быў чуцен паўшых ціхі стогн.
І рускіх віцязяў малітвы.
Знікаў трывожнай рані цень,
Ў патоках хваля срэбрам ходзіць,
Няпэўны нараджаўся дзень
На атуманеным усходзе.
Яснелі ўзгоркі і бары,
На небе водблескі зары.
Яшчэ ў бяздзейным супакоі
Прымала поле баявое.
Знік раптам сон: варожы стан
З трывогай шумнаю падняўся,
Знячэўку гул баёў падняўся;
Заныла сэрца кіяўлян;
Бягуць раскіданай гурбою,
Глядзяць: між ворагаў стралою
Ляціць, увесь нібы ў агні,
Цудоўны воін на кані.
Як бура мчыцца, б’е і коліць,
Гудзіць у рог зазыўны ў полі...
То быў Руслан. Як божы гром
Ён наляцеў на басурмана;
Ён скача з карлам за сядлом
Сярод напужанага стана.
Дзе ні засвішча грозны меч,
Дзе конь сярдзіты не прамчыцца,
Лятуць галовы ўсюды з плеч,
І рвецца строй са строем біцца;
І ўмомант быў зялёны луг
Гарой крывавых цел пакрыты,
Жывых, расціснутых, пабітых,
Грамадай коп’яў, стрэл, кальчуг.
На трубны гук, на голас боя
Дружыны конныя славян
Памчалі наўздагон герою,
Сышліся... гібні, басурман!
Жах ахапляе печанегаў;
Пітомцы бурныя набегаў
Завуць рассеяных каней.
Працівіцца не смеюць болей,
З выццём дзікунскім пыльным полем
Бягуць ад кіеўскіх мячэй.
Асуджаныя на скананне,
Ім рускі меч нёс пакаранне!
Святкуе Кіеў... Будзе пір!
Ляціць магутны багатыр;
Ў руцэ трымае меч пабедны;
Кап’ё зіяе, як звязда,
Бруіцца кроў з кальчугі меднай;
На шлеме ўецца барада;
Ляціць, акрылены надзеяй,
Па плошчах шумна ў княжы дом.
Народ, усцешаны падзеяй,
У гурт збіраецца кругом,
І князя радасць ажывіла.
Ўваходзе ў церам наш герой,
Дзе спіць цудоўным сном Людміла;
Владзімір, з думаю цяжкой,
Ля ног яе стаяў пахілы.
Ён быў адзін. Яго сяброў
Вайна пазвала ў бой крывавы.
Але Фарлаф пры ім. Ад славы
Ён бег, як бег і ад баёў.
Ён ненавідзеў сполах стана,
На варце ля дзвярэй стаяў.
Чуць ліхадзей пазнаў Руслана,
Ў ім кроў застыгла, раптам звяў,
І голас на губах прапаў,
І ўпаў са страху на калені...
Чакаў, што люты суд сустрэне!
Руслан ляціць, таемны дар
З яго чаруючаю сілай
Падносіць хутка да Людмілы, —
Крануў пярсцёнкам мілы твар
І цуда: юная княжна,
Ўздыхнуўшы, раскрывае вочы!
Здалося, быццам-бы яна
Дзівілася даўжэннай ночы;
Здавалася, што нейкі сон
Няяснай мараю трывожыў,
І ўміг пазнала — гэта ён!
І князь ў абдымках у прыгожай.
Ажыўшы полымнай душой,
Не бачыць ён і не зважае,
А бацька ў радасці нямой,
У слёзак, мілых абымае.
Чым скончу доўгі свой расказ?
Ты здагадаешся, друг мілы!
Старога князя гнеў пагас;
Фарлаф прад ім і прад Людмілай
Ля ног Руслана расказаў
Пра сорам свой і ліхадзейства;
Руслан Фарлафу дараваў;
Пазбаулен сілы чарадзейства,
Ў палац прыняты карла быў;
Канец няшчасцяў наступіў,
Владзімір ў цераме высокім
Запіраваў сярод сваіх.
Падзеі дзён даўно былых,
Паданні старыны глыбокай.
Прапануем да спампаваньня!
