Танзілія (1927)/У гарах
| ← Powiedź, dzie jest twój syn? | У гарах Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1927 год |
Іслам-Бэй → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: У гарах (Бядуля). |
Прапануем да спампаваньня!
У ГАРАХ
Малады Арнаут ляжыць на разасланай бурцы на глінянай падлозе ў душнай саклі.
Ужо некалькі тыдняў, як ён хворы.
Яго старая маці, Утта, думае, што „горныя духі“ зьдзекуюцца над ім, мсьцяць за тое, што Арнаут пакінуў веру дзядоў і ўступіў у нейкую „новую веру бязбожнікаў“, якую прынесьлі бальшавікі з абшырных бязбрэжніц донскага стэпу. Аб гэтым дзіўным стэпу ёй гаварыла адна донская казачка, якая прыехала сюды сартаваць тытунь на табачнай плянтацыі багатага суседа Бараса.
Старая Утта бачыць, як сын кідаецца ў гарачцы, чуе, як шапоча незразумелыя словы. Арнаут сьпіць. Грудзі яго праз меру моцна падымаюцца і апускаюцца. Ён цяжка дыхае. Спаміж счарнеўшых губ блішчыць рад белых, як часнок, зубоў. Павекі трохі прыпадняты і праз шчылінкі між імі мігацяцца палоскі чорных павялічаных зрэнкаў…
Ад гэтага старой жудасна…
Пад падушкай ляжаць кнігі „бязбожніцкай веры“. Сын іх сам палажыў туды — надта іх любіць.
— Гэта ад кніг яму так цяжка, — гаворыць сама з сабою старая Утта, — цёнгле над імі сядзіць… Нават бярэ іх з сабою, калі ідзе на каменаломню працаваць.
Старая прыглядаецца і прыслухоўваецца, ці сын моцна сьпіць. Зганяе з яго пажаўцеўшага ілба муху і асьцярожна, павольна, каб сын не прачнуўся, совае худую руку пад падушку і цягне адтуль тры замасьленыя кніжкі — загубу яе сына…
Яна трымае кніжкі ў руцэ, нібы пасудзіну з малаком, — з такой асьцярогай, ажно губы закусіла, ажно рука задрыжэла.
На такое зладзейства гатова старая Утта, каб толькі любага сына выратаваць…
У саклі поўзмрок. Праз дзюрку, якая замест вакна асьвятляе памяшканьне, крадзецца мутнае сонца. Яно кідае жоўта-мядовыя водсьветы на сьцены, замазаныя кізяком, і надае прытульнасьць шэрай саклі.
Маці ня вядае, дзе дзець грэшныя кніжкі грэшнага сына. Яна азіраецца па бакох, шукаючы захову. Яе заклапочаныя вочы просяць ратунку…
З левага кута саклі супроць дзьвярэй пільна ўглядаецца ў яе пажылы чалавек. У яго — высокі, белы лоб. Зажмуранымі вачыма ён пранікае старую ў самае сэрца, хітра падміргвае, як даўно знаёмай. Здаецца ёй, што гэты чалавек зараз загаворыць. Затрасецца яго маленькая бародка. Ён скажа:
— Нашто кніжкі ўкрала ў сына?
Так скажа пажылы чалавек дакорлівым і ціхім голасам, каб хворы не прачнуўся…
Сонечны прамень праскочыў каля вачэй гэтага чалавека. Вось ён жыва міргнуў імі… во, во гаварыць пачынае…
Старая спалохалася. Кніжкі высьлізнуліся з яе старых пальцаў, шлёпнуліся на зямлю, нібы дзіцё з неасьцярожных рук, і як-бы закрычалі ад болю папяровым голасам.
Сын прачнуўся. Толькі цяпер старая ўспомніла, што таго пажылага чалавека няма чаго баяцца, бо ён намалёваны на паперы. Вось кепская памяць… Нават забылася, як завецца гэты намалёваны чалавек.
Здаецца, Ле… Ле… Лена…
Спыняцца доўга над гэтым старая не магла, бо сын прасіў піць. Аднак, яна зьбянтэжылася, баючыся, каб сын ня ўгледзеў кніжак. Прысела на месцы і прыкрыла іх падолам. Выцягнула руку да глінянага жбана з вадою і падала сыну да губ.
Арнаут са смагай глытаў халодную ваду.
Старая зацікавілася тым, як вада пералівалася ў гарляку сына. Гарляк хадзіў хадыром уверх і уніз, і вада лілася ў нутро праз горла булькаючы, як у мёртвую пасудзіну.
Старой зрабілася няпрыемна ад гэтага. Яна са страхам адарвала жбан ад губ сына. Пасьля гэтага яна паправіла падушку пад яго галавой, палажыла яго тварам да сьцяны і, аглядаючыся, як праступніца, у бок сына і портрэту Леніна, вынесла кніжкі з саклі.
Старая Утта трымала кніжкі ў правай руцэ, выцягнуўшы іх перад сабою, як бляху з гарачым вугольлем.
Яна іх баялася — баялася сілы „бязбожніцкай веры“, якая ў іх захована.
Яна ішла наперад па горнай сьцежцы, думаючы кінуць грэшныя кніжкі ў рэчку. Аглядалася па бакох, каб людзі не заўважылі. Лішніх сьведкаў старая мець не хацела.
Пачуўшы званкі каравану з табачнымі таварамі, як яна ведала (заўсёды ён тут праходзіў), старая спынілася, схавалася за густымі кустамі і пайшла іншай дарогай. Але ёй не шанцавала — насустрач ехаў конна сусед Барас.
Раптоўны, неспадзяваны тупат капытаў аглушыў яе, нібы гром.
Стары тоўсты Барас сядзеў моцна і стройна на кані. Яго голены круглы твар, які меў выгляд рымскага імпэратара на старасьвецкай мэдалі, дрыжэў, як квашаніна.
Барас спыніў каня.
Утта нізка пакланілася свайму багатаму суседу, міжвольна выставіўшы пры гэтым кніжкі наперад, як-бы на паказ.
— Што гэта ў цябе за кніжкі, старая? — запытаўся Барас.
Утта апавядала яму пра сваё матчына гора.
Барас, выслухаўшы яе, хітра ўсьміхнуўся, казаў, што чуў пра яе сына, які ўступіў у бязбожніцкую веру, за што заслужыў кару, але ён, Барас, — чалавек добры і не жадае зла Арнауту.
Ён параіў аднесьці кнігі назад хвораму, бо ўгледзеўшы, што няма кніг, сын занепакоіцца ды яшчэ горш занядужае.
— Самае лепшае лякарства, — казаў Барас, — пакінуць хворага ў ранейшай яго абстаноўцы і пры ранейшых прывычках. Тады хутчэй выздаравее. Вось, напрыклад, я — ужо другі год сэрца ў мяне хворае. Забаранілі езьдзіць конна. Сяджу дома, дык кепска мне. Адзіны мой паратунак-конная язда. Цяпер я забываюся аб сваёй хваробе.
Пры апошніх словах Барас сьцебануў каня і паехаў у горы, пакінуўшы старую на месцы.
Утта ўспомніла, што хворы застаўся адзін, і хуткімі крокамі павярнула назад да саклі.
Многа дзён кідаўся Арнаут у гарачцы. Высах, пажаўцеў, як мярцьвяк. Вочы ўваліліся глыбока, клінам завастрыўся нос, пачарнелі губы, а рукі і ногі так схудалі, што выглядалі, як сухія тонкія галіны кізіла.
Ён так аслабеў, што ня мог павярнуць нават пальцам. Здаецца, і болю ўжо не адчуваў. Ня міргне вокам, не кранецца нават і тады, калі кусьлівая муха сядзе на нос, або ўвап‘ецца ў губу.
Арнаут гарэў, як сьвечка, таяў, як воск на агні.
Рубеж паміж быцьцём і нябыцьцём быў тонкі, як валасок.
— Няйначай памрэ… — думала старая маці. Яе сэрца рвалася ад жалю. Гора было да таго вялікае, што яна нават ня плакала — як-бы акамянела ад дзіва. Побач з гэтым бязьмерным для маткі няшчасьцем, няпрыкметна для яе, самое жыцьцё пачало падсоўваць ёй і лякарства ад няшчасьця: яна пачала звыкацца з гэтым.
Звычка, як цень, пачала падкрадвацца да яе, лезла ёй у думкі і пачуцьці, нібы хітрая шаптуха ў хату. У яе ўяўленьні сын быў ужо напалову памёршым і рабіўся ёй з кожным днём усё болей чужым, адыходзіў ад яе…
Ён здаваўся ёй кавалкам гліны, які во-во струхлее і рассыплецца ў пясок…
— Бо хто-ж можа змагацца з горнымі духамі?..
Пакорлівасьць перад няўхільнасьцю ўзяла верх, і старая толькі чакала, калі гэта здарыцца. Тады гора яе крыкне-рванецца ў грудзёх апошнім моцным акордам, пасьля затаіцца глыбока ў грудзёх, нібы вужака пад імшыстым карчом. Там будзе тлець галавешкай да яе апошніх дзён…
— Падстрэлілі майго маладога арла… памрэ… — шаптала старая Утта.
Прызвычаіўшыся да свайго новага становішча, старая Утта пачынае ўваходзіць у ролю і давай прыглядацца да ўсяго гэтага як-бы з боку — давай глядзець, як чужая асоба, і на сына, і на сябе.
Два жыцьці ляжалі перад ёю на шалях: чыё жыцьцё ёй цяпер даражэй — ці маладога сына, ці яе ўласнае старое жыцьцё?
Доўга стаяла перад ёю гэтае пытаньне, мучыла і непакоіла і часам сорамна ёй рабілася ад яго: жыцьцё сына патрэбна ёй.
А каму патрэбна яе жыцьцё?
На гэта яна адказу не знаходзіла… Бо кідала яе ў бязьмерную роспач тое, што яна адна-аднюсенькая застанецца…
Сын пэўна памрэ…
Міжволі яна цалкам увайшла ў сваю новую ролю. Тут трэба старой гаспадыні ўсё прадбачыць: усялякія клопаты з пахаваньнем і ўсімі дзядоўскімі звычыямі, звязанымі з гэтым.
А як яна, старая, будзе шчыра галасіць… Так будзе галасіць, так прычытваць, ажно ўсе суседкі дзіву дадуцца яе кемнасьці. Усе ў сьлязах купацца будуць, слухаючы яе…
Старой Утте робіцца прыемна ад гэтай яе будучай здольнасьці… Ня то што прыемна, але нейкая гарачая хваля пранікае яе ўсю. Суседкі нават зайздросьціць будуць…
Ня ўсе так умеюць галасіць па родных дзецях, як яна…
Гонар ахоплівае утту.
Старая пільна ўзіраецца ў сына і прадстаўляе, як хораша ён будзе выглядаць мёртвым. Суседкі будуць ківаць галавамі ад жалю, выціраць вочы і шаптацца:
— Такі малады…
З літасьцю будуць глядзець у яе бок. Гэты жаль лагоднай павуцінай агорне яе, старую, апляце, нібы дрот стары гаршчок. Яна акрэпне ад людзкога спачуваньня…
Раптам старая як-бы прабуджаецца ад сваіх думак. Ёй млосна і страшна робіцца. Яна плюе. Плюе з паўзамі тры разы ў тры розныя месцы, як-бы спаўняючы нейкі патаемны рытуал, ад якога робіцца лёгка і знаходзіцца паратунак ад усяго кепскага.
— Эт! Можа быць яшчэ горш! — пацяшае сама сябе старая. Думае гэта рашуча, ледзь ня ўголас. Як можа ёй быць яшчэ горш — яна сама ня ведае, але гэта думка яе падбодрывае.
Аднак, уздым яе настрою вельмі кароткі. Пачуўшы слабы і працяглы стогн сына, яна ўздрыгвае…
Яе агортвае такі жаль, ад якога дзецца няма дзе, які шчэміць горла, душыць да сьмерці, туманіць вочы… Хочацца плакаць, а ня можа, сьлёз няма.
Ёй прадстаўляецца, што сын ужо ляжыць у магіле. Магіла яшчэ не засыпана зямлёй. Туды, у яму, зірнула сонейка — лагоднае, цёплае і яснае, зірнула ў глыбіню сьляпой магілы…
Вакол стаяць хмурыя людзі, таксама абрызганыя сонцам. Не пасуе сонца да магілы, да сур‘ёзных вачэй людзей.
Старая ўспамінае абразкі з жыцьця свайго сына, як ён забаўляўся на сонцы малым хлопчыкам, як сонца апальвала яго, і скура на ўсім целе была ад сьпякоты цёмна-бурая, здаровая і сьвяжуткая…
Цяжкая хваля гора кінулася ў грудзі старой маткі. Яна ў гэтую хваліну зусім аб сабе забывае. Яна гатова сама памерці, хоць некалькі разоў памерці, каб толькі любы сынок жыць астаўся…
Яна ўжо столькі жыла на зямлі…
Ад гэтай новай думкі ёй зноў зрабілася лягчэй. Нібы сваім апошнім вырашэньнем за сына — самой легчы ў магілу — яна выратуе яго…
Так часта ў старой Утты мяняліся настроі ў адзін і другі бок. Быццам яна вяла змаганьне між сабою і сваім сынам: каму на сьвеце жыць астацца і каго яна болей шкадуе — ці сябе, ці сына.
Часта яна прыслухоўвалася, ці яшчэ б‘ецца сэрца ў Арнаута, ці яшчэ дыхае сын…
А сэрца ў Арнаута білася, білася, нібы параненая чайка крыльлямі. Кожная жылка, кожная нэрва, кожная тканка яго організму, слаба рэагуючы на суадносіны свае з знадворным жыцьцём, жыла падвойным, патройным унутраным жыцьцём, напружна чакаючы ўрачыстай апошняй хвіліны быцьця. Чакалі з непакоем і надзвычайным страхам, не як адзін суцэльны організм, а як паадзіночныя мільёны драбнюткіх істот. Кожная кропля крыві адчувала сябе самастойнай істотай, якая змагалася за сваё існаваньне.
Увесь організм у цэлым, наадварот, знаходзіўся ў хмельным тумане несьвядомасьці і незацікаўленасьці.
У галаве Арнаута шумела. Зьвінела ў вушох. Нібы званілі ў нутры званіцы, зычна хтосьці біў раз-по-раз у грымотны гонг. Кроў у жылах была гарачая, як растопленае масла, падступала кіпучымі хвалямі ў галаву і адлівала назад к сэрцу, шукаючы паратунку ад вялікай небясьпекі, змагаючыся з трыльённым ворагам — мікробамі атруты, глытаючы і нішчачы іх на кожным кроку.
Разам з такім неўмеркаваным і трывожным бульканьнем крыві ў Арнаута блыталіся думкі. То ўспыхвалі, нібы яркае полымя, то гасьлі і апраналіся ў глухую поўнач. Яны імпэтна разрываліся ў паадзіночныя зьвеньні распаянага ланцуга, луналі кожная паасобку, як спалоханыя птушкі, і скакалі па каўдобінах, як змучаныя коні; губляліся ў туманістых процьмах, заміралі, самі аб сабе забываючы, нібы іх ужо на сьвеце няма, нібы іх ніколі ня было. Пасьля гэтага думкі зноў зрасталіся ў адно цэлае — болей імпэтнае і моцнае, чым раней…
Наогул, яны напаміналі сваёй хаотычнасьцю гукі расстроенага музычнага інструманту, дзе прыгожае з няпрыгожым, змешваючыся ў адно, ладзяць бязладзьдзе.
Вобразы і адчуваньні, яркія і надзвычайныя, запаўнялі яго сэрца, плылі перад ім рэчкамі, разгарталіся каляровымі істужкамі, дзікія і нябывалыя. Колеры нявідочныя мітусіліся ў вачох, гукі нячуваныя казыталі вушы, пахі нябывалыя драпалі ноздры, а па скуры і па суставах голачкі шчокатна калолі да прыемнага болю, церабілі гарачыя шчоткі; нейкая халодная, як лёд, бляха гладзіла скуру і даводзіла ўсё цела да няўстрыманых дрыжыкаў.
Арнаут жыў гэты час патаемным жыцьцём. Цела яго было нярухома, як труп, аднак яму здавалася, што рухаецца, робіць розныя ўчынкі.
Незразумелае было цяпер Арнауту зразумелым, немагчымае — магчымым. У вадны суткі ён перажываў гады. Думкі яго, ператвораныя ў яркія жывыя вобразы, насіліся, нібы човен на разьюшаным моры; вахталіся, кідаліся ад супакойнасьці прыемных мар да бурлівага страху. Няправільныя ўдары крыві, вечная смага накіроўвалі ўсе яго думкі і вобразы да такіх сужэтаў, якія канчаліся аднастайным эпілёгам:
— Піць…
Бязьмерная смага, якую хворы адчуваў кожнай драбнюткай тканкай свайго цела ад каранёў валасоў да пят, была галоўным капэльмэйстрам ва ўсіх дзівосных композыцыях яго сноў у працягу многіх дзён.
Скрыпяць арбы. Скрып няпрыемны, зычны. Нібы крык парсюкоў, ушчэмленых моцна ў плоце між цяжкімі парканінамі. Арбы цягнуць уверх вогненыя буйвалы — дзікія, злосныя. І арбы і буйвалы — празрыстыя. Праз іх Арнаут бачыць абрысы гор, якія губляюцца ў туманістых далях. Чамусьці яму трэба дагнаць буйвалаў. Ён гоніцца за імі з усіх сіл, аднак дагнаць ня можа. Абліваецца гарачым потам. Мучае страшная смага.
— Піць… піць… — шэпча Арнаут.
Арнаут доўга брыдзе па дзікіх скалах — мо‘ ўжо некалькі год. Ён сам ня памятае. Заблудзіўся. Зусім лёгка заблудзіцца. Горы незнаёмыя. Падобны адна да аднэй — цёмна-бурыя скалы, абросшыя імшыстымі лішаямі, а дзе-ні-дзе спаміж шчылін расшчэпленага граніту тырчаць сухія, крохкія, пакручаныя, хворыя дрэўцы. Ён адчувае іхнюю хворасьць. Во зараз яны сканаюць ад недастачы вільгаці. Якраз, як жывыя істоты. Яго агартае такі жаль да іх, ажно сьлёзы капаюць з вачэй. Сьлёзы цякуць па шчаках і капаюць у рот — салёныя, нясмачныя. Ён падымае ўгору затуманеныя вочы. Неба белае, як папера, як вечны сьнег на вяршынах высокіх гор. У небе насаджаны зоркі — чорныя, як сажа, як вугольле. Арнаута гэта зусім ня дзівіць, нібы інакшага неба, інакшых зорак ён ніколі ня бачыў. Чорныя зоркі пачынаюць раптам успыхваць. Ад іх аддае такой гарачынёй, што Арнаут задыхаецца.
— Піць… піць… — шэпча ён.
Не! Ня выбрацца з камяністай блытаніны гор. Ён тут век будзе векаваць. Духата немагчымая. У хвіліну вялікай роспачы ён угледзеў абшырную даліну, абсеяную пахнучымі лілеямі. Лілеі чырвоныя, падобныя да губак кволых малютак. З усіх сіл кідаецца ён тварам да дзіўных красак, каб ахаладзіць сваю сьмяротную смагу і… апальвае сабе ў гарачым прыску шчокі, лоб, нос, губы, абсмаліліся валасы.
— Піць… піць…
Усё цела гарыць. Зараз патрэскаецца ад гарачыні, як зямля без дажджу. Арнаут ускаквае. Вочы крывёй заплылі. Гвалтоўна зьбірае ў камок апошнія сілы свае пад вялікім прымусам думак і пускаецца наўцекачы, бо тут ён загіне, згарыць. Бяжыць, бяжыць, як вецер носіцца, у паветры ляціць. За ім носяцца горы, дыхаючы жарам у плечы. І, нямаведама скуль узяўся, яго даганяе чалавек. Дзіўны гэта чалавек — з ног да галавы абросшы чорнай войнай, — без вачэй, бяз твару. Замест галавы — калматы кругляк. Арнаут абліваецца потам і ўцякае ад гэтага страшыдла. Перад Арнаутам — глыбокі, страшны абрыў. Унізе бурліць, плюскоча рэчка.
— Піць… піць…
Хто можа стрымаць яго? Арнаут скача, падае з абрыву ўніз. Во-во зараз бухне ў рэчку, заб‘ецца на-сьмерць аб вострыя каменьні. Спыняецца дыханьне. Валасаты чалавек кідае на яго зьверху аркан, цягне з процьмы наверх, пятля душыць. Усё мітусіцца перад ім. Неба падае ў самы абрыў. Зоркі сыплюцца ўніз, нібы абвугленыя каштаны, б‘юць па ілбу, па вачох.
— Піць… піць…
Арнаут адчыніў вочы.
Над ім — нахіленая маці. Упілася ў яго жаласьлівымі і сумнымі вачыма. Нібы здалёку здалёку, за тры мілі ад яго, чуе шэпт маткі:
— Сынок… сынок…
Яна гладзіць яго сухімі дрыжачымі пальцамі па мокрым ілбе. Яе пальцы здаюцца яму вельмі халоднымі і дзеля гэтага надзвычайна прыемнымі. Ён стараецца прыціскацца да іх ілбом. Ён увесь мокры ад поту, нібы ў рэчцы выкупаўся. Аднак, адчувае сябе шмат лепей. Галава палягчэла. Можа павярнуць рукой і нагой.
— Гэта пасьля поту. Цяпер выздаравееш! — тлумачыць яму абрадаваная Утта.
Арнаут папраўляўся з кожным днём усё болей. Яго цяпер мучыў надзвычайны голад. Колькі ні есьць — усё яму мала. Організм запатрабаваў нагароду за доўгае змаганьне, за вялікую працу. Сэрца білася ўмеркавана. Супакоілася кроў. Акругляліся рукі і ногі. Твар пачаў ружавець. У вачох зайграў ранейшы задзёр маладосьці. Ён папраўляўся відавочна, наліваўся новым сонечным сокам жыцьця.
Надзвычайная радасьць ахапіла яго: ён, як малое дзіця, пачаў вучыцца хадзіць. Старая Утта трымала яго вельмі сьмешна пад руку. Ступіўшы некалькі крокаў, Арнауту закружылася галава. Ён прысеў. Пры гэтым маці сьмяялася, як даўней, калі ён у маленстве пачаў вучыцца хадзіць, трымаючыся за матчын палец.
Старая вельмі хутка прывыкла да гэтай радасьці. Мінула небясьпека. Яе настрой увайшоў у звычайныя берагі.
Арнаут адчуваў сябе новароджаным.
Нібы асілак у казцы, які расьце і мацнее, не па днёх, а па гадзінах, так крапчэў і ён. Ад дзіцячай бездапаможнасьці ў час хваробы ён вельмі хутка ўваходзіў у ранейшае кола штодзённых спраў. Тая сувязь з жыцьцём і яго інтарэсамі, якая была зусім перарвалася ў час хваробы, пачала зноў нарыхтоўвацца і прымаць свае ранейшыя формы. Ды ня толькі ранейшыя, але яшчэ болей яркія. Нібы ён упяршыню пабачыў сьвет і ўсё акаляючае. Уражаньні рабіліся болей сьвежыя, думкі — болей яркія, зацікаўленасьць — болей моцная, а імпэт да працы рос з кожнай хвілінай.
Арнаут — адноўлены, адраджоны, з новымі сіламі ўвайшоў у ранейшы круг свайго жыцьця. Чытаў кніжкі, хадзіў на працу, сустракаўся з таварышамі.
У гэты час пра бальшавікоў нараджаліся, расьлі і квітнелі ў глухіх гарах розныя легенды. Вандруючы ад скалы да скалы, ад аулу да аулу, ад саклі да саклі, гэтыя легенды аздабляліся гарачай фантазіяй горцаў; нібы птухі пер‘ямі, абрасталі звычайныя дзеі каляровымі гіпэрболічнымі вобразамі, казкі арламі луналі над вяршынамі гор. Кожны жыцьцёвы факт перарабляўся ў цуд, праламляўся, як у крывым люстэрцы, у гутарках людзей у дзівы дзіўныя.
Але вось адзін з суседзяў Арнаута, адзін з горцаў, з бедакоў — самы чэсны, самы шчыры чалавек паехаў у Маскву дэлегатам на зьезд. Нядаўна ён адтуль вярнуўся. Першым чынам прышоў да Арнаута падзяліцца ўражаньнямі.
Дык вось, як табе вядома, мяне выбралі на зьезд у Маскву. Назвалі мяне дыйлігатам і далі нейкую паперку. З хатулкай за плячыма я пайшоў пехатой. Ішоў два дні. Пасьля, як паказаў дыйлігацкую паперку, мяне пасадзілі у нейкую дзіўную арбу — вялізную, прыгожую, абшытую ўнутры дарагой скурай. Арба гэтая сама бяз буйвалаў паймчалася, ды так хутка, што калі-б дваццаць буйвалаў запраглі — не дагналі-б. Барас на сваім найлепшым кані ўвыперадкі не адважыўся-б пускацца з ёю. Мабыць, вецер упраглі ў гэту арбу.
Я сядзеў на самым ганаровым месцы.
На мяне ўсе паглядалі з пашанай і шушукаліся: „дыйлігат, дыйлігат“, — казалі яны. Мне ажно нялоўка было ад гэтай пашаны да мяне. Ці-ж дыйлігат не такі, як усе?
Так ехаў я яшчэ два дні. Начаваў у багатых палацах. На сваім уласным вясельлі ня еў такіх смачных рэчаў, як там. А ўсё таму, што дыйлігат Добра быць дыйлігатам!
Пасьля мы дабраліся да нейкага вялізнага аулу. Аул — прыгожы, багаты; кожная сакля — палац. Каму ні паказваю сваю паперку — кожны аглядае мяне з ног да галавы дый кажа: „дыйлігат!“ Ну што ўва мне ўгледзелі? — чалавек як чалавек, хоць і дыйлігат. Я то паіхняму — пабальшавіцку, гаварыць ня ўмею. Доўга людзі нешта паміж сабою гаварылі, на мяне паглядаючы, і завялі ў адну з багатых сакляў вялікага аулу. Пасадзілі на лаву. Раптам, калі пада мною загрухоча зямля, калі пасыплюцца іскры, пакажацца дым — няйначай праз зямлю праваліліся. І што-ж ты думаеш, увесь аул (а можа іх там некалькі было) задрыжэў, крануўся з месца і памчаўся… Якая сіла яго насіла — ня ведаю па сягонешні дзень. Я моцна спалохаўся, хацеў саскочыць, але добрыя людзі супакоілі.
Мы так хутка імчаліся, ажно здавалася, што стаім на месцы, а перад намі носяцца горы, лясы, гарады. Усё носіцца, а мы стаім на месцы…
Так імчалася перад намі зямля, цэлы сьвет чатыры дні і чатыры ночы. На пяты дзень мы прыехалі ў Маскву. Я не пасьпеў яшчэ даць аб сабе знаць, як перад нашым дзівосным аулам выстраілася войска, зайграла музыка. Усе сустракалі мяне — дыйлігата. Шмат было нашых дыйлігатаў. Розныя людзі пачалі гаварыць парознаму, нехта і панашаму загаварыў. Казаў, што ўсе працоўныя Масквы вітаюць нас — дарагіх гасьцей. Зноў пасадзілі мяне ў дзіўную арбу і павезьлі па вуліцах Масквы, дзе кожная сакля — цэлая гара, прыгожа убраная.
Там — палацы, палацы і палацы.
А людзей столькі, што, здаецца, тут вечны, вялізны кірмаш. Каб ня быў дыйлігатам, дык ня ведаў-бы дзе дзецца. Гэты горад бальшавікі зрабілі сталіцаю пролетарскай дзяржавы.
Мы, горцы, любім прымаць гасьцей, але нам трэба яшчэ павучыцца ў Маскве ў гэтым выпадку. Усюды дзьверы былі для мяне адчынены. Мне здавалася, што Масква — мая! Я думаў, что ўсё гэта сьніцца мне. Але-ж гэта праўда!
У вадным вялізным палацы, дзе было некалькі сот такіх-жа бедакоў, як я, сам Калінін (як кажуць, старшыня ўсіх бедакоў) нешта доўга, доўга гаварыў. Хоць мовы яго ня ведаю, але ўцяміў, што ён кажа аб тым, як палепшыць жыцьцё бедакоў ня толькі ў нас, але на ўсім сьвеце. Так яно і вышла, бо пасьля Калініна мне адзін усё гэта ператлумачыў панашаму.
Ведаеш — зусім ня кепска быць дыйлігатам!
Доўга дэлегат гаварыў аб дзівах бальшавіцкай Масквы.
Слухаў Арнаут ды ўсьміхаўся, бо з кніг усё ведаў.
Старая Утта ўвесь час ад дзіва галавой ківала.
А на усіх з кута глядзеў з патаемнай усьмешкай пажылы чалавек з высокім ілбом. Хоць ён быў намаляваны на паперы, але ў поўзмрочнай саклі ён здаваўся жывым.