Танзілія (1927)/Powiedź, dzie jest twój syn?
| ← Танзілія | Powiedź, dzie jest twój syn? Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1927 год |
У гарах → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Кажы, дзе твой сын? |
Прапануем да спампаваньня!
POWIEDŹ, DZIE JEST TWÓJ SYN?
— Powiedź, dzie jest twój syn?[1]
Ужо другі дзень гэтыя словы зьвіняць у вушох старога Барташука на розныя лады. Гэтае запытаньне перакруціла, перавярнула ўсё яго жыцьцё, скромсала на шматы тую магчымую лагоднасьць і той дабрабыт, якія так-сяк існавалі ў яго хаце, у яго вёсцы пад уладай польскай шляхты.
Маленькі сухенькі дзядок Барташук прывык шмат да чаго, прывык асьцерагацца лішняе слова казаць, бо шляхта мела шмат вушэй: польскі настаўнік, ксёндз, поп, поліцыянт, асаднік і іншыя шпікі лавілі кожнае слова яго „бунтарскай“ сям‘і.
— Powiedź, dzie jest twój syn?
Сын Барташука, восемнаццацігадовы Язэп, зьнік пасьля таго, як знашлі каля іхняй вёскі на полі між дзьвюх крушняў забітага польскага жандара. Жандара Янэка ведала ўся ваколіца як дзікага ката, які ўжо не аднаго бязьвіннага селяніна адправіў на той сьвет, які зьдзекаваўся над старым і малым бяз дай прычыны, а проста меў ад гэтага вялікую прыемнасьць. Біў так сабе, абы біць: „а ну-ж, што скажа?“
— Powiedź, dzie jest twój syn?
За апошнія два дні стары Барташук чуў гэтае запытаньне шмат разоў — мо‘ сто, мо‘ дзьвесьці, можа яшчэ болей. Як увалілася трое п‘яных жандараў у яго хату, як пачалі бізунамі катаваць яго, старую жонку, маладую дачку, дык у вялізнай лужыне брудных польскіх лаянак хрыпелі, сьлюнявілі гэтыя словы. Тры разгарачаныя рылы польскіх жандараў, — кожны пасвойму біў: ці шомпалам, ці ботамі, ці бізуном, кожны на сваю манеру выплёўваў, выхарківаў гэтыя словы. Жылы на ілбу вяроўкамі пляліся, вочы п‘яныя сыпалі іскры, дрыжэлі падбародкі ад дзікіх крыкаў:
— Powiedź, dzie jest twój syn?
Пад плач і лямант хатніх, зьвязалі вяроўкамі старога Барташука і яго дачку. Так моцна зьвязалі, ажно косьці рыпелі і хрусьцелі. Павялі іх у паліцэйскі пастарунак.
Надзвычайна лагодны летні дзень сеяў сонечныя, яскравыя зярняты на поле і лес. Над пясчанай дарогай віселі пляцёнкамі жаўранкі. На полі дзе-нідзе мітусіліся людзі.
Сьлёзы ў вачох Барташука і яго дачкі высахлі, застыглі ў сухім бляску. Рукі былі закручаны за плячыма і перавязаны адной вяроўкай. Ісьці было нязручна: бяз вольнага размахваньня рукамі здавалася, што нясеш на нагах нечае чужое цела. Ногі без разбору ступалі ў пяску або часам — па вострых каменьчыках. Усё вакол парабілася чужым, далёкім.
І ў старога Барташука і ў яго дачкі думкі былі накіраваны ў адзін бок, каб хаця малады і гарачы Язэп ня выскачыў цяпер з лесу іх бараніць. Тады яго жандары на месцы прыстрэляць. Яны самі ўжо як-кольвечы перацерпяць…
Жандары час-ад-часу штурхалі іх прыкладамі, білі жылістымі кулакамі па твары, ад чаго ў старога Барташука твар набух, як гнілы грыб, пасінеў, заплылі вочы.
— Powiedź, dzie jest twój syn?
Стары Барташук пляваў крывёю, глытаў салёную жыжу, і незнаёмы цяжкі пах казытаў напухшыя ноздры. На ўсе дзікія катаваньні ў пастарунку ён маўчаў, сьцяўшы зубы.
Яго дачку павялі ў другі пакой, дзе рагаталі п‘яныя поліцыянты. Іхні рогат то разьліваўся мэталёвымі трэлямі, то сыпаўся дробным шротам, то грыматаў разьюшаным конскім іржаньнем.
Барташук паў духам. Ён непакоіўся за дачку.
У гэты час ён меў адпачынак ад катаваньня. Ён падышоў да дзьвярэй і пачаў стукаць у іх пакалечанымі рукамі, крычаць нямым голасам:
— Людзі, ратуйце!
Крык з грудзей старога вырываўся чужы, незнаёмы. Ад свайго ўласнага крыку старому рабілася лягчэй, сьмяртэльная роспач як-бы супакойвалася. Супакойваючыся, ён пачаў адчуваць боль ва ўсім целе ад катаваньня. Нібы цяпер заўважыў самога сябе. Як білі гаварылі, што гэта толькі „цьвяткі“, а „ягадкі“ яшчэ будуць. Гэтыя „цьвяткі“ давалі сябе адчуваць, ныла ўсё цела.
— Людзі, ратуйце! — крычаў стары.
Нехта за дзьвярмі скрыпнуў ключом. Дзьверы ірвануліся, і стары Барташук упаў галавой якраз на грудзі бліскучага выфранчанага жандара. Жандар адскочыў назад зьбянтэжаны ад неспадзеўкі — і Барташук, як труп, ударыўся тварам аб яго выглянцаваныя боты.
Падскочылі яшчэ двое. Барташука за ногі завалаклі назад у пакой. І пасьля ранейшых „цьвяткоў“ пачаліся „ягадкі“.
— Powiedź, dzie jest twój syn? — запытаўся адзін з іх лагодным, надзіва ціхім голасам.
Барташук маўчаў і глядзеў на іх так незацікаўлена, нібы яны былі празрыстыя, нібы ён бачыў праз іх нейкую даль.
— Адумайся, псякосьць, а то жывым ад гэтуль ня выйдзеш! — казаў жандар болей строгім голасам.
Барташук стаяў, як глуханямы.
— Мы яго пацягнем за язык, — казаў другі жандар сіпучым зьмяіным голасам. З-пад абшлагаў сваёй курткі выняў пару бліскучых шпілек… Як спакойны хірург, падышоў да Барташука, каб „пацягнуць за язык“.
Дзікі, жудасны крык запоўніў камору, ірвануўся праз вокны на двор. Барташук трапятаўся ўсім целам. Двое жандараў трымалі старога за абедзьве рукі, а трэці запускаў яму шпількі пад пазуры. З-пад чорных закарузлых мужыцкіх ногцяў расьціснутымі журавінамі капала кроў на яго пакрываўленыя мазолістыя пальцы.
— Powiedź, dzie jest twój syn?
Апрача бясслоўнага крыку болі, нічога ад старога не дабіліся. Барташука цягалі за нос, за губы, білі галавой аб сьцяну. Кінулі, як мяшок, на падлогу і бліскучымі ботамі тапталі па твары, па бакох; станавіліся нагамі на горла.
Стары стагнаў з кожным разам ўсё спакайней… Нібы прызвычаіўся…
Барташук забыўся, дзе ён і што з ім. Болю ўжо не адчуваў. Было такое ўражаньне — нібы гарачы дождж падае-льлецца на яго, лезе ў вочы, у рот, коціцца градам па нагах, па жываце. Вочы былі затуманены. У гэтым тумане мітусіўся яго сын, Язэп, адзін, і, здаецца, не адзін, а дваццаць Язэпаў з усіх куткоў глядзелі на яго і шапталі жаласьлівым голасам:
— „Тата… татачка“…
Голас быў такі жаласьлівы, што самому Барташуку чагосьці жаласна стала. Ён пачаў шкадаваць самога сябе, што ня можа выбрацца з-пад такога дажджа. З вачэй падалі-сыпаліся старчыя сьлёзы.
„Тата… татачка“… — кажа сын Язэп.
Powiedź, dzie jest twój syn? — чуе ён галасы над сабой, як-бы з няведамай далячыні.
Постаць сына зьнікла.
Перад вачыма растуць зялёныя кругі, вырастаюць у вялізныя абручы, у скручаных баранкамі вужакаў, коцяцца ціха па падлозе.
Вялікая роспач ахапляе Барташука:
Прапаў сын…
Якія тут добрыя людзі! — занепакоіліся аб яго сыне…
Яму пачынае здавацца, што сам ён, бацька, забіў яго забіў сына роднага. Жудасьць напала на Барташука. Вочы вылезьлі на лоб. У галаве горача стала…
Барташука аблілі халоднай вадой, поўнае вядро вылілі на яго. Ён ляжаў распластаны на падлозе ў лужыне крыві і вады, дрыжучы ўсім целам.
Над ім стаялі ўспацеўшыя, разгарачаныя жандары і шапталіся паміж сабою:
— Жывуч, падла!
Як санітары, жандары паднялі Барташука з падлогі, паставілі на ногі і рупліва пачалі зрываць з яго вопраткі.
Стары тарашчыў у сьцяну крывёй аблітыя вочы і апухшымі губамі мармытаў:
— Браточкі… браточкі…
Ён гаварыў гэта не да жандараў, бо на іх не глядзеў, а як-бы да людзей усяго сьвету гаварыў.
— Ціха, хамская костка! — крыкнуў старшы жандар, будзем біць вас, пакуль усе зробіцеся бандытамі!
Барташук стаяў голы, у сіняках на ўсім худым целе, дрыжаў і шаптаў:
— Браточкі… браточкі…
— Лажыся! — закамандаваў старшы жандар, — тут твая сьмерць будзе, калі ня хочаш казаць, дзе твой сын!
Барташук пакорліва лёг.
Яму на плечы палажылі дошку. Ён выпрастаўся, каб дошка лепш ляжала. Пачалі біць гірамі па дошцы. Нібы рамантавалі падлогу. Барабанілі ў такт:
— Раз! два! тры!
Глухі стук раздаваўся ў пакоі. Пад дошкаю корчылася акрываўленае, распластанае цела. Пакрываўленыя, напухшыя ад уколаў сталёвых шпілек мужыцкія пальцы хутка скакалі па бруднай падлозе, нібы перабіралі нявідочныя клавішы музычнага інструманту.
Спачатку Барташуку здавалася, што бачыць сваю хату. Вось яе вецер-віхор разбурыў, панёс бурую саломку на поле, разваліліся сьцены, і яго старая жонка сядзіць на печы, глядзіць на яго і рукі ламае. А вось конік ліжа яго за руку гарачым і мокрым языком, ліжа і паглядае разумнымі вачыма ў самыя вочы старому.
Пасьля Барташуку здавалася, што яго кінулі ў цёмную глыбокую процьму. Ён ляціць уніз, ляціць і ляціць мо‘ год, мо‘ сто гадоў. Ад гэтага шпаркага лёту дух захоплівае. Замест сэрца нейкае пустое месца, так прыкра… Хацеў-бы скарэй грукнуцца аб дно, каб косьці ў пыл рассыпаліся, каб болей нічога не адчуваць…
Яго ў другі раз аблілі вадою. Як ачнуўся, стаяла глухая поўнач. Праз жалезныя краты лез у цемру смуроднага пакою ціхі бледна-жоўты месяц.
На сьцяне люстрыўся адбітак жалезных крат — цёмныя клетачкі на дрыжучым белым абрусе месячнага зьзяньня.
Дзесьці забрахалі сабакі: адзін голас грубы з лёгкімі дрыготамі медзі, другі — тоненькі, з хрыпоткай. Стары Барташук пазнаў брэх свайго Лыскі.
Задрыжэла сэрца селяніна. Гарачы ком падступіў к горлу, шчэміць, душыць…
— Што цяпер у хаце робіцца? Дзе сын? Ці пусьцілі каня на начлег? І так мала сена будзе на зіму для скаціны…
Непакоіцца. У гаспадарчых клопатах забыўся, што ня можа варухнуцца з месца, што ўсе рэбры паломаны, што ўвесь ён у крыві… Усё заслонена перад ім — Лыска кажа яму пра хату…
Стары лавіў кожны шолах вакол. За сьцяною на гародзе шастала старая бяроза (удзень яе заўважыў), нібы зладзейка кралася да яго. За дзьвярыма чуваць былі ціхія галасы са сьмешкамі, гульлівыя галасы жандараў.
Раптам…
Нехта ў пацёмках уткнуў доўгае, вострае шыла ў самае, самае сэрца Барташуку. Вушы навастрыліся. Па ўсім пакалечаным, скатаваным целе праскочылі палючыя аганькі.
Працяглы, жудасны лямант з суседняга пакою праскочыў праз сьцены, узбудзіў Барташука і вохканьнем завандраваў у месячныя кроплі летняй ночы.
Гэта войкала дачка Барташука.
„Яе цяпер гвалцяць“… — пранеслася маланкай у мазгох старога.
Лямант раптам сьціх.
„Ёй заткнулі рот анучай“ — здагадаўся бацька.
„Анучай з яе парваных вопратак“… — мільганула далей думка, бо ён чуў шорах, нібы тканіна рвалася.
Можа здалося яму — ён чуў сапеньне, хрыпеньне жандара…
Стары хацеў рвануцца з месца — ня мог, вельмі аслабеў. Хацеў крыкнуць голасна, каб увесь сьвет пачуў — хрыпоты і бульканьне рваліся з яго акрываўленых губ.
„Далей не магу цярпець, скажу, дзе сын“, — падумаў стары. „Не, не скажу!“ і самому сабе зрабіўся ён агідным за такія думкі. „Сын павінен адамсьціць за бацьку, за сястру, за вёску“…
Барташук ляжаў у забыцьці. Лёгка было на душы. Прыемная цяплынь ахапіла ўсё цела. Толькі нейкія надакучлівыя мухі лезьлі ў ноздры, у рот, у вочы, казыталі праз меру.
Мо‘ яму гэта здавалася?
Сьмешныя песьні сьпяваў Барташук. Усе на адзін лад. Адны і тыя самыя словы:
— „Powiedź, dzie jest twoj syn?“
Можа гэта здавалася Барташуку?
Праз жалезныя краты ўглядаецца месяц. Цень кратаў кладзецца, нібы пляцёнка з лучын, на застыўшы скорчаны труп старога селяніна.
На дварэ зацягвае выцьцё тоненькімі жаласьлівымі ноткамі калматы Лыска. У яго вачох адбіваецца колер жоўтага месяца.
- ↑ Кажы, дзе твой сын?