Творы М. Багдановіча (1927—1928)/I/VII/4

← 3. Апавяданьне аб іконьніку і залатару

4. Шаман
Апавяданьне
Аўтар: Максім Багдановіч
1927 год

Іншыя публікацыі гэтага твора: Шаман (Багдановіч).

Прапануем да спампаваньня!

4.

ШАМАН.

«Баян» вялікі, нядаўна адбудаваны параход амэрыканскага кшталту — рэжа носам ціхую, цёмную ваду, а ад абодвух яго бартоў бягуць ускіпаючыя пенай нявысокія палосы хваль. Даўно ўжо зышла на зямлю напоўправідная цёплая летняя ноч, і залацісты стоўп ад поўнага месяца ўжо лёг на люстраную, гладзь шырокай Волгі. Ён увесь дрыжыць, зыбаецца, пераліваецца агнямі і, папаўшы раптам пад хвалі, узьнятыя параходам, шырыцца, драбіцца і доўга цягнецца сьветлым сьледам за нашай кармой. Тады здаецца, быццам на вадзе зіяе залатая кальчуга калісьці ўтопшага тут велікалюда, або быццам залаты невад калышацца на цёмнай гладзі ракі, а ў ім кішма кішыць залатой-жа рыбы. Але патроху рассыплюцца зьвеньні кальчугі, распадзецца залаты невад на безьліч паблутаных, узьвіваючыхся сьветлых ніцей, ды зьліюцца паміж сабой пераліўчатыя ніткі — і ізноў будзе дрыжаць на рацэ ясны, бліскучы стоўп, быццам залаты шлях да блізкага шчасьця. І так цэлымі гадзінамі ўсё тое-ж: дрыжыць і робіцца залатая пуціна; ледзь-ледзь маячыць лугавы бераг Волгі; цёмным зломам рысуецца на небе гарысты бераг, там-сям гараць аганькі бакенаў, у цемні нябачных. Калі-не-калі праплывае міма доўгі чорны плыт з вогнішчам, адбіваючымся чырвонай плямай у цёмна-люстранай вадзе. На міг з мроку выгляне колькі стаячых на плыту чалавецкіх фігур, міргане ярка-асьвятлёная сіняя або рожавая кашуля, пачуецца нягучны голас, пачуецца і сьціхне, і зьнікнуць у цемні постаці плытнікаў, і сам плыт згіне з вачэй. Бывае яшчэ — у ціхім паветры загудзіць труба сустрэчнага парахода, наш яму адгукнецца, замахаюць сыгнальнымі ліхтарнямі, — і праз трохі часу ён прабяжыць каля нас, бліскаючы зялёным бартавым агнём і сьветлымі роўнымі прарэзамі вокнаў, ідучых яркай паласой уздоўж усяго параходу. З капітанскага мосьціка пачуецца кароткая каманда. Каля борту зашуміць і ўсьпеніцца вада, ажывуць размовы, і зноў пад спакойны гул машыны і шум параходных колаў агорнуць душу няясныя, але ціхія і мілыя думы. Мяне яны ўжо даўно ўзялі ў палон. Праўда, поруч са мной на палубнай лаўцы сядзіць, без перастанку гаворачы, папутчык, каторы гадзіны дзьве назад запытаўся аб якойсь драбніцы мяне, завёў гутарку і аж дасюль ня можа стрымацца. Але я нядбала слухаю яго мовы, а яшчэ горш бачу ў цемні яго твар. Толькі, калі ён падносіць запаленую сярнічку да папіросы, укрываючы яе ад цёплага вецярка рукамі, — агністае сьвятло залівае яго далоні і твар, пальцы па краёх робяцца празрыста-чырвонымі, і з нягустога мроку выступае чорная бародка, вусы, храшчаваты нос і карыя хваравіта-бліскучыя вочы. Гаворыць ён ёмка, шпарка, як чалавек, каторы нагаладаўся па гутарцы. Я ня спыняю яго, — мне зусім ня хочацца размаўляць, бо Волга закалыхала мяне, і такімі далёкімі, ня торкаючымі сэрца зрабіліся самыя гарачыя словы.

«Хораша ў нас на Волзе! — вымаўляе падарожны грудным, трохі сіпаватым голасам. — Шырыня-то, шырыня-то якая! Добра сказаў аб гэтым Горкі, Аляксей Максімавіч. Глядзіш, кажа, на Волгу, і не разумееш: ці яна табе ў грудзі плыве, ці сама з тваіх грудзей цячэ. Ды і краса-ж тут! Здаецца, нідзе такой красы няма. Глядзеце, як сьветла, быццам чырвонае золата зыбаецца на раце. А калі мы цёмнай ноччу падедзем да Ніжняга, дык там і ня тое яшчэ пабачым. Вельмі ўжо прыгожы агонь у гэтай цемнаце. Кірмаш за Акой тады і гарыць, і зіяе, музыка ў Глаўным Доме грыміць. З другога боку на самым юру заезд «Восточный Базар» уздымаецца, увесь круглымі электрычнымі малочна-белымі ліхтарамі ўнізаны. Па гарэ, на каторай горад стаіць, уздоўж кожнай дарожкі цягнуцца ланцугі ліхтарных агнёў, а тутака, на самай Волзе, многімі соткамі параходы і баркі стаяць, з мачтаў аганькі глядзяць, параходы ўнутры асьветлены, усе вокны зіяюць, аж здаецца, быццам параход да краёў сьвятлом наліт. А вада-то ў Волзе густа-цёмная, і ад усяго гэтага сьвятла па ёй залатыя кругі разьбягаюцца, драбяцца, блутаюцца; днішчы параходаў нібы агнявымі водарасьлямі абрастаюць… Эх, ды што гаварыць: бачыць гэтае трэба, бачыць…

Але і ў дзень Ніжні ня менш красны. Пад’яжджаем да яго на параходзе, а ён-то ўвесь па гарэ паўзе, а гара ўся ў зелені. Праз зелень тую белы, а дзе і чырвоны крэмль выглядае. Гмахі ўсіх калёраў лепяцца, царкоўныя купалы ўздымаюцца, крыжы іх ад сонца аж зіхацяць… Краса!

А добра, што чалавек навучыўся скрозь бачыць красу, — памаўчаўшы, ізноў зьвярнуўся ён да мяне. — Аб гэтым я многа думаў, жывучы ў Нарымскім краю, бо і там я пабываў. Які-такі наш Нарымскі край, — казаць ня буду, бо і самі, пэўна, добра ведаеце. Адно толькі скажу: ночы там доўгія, цёмныя, бязьмесячныя. Цягнуцца яны, цягнуцца, і, здаецца, канца ім няма. Але і ў дзень прыемнага мала: сьнег, адзін сьнег навакол, куды ні глянь, усё сьнег ляжыць ды яшчэ да таго-ж з неба валіцца. З расьлін адны толькі скарлючаныя бярозкі спатыкаюцца; праўда, летам яшчэ мох ёсьць, а к восені журавіна пасьпявае, але гэтулькі тады рожнай машкары зьявіцца, што і лету ня будзеш рад; ледзь-ледзь не зьядае яна чалавека. Цяжкае і прыкрае там жыцьцё. А іншы раз нават страшна зробіцца, — так ясна бачыш усю сваю бяспомачнасьць перад суровай зямлёй. І розныя думы спакою не даюць: усё маячацца тыя часы, калі калматы чалавек хадзіў па беднай і няпрыветнай зямлі і патроху, на працягу доўгіх тысяч лет, рабіўся з чатырохногага двуногім. Перарабляўся ён, падвышаў свой розум, — а разам з тым павінна была расьці ў яго душы бяскрайная, трывожная нуда, бо зямля наша сувора, жорстка, невясёла, і так няцьвёрда на ёй існаваньне чалавека. Няглыбока ўвайшлі ў зямлю яго карэні. І калі чалавек спатыкаўся з якой-небудзь нястрыманай і грознай сілай зямлі, каторая вось-вось прыдушыць яго, зламае, растопча, — тады чуцьцё гэта з цёмнай глыбіні душы прасачывалася ў гару, залівала мазгі, ахапляла ўсяго чалавека, і ён… Ну, што ён мог зрабіць? Хіба толькі, згадаўшы свой даўны зьвярыны звычай, станавіўся на ўсе чатыры лапы і пачынаў выць… вось як ваўкі выюць. Але гэткія здарэньні на кожным кроку яму спатыкаліся, а ня мог-жа ён жыць у вечным спуду, у вечнай нудзе. Павінен-жа ён быў даць сабе якую-небудзь раду? А калі так, дык што-ж гэта за рада была? Адказ знайсьці дужа цікава, бо і сучасны чалавек тое-ж самае пачуваньне павінен мець. Няхай сабе ў самым падпольлі душы, а ўсё-ж такі жыве яно ў нас. Гэта, як той казаў, спадчына, пакінутая нам ад прадзедаў. Ды ня так ужо стала трымаемся мы на зямлі, а яна ўсё тая-ж: важкая, жорсткая, цёмная.

Вось якія думы снаваліся ў мяне у Нарыме. Там-жа я і адказ да іх знайшоў.

Здарылася гэта зімою. Прыехаў да нас шаман, каб у гаспадара юрты дачку ад хваробы адратаваць, — памірала ўжо яна. Дзеля гэтага прыезду ўсе выпілі, — і гаспадар, і гаспадыня, і хворая… Нават малыя дзеці сербанулі, а шаман гэты, вядома, найбольш ад усіх. Аднак, ня гледзячы на выпітае, нуда ўсіх брала… Дзень выдаўся ветраны, мяцельны. Стаяць тры нашыя юрты ў сьнегавой пустэлі, а навакол усё бушуе; ні праходу, ні праезду няма; замяце нас завірухаю, замёрзьнем мы, ці што, — ратунку ня будзе ніадкуль. Кепска! Ня тое, каб страшна было, — не, ужо да ўсяго звыклі мы, хворая стогне… Толькі гляджу я, — устаў шаман, узяў свой бубен (бяз бубна ён кроку ня ступіць), ударыў у яго і запяяў. Доўгую такую, дзіўную песьню зацягнуў. Ні складу ў ёй, ні ладу ня было, але затое сэнс яе дужа цікавы. Казалася ў гэтай песьні, прымерам гаворачы, аб тым, што зямлі, лепшай ад Нарыманскага краю, ува ўсім сьвеце нідзе не спаткаць. Чаго толькі тут ні ёсьць: мох сьцелецца, журавіны — аж не абабраць, нават бярозка — і тая расьце; у раках рыба водзіцца; штогод два разы птушкі вялікімі стадамі праносяцца; самае-ж галоўнае — вазацкія сабакі і алені. Іх шаман асабліва старанна рассмакаваў. Ну, тут шмат яшчэ чаго ў гэтай песьні было; нават і на тое шаман не забыўся, што вось незадоўга Іван Матвеіч — скупшчык тутэйшы — прыедзе, гарэлкі і тытуну прывязе. Коратка кажучы, з якога боку ні падхадзі, — усë Нарымскі край неспадзявана добры. Гляджу я, — шаман ад песьні больш, чым ад гарэлкі, сп’янеў: усе павесялелі; гаспадар нават з нейкай пагардай на мяне ўзіраецца: бач, значыцца, якая наша старонка.

І здалося мне тады, што я на адзін з найвялікшых каранёў красы натрапіў. Здалося мне, што пачуцьцё красы вытварылі сабе людзі таму, што былі змучаны і запуджаны суровай зямлёй; вытварылі, каб пазабыцца няяснага, але бяскрайнага, усю душу запаўняючага смутку. І тады лягчэй стала ім жыці, бо зямлю яны бачылі прыгожай, а не такой, якою яна запраўды ёсьць: ня жорсткай і грознай і бязьмерна моцнай, гатовай кожную мінуту прыціснуць бяспомачнага, жалкага чалавека, сказіць яго, расплюшчыць, растаптаць, ад каторай ня ўкрыешся, не схаваешся, не абаронішся. І ня беднай, важкай і цёмнай бачылі яны яе, ня тэй злой мачыхай, што прысудзіла ім цяжкае, невясёлае жыцьцё… Не, бачылі яны яе ў пералівах барваў і згукаў, цешыліся гэтым, самыя грозныя зьявішчы прывучыліся бачыць самымі пекнымі, — і зьнікаў у іх душах жах і ўхадзіў кудысь у падзямельныя норы душы, каб толькі зрэдку, гады ў рады, выхадзіць адтуль і наганяць смутак на чалавека. Звычайна, не адзін толькі важкі сум прымушаў людзей вырабляць пачуцьцё красы, і не адразу вырабілася яно. Але я ўпэўнены ў тым, што тут крыецца адзін з самых тлустых і цікавых каранёў гэтага пачуцьця. А вы як думаеце?»

— Не, гэта ня зусім так, — адклікнуўся я. — Прыгледзьцеся, напрыклад, да поэзіі, і вы праканаецеся, што народы някультурныя і нават напоўкультурныя ня бачылі ў прыродзе ніякай красы. Перагарнеце хаця-б вялізарнейшую Іліяду або Одысею; там вы знойдзеце шмат вершаў аб красе розных людзей, учынкаў, рэчаў, — а аб красе зямлі бадай што ні слова няма. Амаль тое-ж самае і ў рымскай поэзіі. Толькі ў часы так званага «адраджэньня» людзі навучыліся бачыць у зямлі красу. Значыцца, соткі і тысячы год жылі людзі, не закрываючы ад сябе красой усю беднасьць і суворасьць зямлі; а калі вам паверыць, дык яны павінны-б былі ўсе звар’яцець або перадушыцца. Што-ж вы скажаце аб гэтым?

— «Ат, — адмахнуўся ён рукой. — Я-ж і кажу вам, што не адразу вырабілася ў чалавека ўменьне бачыць у прыродзе красу. Вось вы і час паказалі, калі яно разьвілося досыць поўна, — пару «Адраджэньня». А што да грэкаў, каторыя ня ўмелі ўкрыць ад сваіх вачэй красою жах зямлі, дык затое-ж паміж іх узрасла вера ў нястрыманую моц сьляпога, адвечнага Кона: усе грэцкія трагедыі, найвялікшыя трагедыі, лепш ад каторых ня было ні ранш, ні пазьней, усе яны кажуць аб адным: як гэты Кон нішчыць волю і сілы чалавека, як ламае іх, быццам тонкія пруцікі. Цяпер мы ня бачым зямлю страшнай, а бачым яе прыгожай, і таму ў нашай трагэдыі няма Кона. Ува ўсіх нашых драмах, романах, апавяданьнях трагізм таіцца не за чалавекам, а ўнутры яго, у тых цёмных, дзікіх сілах, каторыя ён калісьці скарыў, заціснуў у падзямельле душы, забыўся на іх і з жахам загадывае толькі тады, калі яны раптоўна прарвуцца, заліюць сабою мазгі, затуманяць розум, зьніштожаць адпор волі, кінуць чалавека ў брудныя і шалёныя ўчынкі».

Кажучы гэтае, мой сусед ужо не сядзеў: як чорная мара, стаяў ён перада мною, а чырвоны кончык папіроскі ў яго руцэ рабіў сярэдзь цёмнага паветра шырокія агнявыя кругі. Але гутарка наша, ужо зацікавіўшая мяне, так і не дайшла да канца. Гулка загудзеў параход, забегалі матросы, ажывілася публіка. Мы аглянуліся: на высокім, змрочным берагу чорным зломам падымалася званіца, сьвяціліся аганькі, віднеліся дзьве-тры чырвоныя плямы — бартовыя ліхтары параходаў, стаяўшых тут у прыстанях. Гэта быў Яр..., горад, у каторым майму падарожнаму трэба было сыйсьці. Мы разьвіталіся. А ў тую-ж ноч, яшчэ недалёка адышоўшы ад прыстані і даўшы поўны ход, наш «Баян» натрапіў у змроку на лодку, і я мог зразумець, чаго варта краса гэтай цёмнай ночы і аксамітна-чорнай вады: пачуліся крыкі, нехта кінуў ратунковы круг, але ў цемні ня было бачна, хто тоне, дзе тоне і ці туды было трэба кідаць. Параход зьменшыў свой ход, завярнуўся, напаткаў мінут праз дзесяць перавернутую ўверх дном лодку, але каля яе ня было бачна жаднага чалавека. Раздаўся гудок, і параход ізноў пайшоў упярод.

Увагі

4. Шаман. Перадрук з „Нашае нівы“ 1914 г. № 26.
Дзеяпрыметы цяперашняга часу, утвораныя на ўзор расійскае літаратурнае мовы: „ускіпаючыя“, „узьвіваючыхся“, „стаячых“, „торкаючыміся“, „ідучых“, „запаўняючага“ і інш.
У 1-ай стар. трэба адзначыць выраз: „а ў ім кішма кішыць залатой-жа рыбы“ замест звычайнага „шмат залатой-жа рыбы“.
Аўтарам ужыта слова „звычайне“ замест літаратурнага „звычайна“.
Незразумелы тэкст „Нашае Нівы“ — „ня торкаючымся сэрца“ быў выпраўлены на „ня торкаючымі сэрца“.
Да слова „бакенаў“ („там-сям гараць аганькі бакенаў“) у „Н. Н.“ была зроблена зноска: „бакен — вялікі памаляваны паплавок, пастаўлены на вадзе, каб адзначыць глыбіню; ноччу на ім запальваюць агонь“.
Да слова „шаман“ у „Н. Н.“ зноска — „чараўнік“.
Асноўная думка апавяданьня выказана галоўнаю яго асобаю, якая пераказвае выпадак з шаманам (асабліва ў словах: „І здалося мне тады, што я на адзін з найвялікшых каранёў красы натрапіў“… Канчаючы славамі: „я ўпэўнены ў тым, што тут крыецца адзін з самых тлустых і цікавых каранёў гэтага пачуцьця“). Такім чынам, крыніца адчуваньня прыгожасьці жыцьця, па думцы апавядальніка, у тым, што людзі, змучаныя цяжарам жыцьця і жорсткасьцю грознай прыроды, самі стваралі сабе гэтае хараство, каб у ім знайсьці пазбаўленьне і заспакаеньне ад свайго жыцьцёвага суму. Аўтар прабуе пярэчыць гэтай думцы аб крыніцы хараства, але пасьля смутнага выпадку з патопленай лодкай ён сам прыходзіць да горкай думкі: „чаго варта краса гэтай цёмнай ночы“…
Аканчальная формула ідэі гэтага апавяданьня складаецца так: жыцьцё цяжка і нават трагічна, а пачуцьцё хараства — стварэньне нашага „я“, якое імкнецца знайсьці сабе спакой.
Гэтую формулу сваіх адносін да жыцьця Багдановіч выразна не падкрэсьлівае ў сваіх вершах, але абедзьве думкі — аб трагізьме жыцьця і аб суб‘ектыўнасьці пачуцьця хараства — адчуваюцца наогул у яго вершах і, між іншым, у вершах 1913-14 г.г.
У „Шамане", як і ў іншых апавяданьнях, знаходзім такія мастацкія вобразы, якія сустракаюцца ў вершах Багдановіча, напр., блеск луны на паверхні Волгі параўноўваецца з „кальчугою велікалюда“, з „залатым невадам“, у якім плюскаецца „залатая рыба“ (гл. вершы №№ 33, 93).