Як вясну гукалі (1927)/Сяльчане
| ← Як вясну гукалі | Сяльчане Апавяданьне Аўтар: Васіль Каваль 1927 год |
Буй-Вецер → |
Прапануем да спампаваньня!
СЯЛЬЧАНЕ
„СЯЛЬЧАНЕ“
ты невясёла?“.
Песьня
I
Як прыходзіць вясна з сонечна-залатымі днямі, тады мне хочацца думаць ды разважаць аб мінулым, уявіць гэта сябе так, каб яно ў памяці было яскрава і проста. Каб усё гэта перажытае прайшло скрозь кроў і сэрца, каб спляло сёнешнее — прыгожа-слаўны вянок, адкінуўшы ўсю брыдоту і подласьці, што калі-некалі плямілі сэрца. І ў астачу, усплыла каб поверх за ўсяго чыстая радасьць, — як вясна, як буйны шолах зялёных лісточкаў над крыніцаю крыштальнай вады.
А можа так і ня бывае?
І тады, аднекуль, з самай глыбіні сэрца, вынікаюць словы: ці то даўно забытыя, ці-то проста не ўяўленыя праз істоту:
„Калі жыцьцё нікчэмна і змрочна, як старое забруджанае вогнішча — прыходзіцца чысьціць і аздабляць яго за кошт ад сваіх пачуцьцяў, сваёй душы і жаданьняў“…
Мне-б хацелася тады сабе і другім расказаць нешта вельмі шырокае ды нязвычайна простае — з глыбіні таго, што ёсьць, ну, хоць-бы так проста, як гэты сонечны вясновы дзень!
…Зусім нядаўна растаў сьнег. Узімку ён быў надта белым, а цяпер — за сялом, у далінах ды ў ганавах ляжыць зьмешаны з гразёю і розным брудам. Зямля ўжо стала чорнаю і цьвёрдай. Вось так-жа,--думаецца мне,--калі небудзь людзі бываюць чыстымі, а потым іншыя стануць бруднымі, а як заяскравіць сонца, апаліць чалавека, тады мусіць ён быць ізноў чалавекам, крамянымі, як зямля цяпер, адчуваньнямі сваёй існасьці й чыстаты“…
А сяло Чмарава на ўзгор‘і — вялікае, а хаты параскіданы, як папала; некалькі двароў ёсьць новых, а то ўсе старыя, з абваленымі вугламі. У гэтым відно быццам нейкае нядбайства чмараўцаў: „абы як было, абы жыць можна!“ Усё гэта старое, атуленае рызьзём, выказывае сваю сталую постаць. Хочуць чмараўцы перайці к нечыму новаму, усё зьбіраюцца, ды аніяк ня могуць гэта зрабіць: ці-то сілы не хапае, ці-то мяккая павольнасьць ды цішыня ўва ўсём. Але ёсьць буры і ў цішыні, і ў маленькім ёсьць штосьці вялікае і трывожнае. Адны з чмараўцаў думаюць зрабіць на сваём полі шырока-палосіцу, другія — перайці на хутары, бо вельмі ўжо абрыдла абыякавасьць гэта — усё тое, што зараз ёсьць…
Раніцою я адчыніў у сваёй хаце вакно, што выходзіла на вуліцу. У хаце ўжо поўна мух, зьвіняць аб шыбы вакон, а на двары, заваленым розным старым лам‘ём, даўно „таўкуць камары мак“.
Вуліца ня роўная, крывая; тут шырокая, а пры канцы зусім звузілася. З кожным днём прасыхаюць лужыны, а на бярозках зацьвітаюць пупышкі — зялёныя, сьвежыя. Сад шуміць абеленым гольлем. Усталі ў гурт хаты, бо пачулі вясну, яе лёгкі пах з зялёным водарам. Цаліна зямлі моцна просіць плуга: каб гэта разварушыць яе, раскінуць тлустымі кавалкамі — і каб вырасла зяленіва, тады-б пашоў слаўны пах ад зямлі!
Цягнуліся дні шэрыя, ня лепшы й ня горшы адзін за другога. Яны не маглі пацешыць істоту чалавека прыкаванага к зямлі. А прышлі вясновыя дні, прынесьлі з сабою пачуцьцё сьвежага ды яснага.
Вуліца вясною жыве і гаворыць…
І відно мне, як стары Макар з ускудлачанай барадою і бяз пояса, выбег на вуліцу, застанавіўся пасярод і са зьдзіўленьнем глядзіць уздоўж вуліцы.
— Чаго ты? — пытаецца з-задворку аднекуль знаёмы мне Саўкін голас: там ён стукае сякерай, — калёсы робіць. Голас яго сіпаваты, вясёлы, з высокімі нотамі.
А Макар адказвае ціхаі з хрыпам.
— Конь зьбег некуды… часам ня бачыў?
— А на яр пабег: ува ўсё лапаткі затрыпацеў, аж хвост дудою паставіў…
— От, ліха яму!
— Раскарміў ты яго, Макар, цераз чур: ці ня думаеш дачцы ў прыданае аддаваць? — ха-ха!
— Дзе там струшанкаю раскорміш?! Зік гэта напаў на скаціну, волю пачула…
— Ггы-ты-ты! — рагочыць Саўка невядома чаму — А яр, брат ты мой, добра зарунела…
Гэта Саўка ўстаў цяпер у рост, утыркнуў, сякеру ў калоду, а сам строіць далікатныя кпіны над старым ды ўглядаецца ў сінія палосы неба — бялёсыя, ружовыя, з рознымі колерамі. Макару чамусьці зусім ня сьмешна, толькі калі загаварыў той пра яр, дык устрапянуўся. Ён цяпер заняты пільнай і патрэбнай справай — наганяе на колы шыны, а стук ад жалеза далёка разносіцца; жалезны лёскат, бы камень а камень:
— Тт-у-ук!
— Тт-у-ук!
Роўныя ўдары носяцца рытмічна над сялом, крые іншыя галасы, ахутвае ціхі гоман, што над рэчкай, шум хвой у бары…
Хістаючыся, прайшоў па вуліцы адвечны п‘яніца — Курыла Жук, чалавек без усякай працы, хоць гаспадарка ў яго й ёсьць; прывык ён да гарэлкавага паху і ня можа хоць на адзін дзень адарвацца. Чорны, як у сажы, мармочыць нешта, разводзячы рукамі. Тады ўгледзіў на страсе дзеда Гаўрылу, які перакрываў клець. Застанаўліваецца супроць, сярод вуліцы. Бяз гумару Жук ня можа й тут абыйсьціся: уцяміў на галаве дзеда старую аблавухую шапку.
— Дзед, — кажа ён — ці ня вясна ўжо прышла — га? Зьмяніў-бы ты гэтую аблавухую шапку, а то ўжо, як кажуць, на спакой пара…
— Ат, і без твае рады абыйдуся, ідзі сабе, куды йшоў!
Дзед пачынае ад зьнявагі злаваць, а Курылу Жука забірае большы гумар; папраўляе картуз на карак, і пачынае ізноў:
— Як-жа гэта бяз рады другіх людзей абыйсьціся можна? На што-ж гэта цурацца людзей? Э-эх, Хю-юдзі-і!.. А зьмяніць шапку трэба…
— Мая, дык і зьмяню — чаго-ж там…
Я гляджу далей — і мне робіцца сьмешна.
Вось ужо Курыла Жук махнуў рукою і пашоў далей, нацянькі к гародам, хістаючыся ды вымаўляючы:
— Ты, дзед, ня злуйся, што я п‘яны, гэта я задатак узяў… гумно сягоньня к чорту махнуў, прадаў, значыцца, дык было паўгарца задатку, ну-у…
Ня скончыў, а загаварыў аб іншым:
— У ўсякага, між намі кажучы, свая дарога: я адною, другі другою, і — значыцца — ніхто ня сьпіхне з дарогі, бо між намі кажучы…
А дзед зьняважываў гэтага чалавека.
— Вот жывець-жа чалавек! — сьпіпла гаворыць дзед — распуста нейкая пашла цяпер. Жонка з дзецьмі адна гаруе — клапоціцца, а ён п‘ець, як ваду праклятае гэта зельле…
На гародзе Халімонаў Адась моцна лаецца з сваёй жонкаю Грыпінай. За тое яны, што Адась, зарабіўшы грошы, прапіў учора да капейкі, а вясною няма хлеба. Адась яшчэ малады, а Грыпіна ўжо старая і гаворка ў яе жаласная, мусіць плачыць:
— Зьвёў ты мяне з пуці, п‘яніца!.. Разарыў ты мяне, каб на цябе хвароба, як я сохну з-за цябе…
— Што-о? — чуецца грозны вокрык Адася. — Я сохну з-за цябе, а ня ты… А калі я прапіў, дык, значыцца, я нажыў, а ня ты…
— А-ай, родныя, ратуйце! — крычала Грыпіна.
— На што цябе ратаваць? — ужо спакойна гаварыў Адась; — ні якая трасца к табе ня прыстане. Пакрычыш гэта ды й змоўкнеш, а я зараблю грошы яшчэ!
Гэта ён дадаў, каб суцешыць яе.
Тады сядзеў на дошках, за дваром, апусьціўшы на рукі стрыжаную галаву, сам з сабою гаворачы:
— Заела ты, сволач старая, мяне! з таго й радасьці няма ў жыцьці. Эх, другі-б кінуў даўно ды пашоў у сьвет — куды вочы глядзяць, а я — не магу, а я ўсё маўчу, хоць і натраўляюць блізкія людзі, як ваўка. Э-эх, людзі-і! Га-ады!..
Я зразумеў драму ў яго жыцьці.
Вуліца вясною жыве і гаварыць па свойму…
II
У садзе бельлю абрасло гальлё яблынь. Адны пялёсткі ўжо ссыпаюцца- ападаюць — можа ад едкага ветру? А другія застаюцца цьвісьці. Кучамі ляжыць згніўшае за зіму леташняе лісьце…
У садзе спазнаў: белая постаць, у рабым андараку і босая. Гэта Макарава дачка Алёна, разьвешвае на шосьце бялізну. Хустка белая падвязала кругом галаву, а з яе чорныя косы апусьціліся на гібкі ды стройны стан. Ёй мусіць гадоў васемнаццаць. Дзяўчына вясёлая, многа і часта пяе прыгожыя, заўныўна-мінорныя песьні, а голас яе — звонкі, сярэбраны. Вельмі-ж добра яна сьпявае жніўныя песьні; люба пад вечар сядзець на прызьбе ды слухаць: тут і бясконцная журба з радасьцю, вечнае каханьне і раптам — зьмена суджанага. Чуецца тады ў той песьні, як шасьцяць сьпелыя каласы і туліць цноту стары бор…
— Слаўная дзяўчына!
Многа аб гэтым думаў я вечарамі.
Я стараўся тады хоць крыху прыраўнаць яе з сабою: яна вясёлая, рэдка журыцца, а я рэдка вясёлы, а больш засмучаны. За ёю бегаюць амаль ня ўсе хлопцы, яна-ж ні к кому — і мяне зьдзіўляла гэта. Яна прыгожая, а я так сабе ды й ня сьмелы, займаюся-ж я адной справою, а яна другою — гэта-ж нясходна так міжсобя.
І пачуцьці былі — родныя ды далёкія.
Яна з вачэй зьнікла і, відно было, як вілаватаю сьцежкаю пашла да рэчкі. Я замест лапцей, адзеў старыя боты, каб ня дужа было мокра, і пашоў сьледам.
І так сумна было аб нечым.
На небе воблакі з просіньню абозам вандравалі некуды, шукаючы нібы шчасьця, нібы горасьці-як чалавек, і белым вокам пазірала з высі сонца. Зацягнулася на даляглядзе неба жоўта-ружовымі колерамі… Ляжала вясна ў чыстым адзеньні, у зелені лесу, з туманам лясных хвой. Нядаўна зусім ляцелі з гоманам журавы з выраю, скіглілі жаласна яны над полем і нізка спускаліся, ажно да самых гумён.
Беражыстая рэчка ўтапілася ў хмызьняках і лазе; спрадвеку жалобна журчыць пра людзкія надзеі, як сьведка таго, што было. Блішчастая колерам, істужкаю сьцеліцца яна і даўным… даўно поіць людзей, не зважаючы ні на стогалосы шум у бары, ні на ціхія песьні чмараўцаў, як казкі, ні на тое, што жоўкне трава — мурог на беразе.
На тым баку зялёны бор, кустоўе, невялікі ўзгорак ды жоўта-зялёныя сенажаці; на гэтым баку стаяць лазьні, а вышэй к сялу — гумны з рознымі будоўлямі…
Вясною здаецца, што бачыш гэта ў першы раз…
Алёна ў вадзе стаіць па калена, плешчыць моцна праньнікам, а пырскі далека раскідываюцца і праньнік выбівае „тахты“… Стаю я на беразе, гляджу ў воду, як плывуць трэскі ўніз. Тады прысеў на плоскі бераг, стаў мыць боты нага аб ногу і думаць: „добра-б цяпер пагаварыць з ёю, выказаць у словах самае таемнае з сваіх дум!“
Адкінула праньнік, азірнулася на мяне, засьмяялася (ці мо‘ здалося?) прывабнай усьмешкаю. Вочы сьвецяць ветлым цяплом, і тугія грудзі калышуцца ад сьмеху…
„Што мне думаць?“
— Чаго прышоў? — спытала коратка і са шчырым сьмехам.
— Цябе ўбачыў.
— Ну-у… ха-ха-ха!
— Чаго ты?
— Сьмешна мне вельмі ўжо, так ты нясьмела гэта падышоў ды ўсё аб нечым думаеш… дзіўны ты нейкі!
Ды ці мала ёсьць, Алёнка, думаць аб чым? Вось цяпер я напрыклад, аб табе думаю, учора думаў аб тым, як мне паехаць у горад вучыцца, а заўтра буду аб іншым думаць…
— Што-ж ты аба мне думаеш? — сур‘ёзна спытала Алёна.
— Думаю, што ты надта-ж добрая дзяўчына, прыгожая, пяеш песьні, аж слухаць любата!
— Ня праўду ты, Юрась, кажаш: ня добрая я… І жыць мне цяжка неяк; бацькі ўжо старыя, а працаваць некаму. Хочуць аддаваць замуж… а я — не хачу… Вось толькі ў камсамольцаў на сходах ды і на вечарох люблю быць, там неяк весялей і прасьцей усё. Падумаю, можа й сама запішуся ў камсамол, хоць бацькі й ня пускаюць…
І ўсьміхнулася, седзячы разам на беразе…
Алёна незразумела яшчэ гэта: яна толькі адчула новым, глыбока-перажытым; ці гэта жыцьцё таўкнула, ці нешта шэрае ў пачуцьцях вырасла ў шырокае, глыбока-бясконцнае…
— Слаўная ты, Алёнка! не падумаў я, сказаўшы гэта.
Пачырванела яна, а думкі расьлі ў шырыню. Сядзела поплеч са мною — ў вышыванай кашулі, кідала ў ваду камяшкі, а цёмна-русыя косы зьвесіліся па сьпіне.
„І аб чым яна думае?“
Хацелася мне разгадаць гэта.
Мне хацелася тады ўзяць яе мокрую ды белую руку, доўга ціснуць, прыхіліцца к ёй ды адчуваць, як б‘ецца ў грудзёх сэрца ласкавым рытмам; а тады, аберуч абняўшыся, пайці па зялёна-жоўтай траве, бліжэй к лесу, дзе зацьвілі слаўныя краскі — белыя, сінія і завуць іх пралескамі: гэта першыя кветкі вясны!
III
Ясны поўдзень…
Поле, як мора. Зялёныя і шырокія прабягаюць хвалі з аднае паласы на другую. Пяшчотна гладзіць ласкава-ціхі ветрык з поўдня галоўкі збожжа. А яно рознымі колерамі гарыць, да пояса кланяецца — хістаецца ў бакі…
Сіні прастор шырокі, як цяпер думы.
Прыгожа вырасла ў красавіку збожжа!
Побач — поле узворанае. Шырокія барозны працягнуліся, а зубчатыя бароны насыпалі на іх сьвежа пахучай, мяккай зямлі і чорнай… Хаджу я на сваёй паласе сьледам за бараною: гэта рыхтуецца пахань к ярыне.
Некалькі дзён таму назад мы ўзворвалі тут з бацькам, тады было працаваць цяжэй і марудней, ходзячы за плугам; тады віселі на небе дажджавыя вясновыя хмары, і настроі былі ў людзей: як-бы гэта хутчэй паехаць да хаты, каб не засьпеў дождж, а то прыб‘е зямлю, дык яна стане цьвёрдай і бараною дзеравянаю яе ня возьмеш…
Усьміхаецца сонца.
Глядзіць з блакітна-бясхмарнай вышыні. Мусіць, і яму люба, і яно моцна грэе ў сьпіну, а вільготны вецер забіраецца ў адчынены каўнер белай кашулі…
Радасьць і вясна!
А ці ўва ўсіх яна ёсьць?
Вышаў дзед Лявон у поле. Вось калышыцца яго пажаўцелая барада, наехала на вочы стара-парыжэлая шапка. Ступае босымі нагамі начорную зямлю, а пасканная сарочка зьвесілася да кален. Стаіць ён з сяўнёю на закрыжаваньні дзьвёх дарог, утаропіўшы ў зямлю вочы. У яго ёсьць нязвычайна-вялікае гора — здох перад вясною апошні конь. Цяпер ён пазычыў у суседа каня, каб засеяць сваю палоску ярыною… Пакрысе зьнікае і ў яго адчуваньне гэтага гора, чорна-маршчыністы твар весялейшым робіцца. Сарваў завязь жыта, памяў у руках — і яму, стараму, радасна, хоць гора ды радасьць ня першыя: столькі прайшло ў жыцьці гэтых вёсен, столькі было халодных зім!..
На сонцы твар маршчыніцца, а думкі — хто разгадае?
Можа думае аб вялікай жыцьцёвай радасьці для яго… Будзе вялікі ўраджай, ды такі, што збожжа ня стоўпіцца ні на таку, ні на гумне. Выйдзе сям‘я старога на працу: загудуць у восень сьлізкія ад поту цапы. Будуць поўны засекі хлеба — тады Лявонава сям‘я будзе шчасьлівай. А можа няўрод будзе? А можа навальніца паглуміць усё? Дык што тады?..
У галаву крадуцца і цьвітуць новыя думкі-краскі.
Стары ўгледзіўся ў даль, падставіў далонь к вачам і бачыць: поле зялёна-радаснае, шырокае, сходзіцца з небам. Паківаў галавою ды выцер пот рукавом, а тады пацёр старыя грудзі.
Забрынчэлі на колах шыны паломаных калёс, а рыжы маленькі жарабёначык заблытаўся ў аглоблях. Хлапчук застанавіў пахмурную кабылу ды выблытаў жарабёнка, а той вясёла заіржаў і пабег ля дарогі шчыпаць касьнікі жыта.
Насыпаў Лявон поўную сяўню ачышчанага збожжа — аўсу, павесіў яе за плечы, папляваў у чорныя далоні рук. І зьняў з галавы шапку, бо сонца грала няўтрымана, памахаў рукою, быццам пераксьціўся на сонца. Пашоў хадзіць роўнымі крокамі, рассыпаючы зерне.
Птушкі лётаюць, а пець яны могуць сёньня толькі аб радасна-жыцьцёвым. Узьнімаюцца ў даль і адтуль нябачна пяюць на розныя лады…
— Нно-о-о!
Крычыць на сваёй паласе Лявонаў сусед на свайго старога каня. Хоць конь і худы, і ледзь перасоўвае ў плузе ногі, але ў голасе чуецца вясёлая жыцьця-здольнасьць: яму хочацца пакрычаць на каго небудзь, моцна пасьмяяцца і потым раптам выплеснуць гэтую вясёласьць…
Па шнуру возяць на пахаты тлусты гной, пах ад яго, зьмешаны з пахам дзёгцю, далёка чуцен.
З дальняга алешніку з бярэзьнікам, што на мяжы поля, усхватываўся вецер і кудлачыў травы, гладзіў прыгнутыя сьпіны.
Азалочана было сонцам Чмарава.
І бясхмарна неба.
Праляцеў нізка бусел, спусьціўшы ўніз доўгую шыю і ногі; праляцеў ён з лагчыны, адкуль шуміць хвойнік з алешнікам.
Як вырасьце яр вышэй поясу, тады на сэрцы ў людзей будзе яшчэ радасьней, а й цяпер хочацца пачуць песьні, бо радасьць буяе на полі — сялянская радасьць!..
Сядзім з дзедам Лявонам на маіх калёсах, курым з яго кісета пахучую махорку. Сагнуўся дзед, скрывіўся неяк.
Лявон гаворыць:
— Ты кажаш — зямля!.. Праўда, цягне мяне да яе — да хваробы цягне. Скора-стала быць — аднясуць на могілкі, а вось люблю… Ідзеш гэта па мяжы, тут табе збожжа хіліцца — любасьць адна, радасьць нейкая забірае, калі ды гэта ўраджай. А цяпер вось сілы тае няма, што раней была…
І прыціснула чалавека чорнымі грудзьмі зямля.
„Праўду сказаў, скора аднясуць на магільнік яго“…
Трымаўся за грудзі, кашляў, сплёўваў на жоўтую траву ды жаліўся на сына Арцёма, які бяспутны, глуміцца над бацькам, а сам робіць што хоча…
Шкода стала чалавека.
IV
Вечар над Чмаравым зьнянацку апусьціўся ў кволасьсі і няпрытомнасьці на зямлю, разьліў па вуліцы пахі зямлі з вясною. Тады вуліца загаварыла рознымі зыкамі: заграла ў канцы на гармоніку, засьмяялася. Тады ўжо насярэдзіне сяла моцна заграў гармонік; ноты яго былі то вельмі гучнымі, то зусім зьніжаліся і разносіліся ціха ды роўна. Крычаў нехта, і заборысты сьмех усё пакрываў. Прыпеў гуляў — роўна, плаўна і раптам — з выкрыкамі, якія рушылі роўнасьць:
На-ашы-ы дзе-эўкі-і на прыпеўкі-і…
Гг-э-эх!..
У дзень я езьдзіў за чатыры вярсты ў Стышкава рэзаць дошкі; за дзень змарыўся там, а ўвечары пашоў па вуліцы ў цемені.
Перад нядзеляй позна лажыліся спаць, а маладыя за поўнач гулялі… Як ішоў па вуліцы, у бярозах вецер дуў і калыхаў гольле з пупышкамі пад паповым акном. А дом папоў стары і разбурваецца.
Поп Назар Мікольскі ў чорным, стаяў прыхіліўшыся — ды нешта думаў — вялікае і сумотнае, нязьмернае сваёй мераю… Застанавіўся і доўга стаяў я. А поп у той-жа позе быў, і чорная постаць зраслася з чорным вуглом. Думаць ён мог: аб вялікасьці ды нязьмернасьці сьвету, аб ніштаватасьці чалавека перад усім сьветам (перад гэтым зорным вечарам), што адчуваньні чалавека наогул — з горам і радасьцю — „тлен“ перад вялікасьцю існуючага і не разьвязанага. Гэта ён гаварыў усім тым, хто мог яго зразумець, вычытаўшы з тых філёзофскіх кніг, што цэлымі днямі чытаў, і шмат іх у яго было.
Стаяў і думаў, а ў песьні хлопцы задорыста зацягнулі нешта „пра бога“…
|
Ча на небе ся-адзіш — |
Поп, быццам устрапянуўся fд дум, закурыў папіроску, а я пашоў далей, прыбліжаючыся к гармоніку. Ён пэўна думае цяпер, што вось у той хаце, дзе ён раней жыў, часта гуляюць комсамольцы, робяць гульні з вясёлымі песьнямі і сходы; а сам ён жыве ў асобным пакоіку — і ціхі, ня трывожыць нікога, філёзофскі разважаючы над акружаючым. Ён заўжды сумны, а калі зол, тады падымае з пападзьдзёй буру. Да царквы адносіцца абыяк, у сям‘е няладзіцца. Доўга адзін спацыруе ля рэчкі ў кустох лазы ды голасна размаўляе сам з сабою аб маладых годах (можа дармо патрачаных?).
А комсамольцы спраўлялі нейкі сход — галдзелі там, з маладым уздымам спрачаліся, штосьці выказывалі ў думках…
Было шумна і весела…
V
Жоўтая раніца скора пасыпала золата на стрэхі Чмарава. Усплылі за гумнамі праменьні сонца, а косы яго з водблескам губіліся — нячутна і скора. За гэтым, пацягнуліся роўныя і працяглыя зыкі: з папасу заіржалі коні, забрахалі сонна сабакі, людзкія галасы танулі, а ў садох віселі на лісьцях кроплі ад дажджу.
Чмараўскі пастух, наняты на пэлы год — Аўсей — нізкі і згорблены, у парванай сярмязе — вышаў на самы канец сяла з сынам Грышкай. Там яны доўга стаялі, Грышка трубіў — выводзіў на новай трубе гаворку аб тым, каб выганялі кароў на папас.
Выходзілі каровы ды гужамі йшлі па пыльнай вуліцы, і стаяў у пахучым паветры вялізны гоман — ад людзей і ад рыканьня кароў. Толькі за сялом, ля лесу й лугу — было ціха… Там Грышка пачаў ужо доўга і многа граць. Грае ён то вясёла, то надта ўжо сумна, як захоча калі; сам скласьці можа прыпеўку ці песьню. Пяе больш ён аб жыцьці — і выходзіць у яго складна…
|
— Ўлетку жарка — |
Першыя дзьве ноты бралі вясёла, разьліваючыся па лесе, а ў другіх чулася нявычарпаная нуда:
|
Прышла вясна-а — |
Пачуць можна было то невясёлае, што холад ды голад прабіраюць яго, што ў жару працуе ён да поту… І за нотамі гэтымі было-ж нешта іншае, што забірала душу, прымушала скакаць тут вось — на зялёнай мураве ды слухаць, як на ялінах напяваюць хвоі…
Пасьля зыкаў пастуха, Чмарава прачнулася. Цяпер ужо загаманілі хаты, чорным дымам задымілі камяны. На вуліцы ўлёгся пыл, а над ракою яшчэ стаяў празрысты туман. У гэты чаc скрыпелі калодзежы, з падаткнутымі подаламі насілі бабы ваду, і сабраўшыся, гаварылі розныя навіны і прыгоды…
… Пры канцы, стаяла царква, як згорбленая багамолка; аблупілася ўнізу, на карнізах, на званьніцы галубцы зьвілі гнёзды. Вее ад царквы трухлявасьцю, здаецца, во-во падзе, а з ёю і ўвесь закон і ўсё тое, на што моляцца і рыхтуюцца да лепшага жыцьця на тым сьвеце.
Званар у царкве - Аксён, аблыселы на галаве, а на шчаках аброслы мохам. Як толькі зазвоніць ён разам у тры званы, птушкі спалохаюцца ды доўга лётаюць над пакрыўленым купалам, купаючыся ў сіні нябёс. А званы доўга вызваніваюць кадрыль, пакуль не пачнуць зьбірацца ў нядзелю старыя бабулькі з дзядамі, а маладых ён ужо даўно не заве, — толькі калі хто вянчацца задумае, тады Аксён звоніць надта доўга і ўпарта. Старыя звычайна прыходзяць з вёсак рана, з лапцямі пад пахаю, а тады садзяцца на цьвінтары і абуваюць новыя лапці з белымі анучамі; доўга міжсобя вядуць гаворку на самыя рознастайныя тэмы: аб жыцьці, аб непарадках, аб крыўдах у сям‘і. А мужчыны больш гавораць аб рэлігіі, пісьменныя разьвязваюць пытаньні вытрымкамі з Бібліі, другія проста слухаюць ды гойдаюць галовамі, абвінавачваючы маладых у нявер‘і. Сядзяць, пакуль ня прыдзе поп. Падыходзіць ён, роўна трымаючы галаву, а бабулькі дробнымі крокамі падходзяць пад бацюшкіна блаславеньне, шчыра цалуючы ў засос рукі. Дзяды трымаюць сябе больш стала, устануць, схіляць галовы, — лысыя ды сівыя — трымаючы ў руках шапкі. Толькі поп Назар Мікольскі ўвойдзе ў царкву, бабы, здаволеныя важна пойдуць сьледам ды пачнуць біць паклоны; стануць на левым баку, а мужчыны абавязкова на правым… Так і стаяць усю службу два дзясяткі чалавек; людзі ўпэўнены ў сваёй сіле, у непамылковасьці сваіх пачуцьцяў, поўныя нязграбнай веры ў „той сьвет“…
Аксён стаіць, абапёршыся на падаконьнік званьніцы, трэць рукою лысіну ды глядзіць на зялёнае поле. Адсюль добра відны вакольныя вёскі, зялёныя палі з лугамі, лес за сялом. Ён абыякава да тага адносіцца, бо ў яго ёсьць свая вялікая сям‘я, якую трэба карміць, адзяваць; і даволі таго, што па некалькі гарцаў зьбярэць у год з кожнага веруючага; а так — згінь ты ўсё тут! — і так ужо абрыдла за некалькі год вартаваць гэту царкву, паднасіць папу кадзіла ды вазіць яму дровы…
— В-о-ча на-аш! — сіпла басіць гугнявым голасам дзяк, а поп яму адказвае:
— А-амі-інь!
Гэта разносцца пуста і глуха…
Аксён дзяка ня любіць за тое, што ён гатоў садраць за вясельле ці за хрышчэньне дзесяць скур. Пашоў ён у дзякі з карысьці й хоча дабіцца папоўства. Не падабаецца й голас яго, калі ён цягне доўга й працяжна гугнявячы:
— Аль-лі-і-луя-а-а…
— Баў-у-у! — злосна звоніць яшчэ раз, рвучы ды вяжучы гнілую вяроўку ад біла самага вялікага звона.
Во царква, дык царква — і вяроўкі добрай ня можна справіць, каб ты згніло гэта…
Але гаворачы, баіцца, каб не сказаць якога брыдкага слова, бо ўсё-ж ‘ткі гэта сьвятое месца.
Глядзіць Аксён са званьніцы да тых пор, пакуль не назьбіраецца шмат людзей на вуліцы; гэтыя людзі прыходзяць не маліцца, а каб пагуляць тут, бо гэта самае добрае месца. Часам зьявіцца гармонік з цымбаламі, гучна заграе з прыпевам які небудзь вальц ці „каробачку“. У царкве йдзе сьвятая служба, а на вуліцы — нязвычайная вясёласьць, рогат, гукі і рытм новай песьні. Кружачыся, скачуць пары хлапцоў з дзяўчатамі пад садам, супроць царквы; зьбяруцца і старыя, кураць, ды паважна разыходзяцца па хатах, не зважаючы на зоў Аксёна… Хлапчукі-ж бегаюць па цьвінтары, гуляючы ў лапту, і іх крыкі заглушаюць галасы малітвы. Калі выдзе багамольны, дык пачне лаяцца на распусьнікаў і бязбожнікаў…
Звоніць самы апошні раз, а гук яго рэжа вушы.
І сам сабе гаворыць:
— Эх, брат Аксён, сколькі ты не звані, сколькі ты ня боўкай тут — ні чорта з гэтага ня выйдзе, ня будзе папу прыбытку… Людзі не зьбяруцца, поп не павесялее ад тваёй музыкі, а дзяк, як цягнуў гэта „алілуя“, так будзе й цягнуць: яму — гаду — абы грошы паболей.
— „Гэты поп — разважае далей, каб заняць развагаю да канца службы, быццам і ня поп — чорт яго які разьбярэ! — служыць памнога ляніцца, маліцца таксама, каб дужа ўжо, дык — не!“…
„А вось быў поп раней, дык той праходу не даваў сваімі малітвамі. Па брозьзю здаецца, і сьвяты чалавек, а паглядзець, дык зусім ня тое. Уцішку не адну сваю наймітку згвалціў, толькі адна радзіла, ды й то няжывога; кажуць тут цёмнае нешта было… А ў другіх, калі здарыцца гэта, дык у труну ўгоніць жывога. Ах, блуднікі!..
— А-а-мі-і-нь! — цягніць поп, мусіць апошні раз.
— Амінь, дык амінь: мне яшчэ лепшы! — гаворыць сабе Аксён і думае, што яму патрэбна яшчэ схадзіць на дом к папу, тады вярнуцца назад і замкнуць царкву, а ў сваёй хаце шмат чаго зрабіць…
— Дзылінбаў-ў-у!.. Дзылінбаў-ў-у!..
Гэта ўжо замарыўшыся, Аксён зазваніў раптам ва ўсе званы, а тады апраўдаў сябе:
Ліха табе… Хто на чым сядзіць, той таго й глядзіць!.. Забыўся гэта…
„Ідзе па пыльнай вуліцы за папом з ключамі ўруках; поп думае аб адным, Аксён аб другім, а на вуліцы гуляюць людзі й ня кожны вітаецца з папом; ня кідаючы ні на кога погляду, поп ідзе роўна, гойдаючы высокай постацьцю. Аксён думае, чаму ня ўсе паважаюць бацюшку і выходзіць да таго выніку, што „як хто хоча, той так і робіць“…
Так бывае кожную нядзелю.
VI
Вее вецер і падмятае на вуліцы пыл.
Часта веюць над сялом такія цёплыя вятры — тады ціха калышацца бярозавыя лісты, алешнік за ракой заводзіць ледзь чутны сьпеў. На вуліцы пахне пылам і прэлай паветрай. Зрэдка заводзяць калёсы музыку…
Неба вісіць над зялёным Чмаравам — блакітнае і ласкавае; сонца ў такую пару здорава цяплыніць зарунелую ярыну. Жыта ўжо просіць сярпа — і стаіць белае на сухім сьцяблі. А сенажаці — ад жоўтых красак, ці ад сонца — пажаўцелі.
Над ракою бабы пяруць палотны, праньнікі моцна аддаюцца ўдарам, а за імі чутны ў неразборчывым гомане, галасы — клапатлівыя, уздрыгваючыя; толькі не разьвяжаш думамі жаночай гаворкі.
На вуліцы жарка.
„Як гэта скора праходзіць лета!?“.
Здаецца, нядаўна сад белым быў, а цяпер на галінах яблынь маленькія яблыкі з зялёным, круглым лісьцём…
На канцы вуліцы сабралася цэлая грамада сяльчан. У сярэдзіне ўсіх стаіць Нічыпар — чалавек моцны і карыстаецца пашанаю, — гаворыць, махаючы рукамі — высокі ды гнуты, у потнай сарочцы. Гаворыць стала і несьпяшаючыся — усё глядзіць і паказвае на лес (а лес шуміць!) Хто з сяльчан бяз шапкі, хто бяз пояса; і ўсе хвалююцца, не згаджаючыся з прамовай Нічыпара, а ён стаіць проста, адчуваючы за сабою нейкую нявыказаную сілу…
Гаворыць аб тым, што вось той лясок, што за рэчкай, патрэбна падзяліць пасямейна ды сьсячы яго, а то таксама пасякуць чужасельцы, — бо лес ад бацькоў, спрадвеку належыць Чмараву.
Яшчэ доўга спрачаюцца, ідуць па вуліцы, застанаўліваюцца, і прыходзяць да думкі, што к восені абавязкова так патрэбна зрабіць. Не згаджаецца толькі адзін Канцавы Зьмітрок — з чорным абліччам і гарачымі вачыма…
— Пачакайце, кажа ён, — сьсячы то мы яго заўсёды зможам, сякеру мы ўсе можам трымаць… Зьнішчыць малады лес можна скора, а як-жа лёгка вырасьціць яго?
— Чужасельцам расьцілі: яны й зьнішчуць! — Як шпількай, падкольвае яго Нічыпар.
— Гэта правільна — чужым расьцілі…
— У саміх будуць печы ня топлены…
Моцна гаркаюць мужыкі ды бліжэй падступаюць к Зьмітраку, а той гаворыць па свойму:
— А каб гэта ня нішчылі другія — даказывае Канцавы Зьмітрок, — наняць патрэбна ўсім вобчаствам вартаўніка.
— Дык што, ты думаеш — уцалее? — пытаюцца спакойна, але адмоўна.
— Цэлым будзе! — цьвёрда адрэзаў Зьмітрок і махнуў кнізу рукою.
— Э, што там гаварыць…
— Нічога такога з гэтай выдумкі ня будзе…
— Будзе!
Грамада мужыкоў пашла далей, у гарачнасьці яшчэ застанаўліваліся і яшчэ гаварылі. Толькі ўжо там парашылі выбраць вартаўніка, а самім, без дазволу грамады, не чапаць лесу.
Цяпер Канцавы Зьмітрок вясёлы, шыбка перасоўвае па пылу босыя ногі, курыць, і ўхмыляючыся ідзе да хаты. З чорнай нястрыжанай галавы пячэ пот: ён толькі што ладзіў гумно і раптам выбег на вуліцу…
Скора будзе жніво.
Ідучы жнеі з поля, будуць сьпяваць жніўныя песьні.
Бабы датыкаюць апошнія кросны, набіліцы стукаюць — чутно на вуліцы, як таралахаюць сукалы.
З дзедам Клімам сяджу на вуліцы. Дзед сагнуўся, скамячыўся, кашляе і хрыпіць. Цяпер вялікая сьпякота, а ён у сярмязе. Зіму хварэе, бо ўжо вельмі стары, а вясною і ўлетку выходзіць на сонца грэцца. Аблічча нейкае грубавата-маршчыністае, а на галаве чорная кучма валос.
Сядзіць і расказвае мне:
— Якіх небудзь пятнаццаць-дваццаць гадоў рос на полі лес, а ўвесь гэты прастор, што за ракою — і дзе цяпер лугі, быў вялізны лес; помню, яшчэ ў казну вазілі, секлі лес, нішчылі. А цяпер, скора — да шчэнту, ніводнага дрэва не пакінуць…
І ён шкадуе гэтага…
А з гароду пахне маладымі каноплямі.
VII
На пакосе…
Раньнем — неба з празрыстымі, пялёнкавымі воб- лакамі. Маленькія хмары ціха-ціха поўзаюць, пакідаючы за сабою просінь. На столькі ціха ў паветры, што чутно, як шалясьцяць клейкія лісты.
Трава зялёная і золкая; вісяць кроплі крыштальнай вады на лістох. На пожні краскі мёртва зьвесілі галовы, нібы заснулі. З травы высоўваюцца лазовыя кусты і таксама зморана апусьціўшыся, бо няма сонца.
Нічыпар — мужык з Чмарава, даволі моцны і не стары — многа разоў пазіраў на неба ды выціраў пот. Гладзіў русую маленькую бародку. Сам ён высокі й худы, а ў плечах шырокі, дык постаць яго выглядае сьмешнай і нязграбнай, з плоскімі грудзьмі. Нарэцше, паправіў на патыліцу патрэпаны картуз і закурыў цыгарку.
— От, ліха! тонкім і сіпаватым голасам загаварыў. — Самая пара, калі павінна быць пагода… сенакос, а тут — хмары… От, ліха цябе вазьмі!
Яму ніхто не адказаў, дык ён прыняўся гладзіць — званіць касою, а тады, шырока выпрастаўшы тонкія й вельмі доўгія ногі ў рабых штанах, — пачаў пакос. Шырока махаў касою, па прывычцы, з кожным махам нагінаючыся. І постаць яго ўяўляла ўпэўненасьць у сваёй сіле: калі, значыць, размахнуся, будзе ношка травы…
Глядзеў я на яго й думаў:
„Вось ён цяпер чалавек, як чалавек — і добры, і вясёлы. А чаго ён у сваёй хаце мяняецца: ні з таго, ні з сяго б‘ець жонку, замардаваў яе, ставіць сябе ў сям‘і, як начальнік які“…
Ці можа сілу ды моц сваю адчувае?
Дваццаць разоў згінаўся стары Макар над сваёй касою ды ўсё ладзіў. Ён ня моцны ўжо — вядома, стары…
— Быццам і добрая каса, — кажа ён нагінаючыся, — год дзесяць ужо кашу бязьзьменна, канавалка… І раса ёсьць, а ня косіць, ці не пакляпаць-бы яе?…
Ужо скінуў сваю вопратку ды застаўся ў адной кашулі. Гаворыць ён між намі рэдка, ціха, а больш маўчыць; і так заняты гэтай справаю, шчыльна абкашываючы ля кустоў.
Застанаўліваецца Нічыпар і бярэць з-зубоў маленькі недакурак, ганіць Макараву справу:
— Кінь ты, дзядзька Макар! Ад гэтага, што ў кусту жменю якую адкосіш, не прыбавіцца к табе, толькі маруда тут адна…
— Маруда — не маруда, а трэба-ж: гэта-ж не прыгон які, а сам сабе.
— Усё роўна не пабагацеем! — няўнімаецца Нічыпар.
Яшчэ цёмна, як звычайна ўлетку, прышлі касцы за дзьве вярсты ад дому… Трава дрэнная, з кустоўем, дык і касіць цяжка. Але — звонка шалясьцелі косы, з пакосаў сьвежай травы йшоў цёплы, як дыханьне, пар. Над балотамі стаяў туман — празрысты і нярухомы. Калі паглядзіш у даль, дык яна — званлівая, саромлівая, — обцягнулася зубамі лесу, што як чорна-сіняя і густая сьцяна.
Побач, вялікім шнурам, на сваіх дзялянках расьцягнуліся плоймай касцы…
Рэдка калі абыходзіцца на пакосе бяз лаянкі ці якой там буры. Адны зайздросьцяць выкасіць чужы клок сена — з-за карысьці якой, ці проста па звычаю ад дзядоў. Тады ходзяць цэлым натоўпам разьмерваць сенажаці — з гужышчам ці доўгім сажнем. Тады званчэй, чым косы, грыміць лаянка больш заядлых і доўга вісіць яна ў ціха-жаркім паветры.
— Ну, і дурні-ж! Ну, і чаго крычаць так, быццам усім мірам ня могуць падзяліць якога там кавалку балота? — падкрэсьлівае Нічыпар.
А сам стаў у позу чалавека, які ня прыхілен к такой паганай справе, бо ён сталы чалавек — і ўсьміхаецца шырока ды злосна.
— Праўда што… — згаджаецца й Макар. — Паламаюць во рэбры адзін аднаму… Ня-ахаў вас!
А гаворка й гоман з мацярыншчынай гудуць званчэй нашых кос…
У баку цягнуўся шлях абіты каменьнем; за ім — яшчэ лес маўкліва стаіць, На шляху грукацелі, едучы людзі, а гаворка іх неўгамонна трашчэла.
Да гэтага часу Халімонаў Адась толькі маўчаў ды прыслуховаўся да ўсяго. Ці-то настрой на яго такі найшоў, нібы разважаў аб чым сталым і важным. А выраз твару гаварыў аб зусім іншым. Здаровыя і крыху згорбленыя плечы былі нярухомы, а рукі, аддаўшыся ўперад, шыбка шнуравалі між карэньняў ды кустоўя.
— Пакажу гэта я сёньнешні дзень, а заўтра, значыць, на спачын, пачаў ён, зьвяртаючыся да мяне; і яшчэ падумаўшы, дасказаў:
А тады пайду на завод у Стышкава рабочым, рэзаць дошкі там буду, а то, як хадзіў узімку, дык пасьля таго ня быў…
І выявілася з яго прамовы так:
У заводзе ў Стышкаве праца ня цяжкая, хлопцы яму ўсе знаёмыя там. Выйдзе ён з двара, калі ня будзе яшчэ занімацца раньне. Дарога яму лесам, а лес імшарысты.
Унутры дзеравянага заводу будуць гудзець правады машын. І ўспомніць тады, як весялей зробіцца на сэрцы, пра сваё жыцьцё на бацькаўшчыне…
Прышоў ён у вайну ў Чмарава з Польшчы ды пачаў жыць са ўдавой Грыпінаю, якая на дванаццаць год старэй за яго. Папсавала — кажа ён — жыцьцё яго. Колькі ён імкнуўся да чаго, а ўсё загінула, і ня можа ён зжыцца з усім тым, што зараз ёсьць…
Засьвістаў подых ветру. Спаўзьлі з неба хмары, дык прастор стаў шкляным і пазалочаным. І тады ўжо распласталася сонца; перш ня сьмела, а потым — раптам зрабіла раньне белым, — неба сіне-залочанае, а лес — зялёным.
Пакрысе даль заружавела…
Халімонаў Адась паглядзеў на раньне, падзівіўся нечаму, захацелася гаварыць многа:
— Кажуць мне людзі, ды блізкія, суседзі, кінь ты, Адась, гэта, хіба-ж ты ня можаш знайсьці?! А я не магу зрабіць так: сілы няма! Ну скажы ты мне, як яна будзе адна жыць, калі я пакіну „яе“ адну…
І ў словах яго выражалася хворае пачуцьцё. Адно: ён хацеў быць вольным, пайці туды, куды хоча, а другое: скоўвала яго тое-ж пачуцьцё, што неяк шкода-ж пакінуць чужую сям‘ю. Так і расьлі два пачуцьці ў чалавека, які хацеў-бы валацужыць, абыйсьці вокал зямлі, а потым прысьці назад.
— Часта п‘янага мяне прымаўляюць, — сволачы! Кажуць прадай каня ці карову ды йдзі куды папала… Ці-ж яны мяне поймуць, — зразумеюць, як сьлед?…
Ён пачуў з сабе сілу, што вось ёсьць у ём сіла, што здолее шмат чаго перанесьці.
Тады — маўчалі…
Пачало пячы сонца, абліваючы потам сьпіны. З бліжніх хутароў заіржалі коні, а з комінаў — ціха і роўна пацягнуўся дым, губляючыся на небазводзе… Згорблены дзядуля з хутара, абапёршыся на кій, стаяў на шляху. Жмурыў ад сонца вочы, — пасьвіў на адкосах шляху авец… Хутары зарасьлі алешнікам, бо стаялі ў балоце ды маўчалі. Яшчэ далей, касцы гужамі клалі пакосы.
А Нічыпар з Макарам прыляглі ў цяні, падклаўшы пад галовы сьвіткі. Макар скардзіўся Нічыпару, што ён ўжо стары і ў сям‘і, значыцца, не работнік; дык баляць, пакасіўшы вось так бакі, а тады, каб ачухацца, трэба аддыхаць некалькі дзён.
— Хіба зяця к сабе ўзяць? — разважна прагаварыў.
А Нічыпар даў яму раду:
— Вазьмі сабе, калі хочаш на шыю адзець хамут…
— Ідзе табе хачу: тут каб гаспадарка не развалілася… шкода, тут-жа сваім гарбом усё нажываў…
— Яно шкода, гэта так! Толькі маладыя цяпер сталі распусьнікамі. Дык ты вазьмі хоць залатога, што ля хваста дачкі ўвіваюцца, — хату на ногі не паставіць… Ня тыя ўжо людзі цяпер пашлі…
Нічыпар пачаў засыпаць. Яму было ўсё роўна і да Макаравай гаспадаркі і да яго зяця. Ён моцна трымаецца на зямлі, бо сам сябе лічыць чалавекам практычным. Макара зайздрасьць брала, глядзець-жа на яго шкода было: такі ён стары ды кволы, ня можа весьці барацьбу са сваімі перашкодамі… А тады Макар пачаў аб іншым:
— Стары ў мяне конь і худы, — ці прадаць-бы яго, а то марна сена губіць толькі…
І парашыў прадаць каня к Пакрову.
Зноў шпарка захадзілі косы, кладучы пакос за пакосам. Званілі і звоняць яны шмат гадоў на гэтых лугох.
Ці на пакосе, ці на вуліцы, ці ў шырокім сьвеце, — у людзей ёсьць свае драмы — вялікія і маленькія…
VIII
А поле, поле, полечка,
а дарожухна, як шнурок…
Ядрана-цёплыя бываюць вечары ў жніво.
А дні стомленыя і гарачыя.
Колка хадзіць босымі нагамі па іржэўніку. Сьцелецца на аборках белая, чуць бачная, павуціна. Наліўное і сьпелае жыта ўжо схілілася да зямлі, патрэсканай ад гарачыні сонца… Тры дні назад быў вялікі дождж, нечакана пранеслася хмара, пазаліла аборкі вадою, а жыта прыціснула да долу. Цяпер, падрад стаіць тры дні сьпякота, прасохла вада і хочацца, каб прайшоў яшчэ дождж — тады-б схаваліся пад капу жнеі, а неба было-б вільготным; тады-б каласы ранялі сьветлыя сьлёзы…
Як толькі зьнікне з поля туман, — загаворыць сяло жніўным гоманам. Па шнуру йдуць бабы, кожная на сваю палоску: хто з калыскай і маленькім дзіцянём, хто са збанам вады, каб гэта ў поўдзень, калі стане вельмі горача й нудна, прагнаць з вуснаў смагу…
Залоціць сонца шнур, поле і лес з сялом.
Я на сваёй паласе нашу снапы, складаю іх у копы і думаю так:
„Раньнем жнеі ў поле ідуць заспаныя і сумныя, кожная з іх да таго, як пайці на постаць, шмат чаго зробіць у сваёй хаце… Марудная праца ломіць сьпіну — тут не да вясёласьці. Перад вечарам асьвяжыцца паветра, будзе ў людзей радасьць і песьні…
Маці жнець з сястрою. У яе вельмі баляць вочы і яна скардзіцца на гэта… Тут цяжка так, а ўначы патрэбна яшчэ абмалаціць цэлую капу жыта. Бярэць сон, томіць смага ды пячэ бязьлітасна сонца…
Сотні галоў мільгаюць у гору, павязаных белымі хусткамі. Уперагонкі кладуцца кудластыя снапы, застаюцца межы з жоўтым зельлем, з пырнікам; некалі выбіраць васількоў і яны красуюцца сярод сноп‘я.
— Ох, лецейка гарачае, цяжкая пара, знудзіць яно бабу, высмакчыць сок з яе! — гаворыць суседка Мар‘я — старая баба — выцірае пот і, згібаючыся, носіць снапы.
Дар‘я, Лявонава нявестка, маладая і з худым тварам — жнець марудна, бо надта цяжка ёй згінацца да зямлі з вялікім жыватом. Бабы глядзяць на яе неяк дзіўна: — Ні дзеўка, ні баба! — кажа Мар‘я. — Распуста пашла… Без вянчаньня гэта, бяз усякага, нагуляў ёй Лявонаў Цімох, прывёў у хату — ды й жыві… Ну, ці тут-жа будзе жыцьцё… Ён і цяпер яе пачыняе біць, а падалеўшы — дык што тады будзе?
— Яно так: адкінуліся людзі й ад царквы й ад бога…
— Хоць-бы Канцавы Зьмітрок — не вянчаўся таксама, дык той хоць добра жыве з жонкаю…
У маладых дзяўчат свая рада й вясельле. Жнуць яны побач, а ў сярэдзіне іх Алёна. Гавораць яны пра сваё…
Раскацістым голасам адна запела:
|
Кацілася, кацілася калодачка з печы, |
Другія падслухалі ды хорам падхапілі:
|
Чымся мяне, чымся мяне калодачка біла |
Не, дзевачкі, кіньце вы вясельную, давайце другую, папрасіла Алёна, а сама сьмяецца…
— Ага-а… ня хочаш, каб табе… можа ня любіш?..
— Цішэй вы — ну-у…
|
А ў гародчыку, ў чыстакольчыку |
Сіняе, бязвоблачнае неба; жарка, а ў цішыні павявае пяшчотны вецер, калышуцца і сумуюць каласы…
|
Там Алёнка рожу палівала. |
Сумуюць і калышацца каласы, навяваюць, як вецер, дрэму, хочацца спаць на мяжы сярод васількоў, сьніць сны вось пра тое, аб чым сэнс гэтай дзявочай мары:
|
А сядзела-б я пад акошачкам, |
— Эх, песьні!
Многа ў песьні праліта простай ружовай журбы: плачуць над імі ў восень вербы, улетку каласістае збожжа. А на полі многа праліта сьлёз і крыві. Таму й так зраднілася — жніво і песьня — хто іх разлучыць?
— Ці сум на полі, ці радасьць?
Сум і радасьць — жніво…
IX
З поля даважываюць снапы. Скрыпяць калёсы, панарад іх дражыць, ляскае. Гаворкі людзей аб ураджаі, сабраным з поля. З гародаў пахнуць сьпелыя каноплі. У сьвяты дзень да вечара гуляе на сяле моладзь…
А ў канцы лета слаўныя вечары.
Сьвецяць зоры і цёмны змрок хутае дрымоту. Каля рэчкі стаяць лозы, схіліліся з берага ў самую цемень вады за вялікай вольхаю, што так дрымотна і млосна шапаціць лісточкамі, на зялёным дзірване я чакаю Алёну.
Прыходзіць яна радасная і ўжо здалёк сьмяецца шчырай усьмешкаю. На ёй белая хустка — так падыходзіць яна к твару Алёны. Садзімся пад вольхаю, поплеч, гляджу ёй у вочы.
Думаю і гавару:
— Глядзі, які прыгожы вечар, які ён ласкавы… такое і жыцьцё… Толькі трэба ўмець жыць, каб не паддацца злыдням жыцьця…
Алёна схілілася на плячо і верыць:
— Мы з табою пераможам, Юрась, не паддадзімся!
— Так, пераможам…
Жыцьцё шырока, як зямля, думы мае — так-жа. Сон гэта — ці не? Расьце ў грудзёх шырокае і далёкае — далёкае — думы, думы!
Плёскае рэчка, нячутна вецер кудлачыць кудзер чорных валос, што выбіліся з пад хусткі Алёны. Узьнімаюцца грудзі шчасьцем непамерным, як гукі песьні пра каханьне.
Гудзіць думкамі вечар.
Вецер з-за лесу прынёс ласкавы пах хвоі і чаромхі…
…Тады мы пашлі на комсамольскі сход. А клюб ячэйкі ў паповай хаце быў поўны, людзей. Гарадзкі чалавек — у чорным, і твар вельмі чорны з глыбокім і спрытным поглядам, — рабіў даклад. Разьмясьціліся па лаўках; маладых многа, а старэйшыя гуртом і бяз шапак (мнуючы іх рукамі), забіліся ў кут, быццам баючыся чаго. У адных, бачу я, вочы гараць знаёмым агнём, а іншы ня можа адчуць імпэту, усяго сэнсу сказаннага — і вочы ня іскрацца, а ў іх відна нявер‘е сказанага і шуканьні… А вось у іншых, у грудзёх подых-сьветлага, шырокага, як жыцьцёвага мора і я іх зразумею.
Толькі сэрцам зразумець можна тое, што гаврыцца ад сэрца.
А думкі ва ўсю бязьмежнасьць ірвуцца…
Ну, ідуць гады, нясуць з сабою для адных — жыцьцёвае шчасьце, для другіх — пакуты. Былі гады, як потам і кроўю абліваліся мужыцкія разоры…
Калі на жоўтым полі буяюць вятры, калі навальніца цісьне грудзі зямлі, тады жыта ламаецца, а ў пачуцьцях чалавека роспач. Сіняе, як вочы, неба становіцца чорным; змрок тады ахінае вакольле, а ў гэтым змроку і роспачы пакрыўджаных — гудзяць званы, будзяць нешта, трывожаць істоту чалавека… і плакала зямля… Гудзелі званы ўпартай барацьбы…
Сіла перамагла сілу: і была тады вялікая радасьць перамогі над зморкам і роспаччу, над крыўдай і пакутамі.
Прышлі вольныя дні, вясёлыя, бо толькі жыць ды жыць — перамагчы жыцьцё, а калі адзін ня зможаш, дык грамадою!..
За вокнамі ціха калышацца вецьце бярозак.
Разьмераным крокам за сьцяною, у сваім пакоі, ходзіць поп. — Назар Мікольскі. — Ходзіць доўга, і многа.
Канцавы Зьмітрок гаворыць са сваімі мужчынамі, з газэтаю ў руках. Ён амаль што адзін з мужыкоў чытае газэты. Відна ў гэтым чалавеку вялікая жыцьцёвая практыка: пабыў на вайне, спазнаў сьвет уласным пачуцьцём. Як першы ў Чмараве жаніўся бяз вянчаньня, на яго цыкалі, а цяпер нічога. Адзін работнік у сям‘і, добра спраўляецца з гаспадаркаю… Сіла чуецца ў ём…
Алёна сядзіць ды маўчыць…
Як цьвілі сады, каласіліся жыты і гудзелі званы жыцьця м прышла яна аднойчы на сход, а ёй расказалі аб комсамоле шчыра, ад сэрца і яна паверыла… А цёмны бацька ня пушчае, ня хоча рушыць старога закону, які — ой, як моцна! — сядзіць у грудзёх!
Не паслухала.
Тады пацямнела бацькава воля; ніжэй схілілася галава старога. А дачка ня плакала, бо моцнае жаданьне ісьці ўперад перамагала несьвядома ўсё. Цяпер — комсамолка…
А калі бацька пойме гэта?
X
Жоўтацьветам асыпала зямлю восень.
Павольна спадалі з беластанных і віхрастых бяроз лісты.
Скамечаныя, ахапкамі коцяцца яны к рэчцы, на бераг і ў даліны; а рэчка гоніць журботу — нясе іх уздоўж, на ўлоньне пакатых ды стромкіх берагоў…
Усё афарбавалася ў мяккі, жоўта-сумны колер: і маўчыць вакольле, заціхла нешта, зьбіраецца прырода заснуць — сном лёгкім, як ціхая радасьць; заснуць, каб ізноў потым прачнуцца ў поўнай красе і сіле…
І ціха — ціха…
Толькі шапаціць пажоўклае лісьце.
Шэпт яго журботна — васенны нявыразна даносіцца й да сяла — у думках гоніць ціхія, маўклівыя радасьці — сум, апранутыя ў адзеньне жоўцелі. Жоўтыя лісты шапаняць, адрываюцца пакрысе ад бурых дрэў — і так ціха шапацяць пад нагамі!
Дрэвы цяпер невясёлыя да вясны. А як вырасьце зялёны ўбор на іх, тады выкажуць іншыя пачуцьці!..
І цяпер, як вясною, на небе воблакі цёмныя, белаватыя, вандруюць, шукаючы шчасыія і і горасьці. А ўверсе ізноў журавы, што ляпяць так нізка ў вырай…
На мяжы аголенага поля й сенажацяй — дуюць ветры, бор шуміць… З далёкага поля пахне халоднай сіверкай, а ў лесе ня то зацішна, ня то так прыемна чуць яго стогалосы шум сухіх гольляў з хвоямі.
Хочацца мне думаць думы шырокія, звонкія, і ізноў іці ў даль, па нязьведаных сьцежках іці, — а іх ніколі не пратопчаш ты, ніколі не абойдзеш.
Прастор змоўк, нібы памёр, слухаючы ўважна казкі зямлі ды шырыню прастораў…
У гумнах, над сялом, стаіць гульлівы стук цапоў; пах кастры мяшаецца з пахам дыму, што раніцай так нізка сьцелепца па зямлі.
А ўсюды — ні зыкаў іншых, ні гоману — толькі шапаціць пажоўклае лісьце, адрываецца і разносіцца па полю ветрам.
Сяло маўчыць, бо людзі заняты сваімі важнымі справамі: у кожнага думкі неяк па-восеннаму заселі ў галаву, кожны стараецца выканаць яе, каб потым узімку, не балела ні аб чым галава…
Увосень дні-хмурыя, чорныя; адіх сумна бывае чалавеку…
З раніцы мужыкі секлі лес, яшчэ малады, аб якім былі летам спрэчкі. Прыяжджалі на калёсах, пад корань рэзалі стромкія дрэвы, ехалі да хаты, і гледзячы на суседзяў, ехалі яшчэ раз, каб назапасіць на зіму дроў.
— Чаго гэта сякуць лес? — пыталіся некаторыя ў неразуменьні, — няхай-бы рос, — малады яшчэ, заглумяць…
— Яно-так! Ды што ты зробіш: едзіць адзін, сьледам другі, не адставаць-жа яму, а то?..
— Лю-ю-дзі!.. Галатва!.. Свайго лесу ня змогуць зьберагчы…
Кожны меркаваў пасвойму, бо добра-б было, каб застаўся цэлым гэты лясок, ну, а калі ўсе, дык адзін ня пойдзеш супроць, ды й бяз палкі дроў застанешся…
Толькі ўвечары, Канцавы Зьмітрок склікаў сход сяльчан. Быў абураны гэтым, гаварыў многа, што ня трэба сячы лес; тады знашліся прыхільнікі яго, якія даказывалі, што гэта сапраўды так, што ўрэшце, цуркі дроў ня знойдзеш…
— Не прападаць-жа нам! — крычалі адны…
— Ды ты не прападзеш, панавозіў цэлы двор бярвеньняў…
— Дык што, ці ў цябе галава баліць, вазі Й ты…
Што-ж другім застанецца?..
— Казны не шкадуй…
Доўга спрачаліся, тапталіся мужыкі на адным месцы, а потым згадзіліся з Зьмітраком Канцавым, каб зробіць суровы надзор; тут-жа быў абраны вартаўніком Халімонаў Адась.
Адна вестка ўспалашыла ўсіх.
Аб гэтым расказаў, прышоўшы з сельсавету, з суседняй вёскі, Зьмітрок; хадзіў ён за даведкаю, спраўляцца наконт падатку. Невядома хто з абрэзу застрэліў прадсядацеля сельсавету, сягоньня ўначы, калі той хадзіў спаўняць адзін загад аб самагону.
— Там-жа ў Сямёнаўцы гняздо самагоншчыкаў. На продаж гоняць, гады, — з абурэньнем сказаў Халімонаў Адась…
— Хто іх тут разьбярэ, ці-той праў, ці той вінават, кожны лезе ў сваю пятлю, — думалі і гаварылі старыя.
— Нічога, разьбяруць, — са злосьцю ўпэўніў Зьмітрок, вядзецца ўжо сьледтва. Камуніста забілі… цемната, браткі!..
І кожны разыходзіўся з сваёй думкаю…
У комсамольскай ячэйцы праца пашла шпарка: часта былі сходы, вечарыны, зьбіраліся ды чыталі газэты.
І першым заўсёды прыходзіў Канцавы Зьмітрок. Вечарам, пры жоўтым сьвятле лямпы, садзіўся й чытаў. Комсамольцы рабілі падрыхтоўку к сьвяткам для спэктаклю; было шмат каго іграць з хлапцоў, але мала дзяўчат… Тады абвязвалі якому небудзь хлапцу галаву хусткаю, надзявалі бабскі андарак, нафарбоўвалі яму шчокі — і ён уяўляў з сябе вясковую дзяўчыну. З простых дошчак састаўлялі сцэну, вывешывалі на сьцяне плякаты, абстаўлялі ўсё гэта патрэбнымі рэчамі. Зьмітрок граў на сцэне добра, не здавальняўся толькі тым, што ёсьць у п‘есе, а многа падрабязгаў дадаваў ад сябе, і калі было сьмешнае месца ў п‘есе, мужыкі й бабы папросту рагаталі; больш ён любіў спаўняць ролю п‘яных… Не сароміўся таго, што яму большы за трыццаць год, і што жанаты і сярод маладых, а рабіў гэта сур‘ёзна і стала…
Сэкратар ячэйкі — Сяргей — задуменны і заўжды аб нечым разважае; то вясёлы, то маўчыць, як камень…
— Вот што, брат! — сакрэтна гаворыць мне. — Такія ў мяне настроі бываюць, хоць вазьмі ты ды задавіся… І сэкратар, і член сельсавету… шмат працы… ды гэта-б яшчэ нічога… павіс я між небам і зямлёю… Працаваць я люблю і неадмоўлюся ні разу, ня ў гэтым справа… Далей вучыцца хачу, а ў дварэ работаць няма каму: бацька з маткаю і ўсё. Кончыў сярэднюю школу, думаў — паеду вучыцца, а тут — аддзяліўся брат ад бацькі. Пакінуць бы ўсё, ды йці ў горад — дык, брат ты мой, гэта-ж мукі. Цяпер, гаспадарку трохі паставіў на ногі, а паеду — разваліцца ўсё!..
У такія часы многа курыць, бывае п‘яным, а я суцяшаю:
— Не, Сяргей, пачакай крыху, падумаем… У мяне становішча таксама ня лепш твайго. У мяне ёсьць такі плян: перад вясною паехаць у горад, зарабіць там грошы, а тады папробаваць лезьці ў унівэрсытэт…
— Гэта-б, Юрась, добра было… — тады супакойваецца — і строіць далейшыя пляны. — Вядома, не забылі-б Чмарава, атрымлівалі весткі-б, пасылалі-б туды газэты… Адным словам, добра было-б.
І было ў сэрцы імкненьне, а ў грудзёх — малады жар.
— Жыцьцё — шырэй прастор, большы разгону!
Толькі павеюць халодныя ветры, прынясуць сьцюжу, завеюць даліны гурбамі сьнегу — шкода, што не вясна! Усё закутаецца, а ўсё-ж т‘кі ў сэрцы будзе вясна…
І яшчэ — зазвоняць даліны песьнямі, простыя людзі будуць думаць пановаму…
— Думы шырокія — сьцежкі вузкія!
XI
Сьнег…
Ляжыць сьнег — сыпучы і мяккі, белы, бы чыстая радасьць.
І вецер гуляе па загонах…
У бары з жалем галосяць сосны — стромкія ды хваістыя. Ці сум чуецца, ці радасьць? — за сьпевамі кудлатай мяцеліцы не разбярэш; ды й чалавеку няважна блытаніна іх дум, ён жыве сваім адчуваньнем, гаворыць сваім голасам…
Пад сьнегавой коўдраю да шыі стаяць маўклівыя хаты з чорнымі-думамі-дымам, што ўецца пярэстымі хвалямі па-над стрэхамі. Глядзяць яны сьляпымі вачыма на мяжуючы прастор — белае поле з сумётамі сьнегу, што віхрыцца, пырскае… Бура сьцеліць белатканыя абрусы на пратоптаных дарогах; там-жа — нястрыманы вецер: ёсьць яму воля ды прасторавы разгон. І дзівяцца гнілыя стрэхі: чаму гэта сонечны прамень не растопіць золкага сьнегу, што павуцінаю павіс на прыталках вакон. Прымасьціўся на комінах сьнег і давіць цяжарнымі грудзьмі так, што аж ад злосьці скрыгочуць зубамі старыя бярвеньні.
На вуліцы дзьве сотні хатак шчыльней прыляглі да пунь у зацішшы і нібы чагосьці чакаюць. Ад кожнай хаткі да другой пракопана маленькая сьцежка паміж сьнегу, каб хадзіць адзін к другому, расказаць пра сёньнешні дзень — ды праведаць навіны. Дзе небудзь на дварэ пачуецца стук: гэта нехта стукае сякераю па мёрзлых дровах, каб потым распаліць печ…
Дні ціха-павольныя… Чым яны лепшы, ці горшы адзін за другога? Яны ня могуць выказаць тую жыцьцёвую праўду, што крыецца ў бурах і ў цішыні, сонечных днёх і хмарных. Выкажуць гэтую праўду сонечна-цёплыя дні, калі на чорнай зямлі ад ворыва - пахані, памёрзлы зазіму быльнік, закрасуе сьпелым налівам збожжа. Тады раскінецца лес зялёнымі хвоямі, зашуміць нявыказаную яшчэ казку любві чалавека да зямлі, к родным загонам. Разводзьдзе ракі разьнясе крыгі, як у жыцьцёвым вадаспадзе…
Вясна будзе радасьней жыцьця…
У кожнай нізенькай хаце сваё жыцьцё, свая барацьба за нявыказаную праўду — ні жыцьцём, ні зямлёю; і бруд жыцьця з бойкамі — ня скажуць у поўнай меры дамаганьняў чалавека.
І толькі сонца, спаўняючы дзённую працу, міжвольна, гультайна, падзівіцца ўсяму захаванаму ў сьнегавых мурох. Зірнець балюча, адным вокам з-за хмар — і схаваецца за туманы. А вецер сьледам за сонцам пагоніцца, мяцеліцай прамень замяце, кінуты зьнячэўку сонцам. Як злодзей, бадзяецца вецер за хатамі па сумётах сьнегу і туліцца за пунямі. Прабярэцца шчэлкаю ў хату, ды й гуляе па лаўках, ціха падмятаючы пыл на падлогах.
На загонах гуляе вецер.
За вакном ён пяе-рытмуе жыцьцё для другіх нейкую плакучую поэму, а за гэтай поэмай чудзіцца новая, дзе жыцьцё ў грудзёх кіпіць, бруіцца, срэбранымі гукамі адбівае рытмы.
— Гэта будзе вясною: у такую пару, калі на загонах зацьвіце рунь, а зямля адзенецца ў убор зелені!
Пакуль вясна, зьбіраюцца вясковыя людзі, што з маладымі шырока-сьветлымі пачуцьцямі. Мала іх, а бачаць яны ў завірусе сьпевы вясны. У крайняй, закопчанай хаце думаюць простыя думы; з-захапленьнем схіляюцца над кніжкамі — і знаходзяць думку выражаную, словы простыя, але важкія, бы крэмень. І ў сваёй справе знаходзяць апраўданьне жыцьця, твары іх ад зямлі ды закопчаных сьцен чорныя, а думкі з просіньню неба; хочуць будаваць яны новае, недаробленае іншымі, на тых загонах, дзе цяпер і ляжыць белы сьнег.
Другіх людзей, з другімі адчуваньнямі — многа, і жывуць „абы як, абы дзень прайшоў“… Тады разыгрываюцца ў іх драмы — ад крыўднасьці жыцьця, што ня здольны перамагчы яго…
Увечары чутны супрадкавыя песьні жанчын — ціхія, горка-жаласныя, нібы іх ранейшы лёс.
Ляжыць сьнег — сыпучы ды мяккі, белы, бы чыстая радасьць…
А другая вясна будзе радасьней жыцьця…
XII
Старому на сьвеце цяжка жыць…
А Кліму — за семдзесят перакінула, толькі ляжыць на печы, охае, марудзіць стары ў думах як ноч, і поўніцца ўспамінамі.
Праветрыць ад сьнегу зямля, раскінецца пад вакном бярозка — тады ён выйдзе на вуліцу, сядзе на сукаватую калоду ды будзе глядзець на сіняе неба, як гэта грае сонца ў саду. Завернецца ў сярмягу — будзе сядзець доўга і кашляючы глядзець у канец вуліцы.
Хатка — старэнькая, ня грэе й печ, а ў ёй цёмна, сьцюдзёна, брудна і за працай сядзяць усе ў вопратках — старых кажухох, якія зусім ня грэюць.
Прыходзіць часта гуляць яго стары дружак Лявон: у маладосьці гулялі разам, выпівалі, калі было вясёла ці сумна, а як былі хлопцамі, дык разам выбіралі маладух… Лявон у разарваным кажуху, падпяразан пяньковым поясам, на шыі гразны рушнік, а на галаве аблавухая шапка.
— Дзень добры ў хату!
У парозе абтрасае сьнег ад вялізных лапцей, гладзіць сівенькую бародку ды выбірае з яе асьцюлькі ад мякіны, а тады садзіцца.
— Што-ж ты, Клім не зьлязаеш-га? Зьлязай, пазюкаем! Навіны раскажу, а то ты ўсё ляжыш ды ляжыш на печы — бакі скора аблезнуць…
Дробна сьмяецца, шырока разяўляючы рот, а ў горле ў яго нешта хрыпіць. Гэта ён — апавядае, — як, дзяліўся з братам, дык моцна пасварыліся, а брат ня спусьціў ды абухам стукнуў па сярэдзіне — паламаў адно рабро, цяпер-жа хрыпота й кашаль…
Тады з-за печы высоўваецца чорная, ускалмачаная барада, твар з распухлымі векамі — кашляе, хрыпіць, чэша галаву і гаворыць:
— Як-жа ты дабраўся?
Зьдзіўляецца дзед, а дайці толькі двое гоняў.
А Лявон уяўляе сабе, як гэта ён ішоў да хаты Кліма па сумяту — вязьлі ў сьнягу ногі і два разы паваліўся.
— Здаецца мароз вялікі, — дадае адкашляўшыся Клім, і ўжо на запечку мацней заварачваецца ў сярмягу.
— Хе-хе-кэх!.. Як дабраўся, кажаш? — дрэнна! Во, каб зараз апахмяліцца, добра было-б…
І пачынае сказываць навіну.
Па сказу Лявона, яна заключаецца ў тым, што казалі на Аўдзея, як гнаў ён самагон к талацэ, каб вывесьці лесу на хату, дык прышлі, быццам чужыя людзі, забралі ўсе прылады і павялі ў горад…
— Дык што ты думаеш: гэта парадкі цяпер? Ні за вошта чалавека ўзялі: Ат, гоніць — і няхай-бы гнаў… к дзелу-ж чалавеку панадабілася. А калі гандлюе ды дорага ім — няхай ня купляюць, хто ня хоча… Даказалі-ж нейкія смаркачы… Гэта па-радкі…
Лявон курыць замест тутуню стары мох ад сьценкі, зьмешаны з альняною мякінаю, які разносіць ад сябе нязвычайны смурод. Круціць галавою, нібы зьдзіўляецца чаму, і тады ўжо расказвае аб непарадках у сваёй хаце, што сын яго — Арцём не ўважае яго, п‘янствуе ды гоніць з хаты:
— Гэта-ж, сукін сыг, зацяваю яго: зьезьдзі ў лес, а то дроў няма, нечым распаліць печы, дык ён закарпушыў лаянку — трасца на яго, — ды пашоў разгуліваць у карты. Ад учарашняга няма, як пашоў гэта ўвечары…
Тады ў Лявона зьяўляюцца вострыя думкі.
— Ну, ці-ж гэта ня жулік, не арыштант?..
Усе яны цяпер такія — адказвае Клім.
— Такія, ды не такія!
— Сышлі з свайго пуці, а калі гэтае, дык тады ўжо…
— Хоць-бы жыў, як чалавек які, — жаліцца далей Лявон і вастрата думак спадае, — а то ўжо з жонкаю развадзіцца хоча…
— Чаго-ж так ён — запытала Клімава нявестка, — яна-ж, здаецца, і маладзіца нічога сабе… Ці-ж было тое калі?!
— Маладзіца, як маладзіца, толькі ён, так яго…
Клім сядзіць, перабірае палец аб палец — па прывычцы, нібы грае на чым. У маладосьці ён добра граў на дудцы і цяпер калі-небудзь бярэ іх з круку і сіпла грае. Ён глухаваты і мала зьвяртае ўвагі на прамову Лявона. Толькі, як надта ўжо зацікавіцца чым, тады хрыпуча, з кашлем, перабівае другіх, — пачне свой сказ…
— Ці помніш ты, Клім, Лэйбу?
Мутныя вочы Кліма застанаўліваюцца на якой небудзь рэчы, і доўга так стаяць, думаючы зусім аб другім.
— Што-о?
Тады Лявон падыходзіць к самаму вуху Кліма і крычыць на ўсю хату, толькі ў другой форме:
— Да Лэйбы-б зайці цяперака — вы-ыпіць-га-а?
— А-а-а — кха-кха!
І Клім неяк балюча сьмяецца, крывячы бяззубы і чорны рот. Уяўляе раптам сабе карчму, як гэта пілі там на радасьцях і з гора. Няма — ні Лэйбы, ні карчмы. Стары Лэйба памёр, а карчму даўно разбурылі.
Забірае Лявона нешта, прытрымлівае хворы бок і пачынае, ні за што, ні пра што, лаяцца на чым сьвет стаіць — не ад крыўды, а так… Ён азірае баб, што сядзяць пад грабянямі, Паўла, што пляце лапці за сталом — Клімавага сына, ды крые сьвет. У яго на кожную праяву жыцьця асабістае адчуваньне, па свайму яно праходзіць праз кроў і сэрца.
— Што цяпер? — нічога! Раней-жа было, як зайдзеш да Лэйбы — за пятак пі, колькі хочаш… Ну й сьвет цяпер стаў, каб ён праваліўся ў бяздоньне.
Усё вышэй падымае голас, ахрып мацней чуецца з горла.
— Было там у вас: п‘яныя валяліся ды жонак лупілі!
Злосна, з-пад грабяня дадала нявестка, а другая прыбавіла:
— Гэта-ж, як кажуць, ня сьвет перамяніўся, а людзі.
— Дык і я-ж пра тое…
І Клім усьлед цягнуў павольна-роўным голасам:
І пілі… і лепшы жылі, як цяперацька!
Паўла сядзеў за лапцямі — і ні слова не гаварыў, звыкся з гэтым, і сам казаў, а гэта неяк патрывожыла за сэрца.
— Ну, што з таго, што вы прапівалі? — спытаў з крыўдаю ў голасе.
— Як, што? А гэта хто нажыў, калі не бацькі, — абводзіць Клім рукамі ды з пагрозай гаворыць: — вы яшчэ папрабуйце, пажывіцё, пабачыце тады сьвет.
Лявон застанаўліваецца, моцна харкае на падлогу і ўжо весялей дадае:
— Ну, трэба йсьці будзе, на каляды ўжо гуляць будзем…
Ідзе, гамонячы за дзьвярыма сам з сабою, а па дарозе, на холадзе, думае:
— Цяпер-бы ўзьлезьці, значыцца, на гарачую печ ды распарыць старыя косьці пад кажухом. Толькі вось думы гэтыя ды клопат не даюць спачыну. Перад вечарам прыдзецца раскапаць к хляву сьнег, а тады прынесьці нанач каню струшанкі, бо адно сена даваць, дык гэта-ж, ня хопіць да вясны, — дык хоць ты лопні, пакуль выганіш скаціну на папас. А ўвечары, хоць ужо пры лучыне ці што, сплесьці пахлапні, каб воз дроў прывезьці, а то-ж сын — шкарэда! — ня выправіш гэта яго (няма ўжо тае сілы!), — што хоча то й робіць над бацькам. Во, вырасьціў, значыць, на сваю скуру!.. Тады нешта конь — ці-то прыхамець яму якая — вывеў гэта надоечы на ваду, дык рэбры аж выперліся і вады не бярэ. І якую-ж тут раду дасі? Ну, ведама, — струшанкаю не раскорміш…
У хаце, як у дамавіне — ціха.
А Клім ізноў залязае на печ.
Размаляваў мароз вокны белымі вузорамі — там шугае мяцеліца з ветрам — і сьнег…
Круцяцца і зюзюкаюць верацёны ў руках жанчын. Часам яны парушаць аднастойнасьць цішыні ды завядуць моцную лаянку. Ад самага простага чаго небудзь: хоць-бы за тое, што бацька другі дзень не зьлязае абедаць, ён злуе на нешта і ні з кім не гаворыць. І змоўкнуць — сярдзітыя не ад слоў, ад жыцьця, што ня могуць перамагчы яго і разгадаць таемнасьць пад гул завірухі:
— Э-эх, задавіша-б ад такога жыцьця!
Уздыхае Паўла, кідае пад лаўку лапці ды выходзіць за дзьверы.
Клім ляжыць — успамінае мінулае.
— Як бывала, казаў бацька-нябошчык: „ня будзь ні войтам, ні панам, ня будзеш чалавекам паганым“ — вырываюцца ў яго словы, афармаваныя жыцьцём.
Былі рэчы, якія Клім нязвычайна любіў — адна была зямля, дык вартасьць да яе згублена ў про- цэсе марнаваньня ды барацьбы на ёй…
І ляжыць за вакном белатканым абрусом сьнег…
XIII
На вуліцы пахне вясною…
Зіма таксама хутка праходзіць; застаўся ляжаць брудны сьнег, а зямля мёрзлая, ветры тыя-ж, людзі інакшыя.
Чмараўцы цьвёрда пастанавілі на сходзе: вясною перайці на хутары; ад усёй грамады выбралі па гэтай справе Канцавога Зьмітрака. „Тады можа лепшы будзе жыць?!“.
Як сказаў я бацьку, што еду вучыцца ў горад, да восені буду дзе небудзь працаваць, а тады папробую ў школу і, — пакачаў галавою і гаворыць:
— Горад — ня Чмарава… Заработку ня знойдзеш — прападзеш… Але, як хочаш, памагчы табе няма сілы…
Часаў у патыліцы ды думаў…
Так-бы й добра, здаецца…
— Ну, а калі будзе вельмі-ўжо цяжка — пішы, хоць „тройку“, ды прышлю…
І гэтым супакоіў мяне на заўсёды…
Маці сядзела, выціраючы хусьцінкаю вочы: яны ў яе балелі…
— Ты-ж хоць, Юрась, пішы, а то я сягоньня пра цябе сон дрэнны бачыла; калі што, едзь да двара — пражывём неяк!..
— Вядома, пражывём! адказаў бацька.
Ня шмат я прайшоў дарог, мала прамерыў жыцьця…
„Што з гэтага?“.
У Чмараве радзіўся, тут узрос сярод сваіх людзей, ля лесу й рэчкі — і столькі было дум, столькі было жаданьняў, было шмат пакуты, было мала радасьці. Можа я знайду радасьць другую, можа дзе небудзь далёка — у „гарадзкім грукаце“
На прызьбе, пад нашай старой хатаю (думалі з бацькам паставіць новую, ды ня справілі, успамінаецца дзяцінства:
„Ціха гудуць бары — заводзяць песьні, каласіцца збожжа і пяюць жанчыны жніўныя песьні…“
Хворая маці, са ўпалымі вачыма, а пад імі жоўтыя кругі. Твар ласкавы ды маршчыністы, ад хворасьці пажаўцеў — і ўся жаласная, так пяшчотна гладзіць сына па віхрастай галаве. Доўга-доўга трымае ля грудзей, а ў вачох — ціхая, цёплая ласка.
Гаварыла шмат песень ды казак.
„І хто можа гаварыць так, як маці?“
Ціха-жаласным тонам расказывала простыя легенды аб тым, як у навальную пару звоніць бор, як у зялёным гаі шапацяць пялёсткі; і кажа маці, як цёмная, варожая сіла закавала спрадвеку ў ланцугі мужыцкі лёс і шчасьце. І радасна казала аб тым, што прышоў на зямлю волат, які паб‘е горасьць-нядолю: тады людзі будуць іншымі, ня будзе ні крыўды ні зайздрасьці, а мужыкі араць будуць шырокія гоні…
У чэпільніку чуць ірдзее бярозавая лучына; трашчыць, пякае на гразную падлогу вугальле, і нават на печы холадна ад заваконнай зімовай сьцюжы. Маці хоча зьвесяліць сына, пяе шопатам, каб не пачуў бацька, сваю простую песьню:
|
А хмелю, мой хмелю — |
У галаве зьяўляюцца таемныя вобразы, на дзіцячы розум гоніцца ўяўленьне: маўчыць поле, шуміць гай, калышуцца пад вакном бярозкі… Ня поймеш, ці-то бура плача, ці-то русалка з лясуном?
Прагудзелі завірухі, прайшлі чарадом годы.
У мяне ёсьць новыя казкі, новыя легенды, якія можна зьдзейсьніць жыцьцём, што раней ня можна было адчуць — хоць тыя казкі сьветлыя і прыгожыя.
XIV
У сінякудрую раніцу я разьвітаўся з вёскаю. Тады яшчэ сьнег пад нагамі скрыпеў, хоць і пахла вясною. Жоўтыя праменьні сонца з крыштальнымі сьняжынкамі скачуць па аблогах мяцеліцу. Страха на нашай хаце скрывілася, быццам пашкадавала непатрэбнае.
І пашоў я…
Перш за гумнамі, тады па полю, а ў лесе ўжо стала зацішна і цёпла. Сьнег пад нагамі скрыпеў, дарожка вілася чорнай стужкаю. Думаў я па дарозе, што буду ісьці вузкімі ляснымі сьцежкамі да станцыі, а потым — выйду на шырокі ды сьветлы шлях.
На станцыі рэйкі далёка вядуць і сходзяцца на даляглядзе — далёка…
— Трэрах-тах-тах! — гудзіць вагон, вядзе няскончаную песьню.
Жарка і душна… Успамінаецца супрадкавая песьня. Пелі яе бабы, калі сьнег ляжаў гурбамі за вакном, а на бярозах вісела шэрань: мотыў яе быў смутны, як той непагодны дзень:
|
Я ў гародзе, я ў гародзе |
Родныя мне людзі, чаму гэта шкода вас?
Такая добрая і простая вясковая дзяўчынка — Алёна…
Быў вечар, тады раньне, а вечарам — зазіхацеў агнямі горад. Тут электрычны бляск разьліты, яркае зіяньне, а людзі другія, розныя ад чмараўскіх людзей. І яны жывуць сваім адчуваньнем паўнаты ці пакутаў жыцьця.
Горад грыміць, горад гаворыць…
XV
Можна чалавека заглушыць у незразумелым зухаце, выбіць і вытаўхнуць вон; можна падрэзать яму крыльлі — і ён ня ўстане. А калі зразумее сэнс і лірыку — горада гудкоў і грукату, чалавек пойдзе ў канец гораду, ляжа на чорную адсажы зямлю, прыслухаецца да шуму і скажа:
„Горад стане новай бацькаўшчынай!“
… Лета я працаваў у горадзе, каля чыгункі, падвозіў тачкамі зямлю, слухаў гудкі машын і ўспамінаў Чмарава. Хоць і там былі свае драмы, свае нягоды, але не зраўняць з імпэтам і гулам…
Былі настроі, калі ў сталёвым лёскаце чуўся шолах бяроз, хістаньне жыта і — ізноў песьні — званы! званы!
А ў пачатку восені — я студэнт…
Плылі-плылі дні, як у бурнай рацэ плывуць хвалі — хто іх можа спыніць?
Аднойчы ў поўдзень атрымаў ад Сяргея ліст: радасьць была тады; піша ён так…
„Дарогі Юрась! Шмат чаго мы з табою гаварылі, шмат чаго думалі разам. Ты вучыцца паехаў, а я застаўся. На другі год абавязкова к табе прыеду — помні аб гэтым… З навін у Чмараве тое, што нядаўна Чмарава разьбілі: адных на пасёлкі, другіх — на хутары. Сяльчане — рады… Гэтай вясною сеялі ўсе чмараўцы ачышчаным збожжам. Камсамол таксама расьце, уступаюць хлопцы, хоць і часта бываюць вячоркі з п‘янкамі. Прыяжджаюць з Г… шэфы, агітуюць сялян, каб пераходзілі на шматпольле. Канцавы Зьмітрок (добры ён хлопец!) першы заводзіць навіны, чытае літаратуру і даволі стала разьбіраецца ва ўсём. Часта такія, як Нічыпар, супярэчаць усяму, але — нічога, наша возьме! Між іншым, поп Назар Мікольскі, тады быў трохі п‘яным адрокся ад царквы, скінуў з сябе вопратку папоўскую і працуе цяпер на зямлі. Дзівак ён трохі! Толькі ці выйдзе што з гэтага — разучыўся работаць ды й „філософія“ заела яго…
Выбачай, брат, самае галоўнае й забыў: Алёнка шле табе паклон (надта прасіла аб гэтым) і казала, што цябе „ніколі не забуду“, але, ты аб гэтым большы ведаеш. Яна хоча ўчыцца, у апошні час стала даволі разьвітай дзяўчынай. Калі так будзе, у наступны год адкамандыруем на рабфак, бо ў нас жа няма аніводнай хоць-трохі граматнай жанчыны…
Пішы, як жывеш ты!.. І не забывай, што ўвосень, як-бы то ні было, прыеду к табе“…
… Па гранітнаму бруку крокі адзваніваюць — мерна і часта. Па даху гарадзкіх дамоў жмурыцца сонца. Тут натоўп вялікі, розныя ў людзей абліччы і па адным брозьзю чалавека не спазнаеш, хто ён такі — ці чалавек чысты, ці з плямамі на душы:
А Халімонава Адася роптам спазнаў я ў канцы горада — ў растрэпаных ботах, памятай сьвітцы і стомленым поглядам, з торбай за плячыма. Як блізкія людзі, мы шчыра прывіталіся. Сядзеў і думаў, а потым расказаў:
Нешта цягне чалавека, захапіць каб адным абыймам, прымушае нешта шукаць нечага. Пакінуў хату, блізкіх людзей, прышоў на заработкі ў горад, бо з адной зямлі нечага ўзяць. А ў горадзе такіх людзей шмат…
— Пайду назад у Чмарава! — з адчуваньнем сілы, прагаварыў. Засяду яшчэ на зямлю, на свой хутар…
І перадаў ад родных паклоны…
Так-жа роўна і рытмічна разносіліся крокі людзей, шум аўтобусаў, рух жыцьця
Горад жыве і гаворыць, горад грыміць жалезам…
Менск—2/I—27 г.