Biełaruski chryścijanski ruch (1939)/V
| ← IV. Narodnaja praca Biełarusaŭ katalikoŭ pad niamieckaj akupacyjaj | V. Narodnaja praca Biełarusaŭ katalikoŭ pry kancy rasiejskaha caryzmu i na pačatku Аўтар: Адам Станкевіч 1939 год |
VI. Pačatki Biełaruskaj Chryścijanskaj Demakracyi → |
Прапануем да спампаваньня!
Narodnaja praca Biełarusaŭ katalikoŭ pry
kancy rasiejskaha caryzmu i na pačatku
revalucyi.
(1915—1919).
Praca nad biełaruskim adradžeńniem pad niamieckaj akupacyjaj, jak my bačyli vyšej, śpiarša niaznačnaja, pavoli nabrała davoli vialikaha razmachu. U pracy hetaj rola biełaruskich katalikoŭ była pieravažajučaja i hałoŭnaja.
U Biełarusi-ž Uschodniaj, jakaja astałasia dalej pad Maskvoj, nia hledziačy na palicejski ŭcisk, jaki tam uściaž jašče panavaŭ, ruch biełaruski śpiarša tak-ža duža niaznačny, pry tym padtrymlivany i pravodžany tak-ža pieravažna katalikami Biełarusami, z vybucham revalucyi ŭzros da davoli vialikich raźmieraŭ i vyliŭsia ŭ ahulna narodnyja formy.
I tak, pad Maskvoj u hety čas biełaruskaja nacyjanalnaja ideja siarod Biełarusaŭ katalikoŭ była žyvoj i pamysna ŭzrastała dalej siarod akademikaŭ Pieciarburskaj Duch. Akademii, u jakoj biełaruski hurtok isnavaŭ i pracavaŭ, jak viedajem, ad 1913 da 1918 h. i siarod seminarystaŭ klerykaŭ Pieciarburskaj Duch. Seminaryi, u jakoj hurtok biełaruskaj moładzi pracavaŭ pad duchovym kiraunictvam akademikaŭ. Žyła tak-ža tady ŭ Pieciarburzie biełaruskaja adradženskaja dumka i siarod studentaŭ śvieckich, kiraŭnictva jakoj uznoŭ tyki naležyła pieravažna da studentaŭ katalikoŭ.
I treba adznačyć, što biełaruski hety ruch u pieciarburzie ŭściaž rabiŭ postupy i razvivaŭsia. U 1916 h. u kastryčniku, u tym-ža Pieciarburzie pačaŭ vychodzić "śvietač" na 8 bačynach bolšaj vaśmiorki, łacinkaj. časapis hety arhanizavali, redahavali i vydavali Biełarusy kataliki ahułam, z vydatnym učaściem duchoŭnych akademikaŭ. U časapisie hetym pracavali: ja, tahdy student Duch. Akademii i śvieža skončyūšy akademiju ks. L. Chviecka, a z pastarońnich: paet Andrej Ziaziula (ks. A. Astramovič) i śviecki Biełarus Advardy Budźka.
Skolki ŭsich numaroŭ vyjšła "Švietača" — ustalić mnie napeŭna nie ŭdałosia. Ja pomniu ich šeść. Hety numar šosty vyjšaŭ z dataj 23.XII.1916 h. Viedaju, što časapis hety jašče vychodziŭ u 1917 h. da lutaha. Dalej na pieraškodzie była vostraja cenzura.
Kirunak "Svietařa" byŭ chryścijanski i biełaruska-narodny. "Svietač" budziŭ białaruski narod da chryścijanskaj i narodnaj śviedamaści. Dumki svaje redakcyja pravodziła duža aściarožna, bo vostraść cenzury była vialikaj i z joj treba było pavažna ličycca. Šyroka raźvivać biełaruskija dumki z boku palityčnaha nia było nijakaj mahčymaści. Navat słova "Biełaruś“ užyvać treba było ahladajučysia, prydajučy jamu prynamsi jakoje niavyraznaje značennie.
Aprača hetaha ksiandzy Biełarusy šmat dzie ŭ hetym časie ŭ Viciebščynie i Mahiloŭščynie karystalisia biełaruskaj movaj u kazańniach.
U tym ža Pieciarburzie, tak-ža ŭ kastryčniku 1916 h., vychodziŭ jašče adzin biełaruski tydniovy časapis "Дзянніца". Hety časapis vychodziŭ hraždankaj. Śpiarša charaktar jaho mieŭsia być bolš-mienš padobny da "Švietača", tolki z asablivym nachiłam da Biełarusaŭ pravasłaŭnych. Adnak stałasia inakš. Redaktarstva hetaha časapisu abniaŭ viedamy biełaruski praletarski paet, marksyst, Ciška Hartny (Žyłunovič), jaki pavoli i časapis pakiravaŭ na darohu, adpaviadajučuju jaho pahladam. I tak napr. moj artykuł, zdajecca ŭ pieršym, ci prynamsi z pieršych numагой, Дзянніцы", byŭ redaktaram mocna padpraŭleny ŭ patrebnym jamu duchu. Vychodziła "Дзянніца", zdajecca, i padčas revalucyi i paśla jaje, u 1917-1920 h. u Maskvie, ale ŭžo ŭ duchu vyrazna kamunistyčnym.
U Pieciarburzie pad toj čas było mnoha Biełarusaŭ uciekačoŭ, dziela pomačy jakim było stvorana adumysłovaje T-va, u jakim z katalikoŭ Biełarusaŭ najbolš adznačylisia svajej pracaj: praf. Epimach-Šypiła, ks. ks. Chviećka i Budźka, inž. Dubiejkaŭski, Adv. Budźka i inš.
Byŭ u hetym časie tak-ža siaki-taki biełaruski asiarodak i na ziemlach biełaruskich — u centry Biełarusi, u Miensku. U hetym asiarodku na nivie narodnaj pracy pryjmali tak-ža vydatnaje ŭčaście i Biełarusy kataliki, užo vobak z svaimi bratami pravasłaŭnymi.
U Miensku było tady ahułam nia mnoha dziejačoŭ. Dauniejšyja biełaruskija dziejačy byli abo na froncie, abo ŭ hłybini Rasiei. U Miensku byli tady: Lavicki, Paŭłovič, ks. Astramovič (A. Ziaziula) i jašče niekalki dziejačoŭ. Paśla pakazalisia na mienskim haryzoncie Bahdanovič, Smolič, Zajac, Alaksiuk Ziemkievič, tak što novy 1917 hod jany spatkali ŭžo (na Zacharaŭskaj 18, dzie byŭ jak-by zborny punkt) ŭ davoli vialikaj siamiejcy. Havaryli pramovy, układali plany, rychtavali vydaviectva, nie spadziaj učysia tych vialikich padziejaŭ, jakija adčynili pierad imi šyroki prastor dla pracy z vybucham revalucyi.
§ 2. — źjezd ksiandzoŭ Biełarusaŭ u Miensku ŭ 1917 h.
Jak bačyli my vyšej, Biełarusy kataliki, pradusim u asobach biełaruskich ksiandzoŭ, u hetym časie, ab jakim hutarka, brali ŭdzieł u biełaruskim ruchu vobak z śvieckimi, časta navat radykałami sacyjalistymi.
Ruch hety sapraŭdy ros i raźvivaŭsia pamysna.
„U pačatku revalucyi da viedamych užo pracaŭnikoŭ - ksiandzoŭ pryłučyłasia jašče bolej novych, katoryja raniej, spahadajučy biełaruskaj spravie, bajalisia iści z biełaruskim rucham dziela tych varunkaŭ, jakija zrabiŭ dla biełaruskaha adradžeńnia rasiejski ŭrad.
Praca pajšła šyraka i šybka, ksiandzy Biełarusy zakładali bieł. arhanizacyi (tavarystvy, hurtki), rabili i vystupali ŭ duchu biełaruskim na zborkach, pačali pamału, ale stanoŭka i ŭsiudy bracca za kazanni pabiełarusku i inš.
Hetkaja hramadzianskaja praca čaści katalickaha duchavienstva najšła sabie spahadi vieru nia tolki siarod Biełarusaŭ katalikoŭ, ale i siarod pravasłaŭnych Biełarusaŭ. U šmat miescach ksiandzy Biełarusy vybrany staršyniami vałasnych i inšych kamitetaŭ i heta stała zvyčajnym navat u takich vołaściach, dzie pravasłaŭnych šmat bolš, čymsia katalikoŭ.
Jak naprykład, skažu ab ks. M. Šałkieviču. Ks. M. Šałkievič byŭ vikarym, a ciapier probaščam u Mosary, Dziśnienskaha pav. Parafija heta raskidana vielmi daloka, bo katalikoŭ u vołaści ŭ niekalki razoŭ mieniej, jak pravasłaŭnych. Nia hledziačy na heta, ks. M. Šalkievič byŭ adnahałosna vybrahy staršynioj vałasnoha kamitetu; adznačaju tut, što nia čuvać było, kab choć adzin z ksiandzoŭ palanizataraŭ byŭ vybrany ŭ jaki-niebudź kamitet. I sapraŭdy heta niemahčyma, bo vołaści čysta katalickija, abo prynamsi, z bolšaściaj katalikoŭ u Biełarusi na toj bok frontu vielmi redki, dyk choć-by hetkamu ksiandzu i paščaściła abałamucić Biełarusaŭ katalikoŭ, pravasłaŭnyja za im nikoli nia pojduć.
Taksama, aprača niekalkich zdareńniaŭ, dzie śviaščenniki — śviedamyja Biełarusy, navat u vołaściach čysta pravasłaŭnych śviaščeńniki nidzie nia byli vybrany ŭ kamitety; naadvarot, z pačatku revalucyi adnosiny miž pravasłaŭnymi i ich śviaščeńnikami byli vielmi zavostrany.
Sioleta 23 marca na biełaruskim źjeździe ŭ Miensku byli pradstaŭniki i ad ksiandzoŭ."[1]
Ale lohka možna było pradbačyć, što jak naahuł, tak asabliva ŭ toj čas, kali ŭhłyblałasia palityčnaja i hramadzkaja revalucyja, takaja supolnaja, miašanaja praca nia ŭtrymajecca i chutka pryjdzie čas, kali treba budzie chadzić svaimi ŭłasnymi darohami. Jak-by pryhataŭlenniem da hetaha byŭ zjezd biełaruskaha katalickaha duchavienstva ŭ Miensku 24 i 25 traŭnia 1917 h.
U arhanizacyjny kamitet hetaha źjezdu, jak vidać z zaprosinaŭ, uvachodzili ksiandzy Biełarusy: L. Chviećka, V. Hadleŭski, A. Astramovič (A. Ziaziula), F. Budźka i A. Cikota.
Zaprosiny na heny źjezd byli napisany papolsku. Byŭ heta, vidać, taktyčny chod, kab mała śviedamych nacyjanalna ksiandzoŭ nie adstrašyć i kab hetym pryciahnuć na źjezd mahčyma najbolš i tut ich adpaviedna ŭśviedamić, pryharnuć i ŭprehčy pa mahčymaści da biełaruskaj pracy.
Zaprosiny henyja papiaredžany hetkaj jak-by adozvaj: "Siańnia arhanizujucca ŭsie. Arhanizujucca tyja, jakija jość ažyŭleny adnej idejaj i imknucca da adnej mety, kab razam, supolnymi siłami apracavać zhodny plan dziejnaści. Ksiandzy Biełarusy jašče nie arhanizavany, što z pryčyny razvoju biełaruskaha ruchu ŭ našych časach moža drenna adbicca na spravie katalickaj i narodnaj u našym Kraju. Kab abhavaryć spravy, źviazanyja z hetym rucham, Arhanizacyjny K-t źjezdu biełaruskaha duchavienstva zaprašaje Vialmožnaha Ksiandza na pieršaje pasiedžańnie źjezdu, jakoje maje adbycca ŭ sieradu 24 traŭnia a h. 7 viečaram u Miensku (Kaścioł Katedralny kv. № 5)".
Achvotnych pryniać hetyja zaprosiny było da 30 asob z biełaruskaha katalickaha duchavienstva. Prybyli jany z roznych kutkoŭ Uschodniaj Biełarusi, a tak-ža i z tahačasnaha dziaržaŭnaha rasiejskaha centru, z Pieciarburhu.
Paradak dnia pieršaha pasiedžannia hetaha źjezdu, sklikanaha dziela paznańnia ahulnaha pałažeńnia ŭ žyćci kaścielnym, palityčnym i narodnym, jak čytajem u tych-ža za prosinach, - byŭ nastupny:
I. 1) Biełaruski ruch i jaho adnosiny da žyćcia kaścielnaha, a tak-ža da akcyi katalickaj u Biełarusi. Referent ks. A. Lisoŭski.
2) Akcyja palityčna-narodnaja katalickaha duchavienstva na Biełarusi ŭ našych časach. Stvarennie katalickaj partyi. Referent ks. V. Hadleŭski.
3) Akcyja duchavienstva hramadzka-ekanamičnaja. Referent ks. V. Harasimovič.
4) Akcyja praśvietnaja. Referent ks. F. Abrantovič.
5) Akcyja vydavieckaja. Referent ks. L. Chviećka.
II. Vybar piaci kamisijaŭ: žyćcia kaścielnaha, palityčna -arhanizacyjnaha, školnaj, hramadzka-ekanamičnaj i vydavieckaj ― dziela apracavannia paasobnych rezalucyjaŭ i pradstaŭlennia ich na pasiedžańni druhim.
Paradak hety pieršaha pasiedžańnia byŭ vypaŭnieny zhodna z planam arhanizacyjnaha Kamitetu, za vyniatkam punktu pieršaha, bo ks. A. Lisoŭski ad svajho referatu admoviŭsia, a zamiest jaho referat hety pračytaŭ ja.
Na druhi dzień źjezdu paradak dnia byŭ nastupny:
1) Dyskusija nad rezalucyjami. Pastanovy.
2) Volnyja prapazyki.
U kancy hetaha paradku dziennaha na ŭspomnienych zaprosinach krasuje ŭvaha, što na źjeździe dapuskajucca dźvie movy: biełaruskaja i polskaja. Zroblena heta tak-ža dla metaŭ taktyčnych.
Źjezd katalickaha biełaruskaha duchavienstva pryniaŭ tady nastupnyja rezalucyi:
1) šyrokaja aŭtanomija Biełarusi ŭ rasiejskaj fedaratyúnaj demakratyčnaj Respublicy.
2) Navučannie ŭ škołach pabiełarusku.
3) Uviadzieńnie pamału ŭ kaściołach kazańniaŭ i dadatkovych nabaženstvaŭ u biełaruskaj movie.
4) Prasić Mitrapalita, kab u Pieciarbuskaj Duchoŭnaj Akademi i Mahiloŭskaj Seminaryi ŭ Pieciarburzie było navučańnie biełaruskaje movy i historyi Biełarusi.
5) Prasić Mitrapalita, kab ksiandzy Biełarusy Z žytamirskaj i inšych dyecezijaŭ byli pieraviedzieny ŭ parafii na Biełarusi.
6) Sklikać u chutkim časie ŭ Mahilovie ŭsiebiełaruski źjezd katalickaha duchavienstva, a taksama ahulny źjezd usich ksiandzoŭ na Biełarusi.
Na hetym źjeździe pastanavili vydavać u Pieciarburzie biełaruskija školnyja knižki i biełaruskuju hazetu "Baćkaŭščyna". Paźniej adnak nazova była źmieniena i zamiest "Baćkaŭščyny" pačała vychodzić "Krynica".
Było tak-ža namiečana zakładańnie biełaruskich škoł.
źjezd heny, jak bačym z jaho paradku dziennaha, a tak-ža z pryniatych na im rezalucyjaŭ, śviedča ab sapraŭdy salidnym ruchu narodnym u biełaruskaha katalickaha duchavienstva i ab jaho sapraŭdy pavažnych i ŭsiestaronnych namierach, zhodna z katalickaj ideolohijaj.
U hadoch 1917-18 kidałasia ŭ vočy praca biełaruskaha katalickaha duchavienstva asabliva na nivie navučaŭnia Božaha Słova ŭ rodnaj movie i baraćba za pravy hetaj movy. Biełaruskaja tady mova sapraŭdy hrymieła z kaścielnych ambonaŭ pa Uschodniaj Biełarusi, a pradusim u Dzisienščynie i ŭ Vialejščynie.[2]
§ 3.- Paet Stanisłaŭ šymanoŭski.
Da śviedamych Biełarusaŭ i katalikoŭ, pracujučych u abhavaravanym časie na nivie biełaruskaj, treba zaličyć i Stanisłava Šymanoŭskaha, biełaruskaha paeta.
Radziŭsia ŭ 1893 hodzie ŭ miastečku Daniušava, hminy Dubatoŭskaje, Sviancianskaha pavietu (ciapier Žodzišnaje hminy, Vialejskaha pav.). Syn Valentaha i Franciški z Giloŭ. U svaim rodnym miastečku ros i hadavaŭsia. Paśla backi pačali vučyć jaho na arhanistaha, z pačatku ŭ Daniušavie, a paśla dakončyć akančalna svajej navuki pajechaŭ u Horadniu. Viarnuŭsia adtul u svajo Daniušava, hod tut prabyŭ arhanistym. Vajna zaśpiela jaho na hetym stanoviščy. Byŭ uziaty ŭ rasiejskaje vojska; znachodziŭsia daŭžejšy čas na vajnie. Pad kaniec vajny znajšoŭsia ŭ Pieciarburzie, kali pieramahła revalucyja. Tam naviazaŭ znosiny z biełaruskaj spravaj i biełaruskimi dziejačami.
Da chaty viarnuŭsia ŭ 1919 hodzie. Prabyvańnie ŭ zimnych akopach zrujnavała jaho małady arhanizm. Hrašavuju dapamohu atrymlivaŭ z Miensku, jak ćvierdzić jaho siastra, i hetym žyŭ. Pamior z suchot u rodnaj chacie ŭ Daniušavie ŭ 1920 hodzie vosieniaj.
Moładź vielmi jaho šanavała i ŭ jaho ciažkaj chvarobie adviedyvała. Kali lažaŭ u paścieii i nia moh chadzić, viaskoŭcy ab im pomnili. Była heta vielmi cikavaja natura. dumlivy, nia lubiŭ znachodzicca siarod viasiołaha homanu moładzi. Kali, byvała, u vioscy była viečaryna i moładź hulała, jon vychodziŭ tolki na vulicu: paŭzirajecca na nieba, pasłuchaje hołasu harmonika dy vierniecca ŭ chatu i piša, piša vieršy... Nikoli nie adkazyvaŭsia, kali jaho chto prasiŭ napisać jaki-niebudź vieršyk.
Kali ŭ 1919 hodzie viarnuŭsia ŭ Daniušava, dyk navat nie ŭvachodziačy ŭ svaju chatu, sieŭ na kamieni kala płotu i napisaŭ vierš "Chata".
Tuju chatu, u jakoj žyŭ Stanisłaŭ Šymanoŭski, spaliŭ piarun u 1928 hodzie.
Pakinuŭ pa sabie mnoha ŭ rukapisach vieršaŭ, ale los ich niaviedamy.
Vieršy niekatoryja razyjšlisia siarod susiedziaŭ. Ciapier jašče možna spatkać navat stałaha čałavieka, katory patrapić z pamiaci skazać jaho vieršyk.
Pachavany St. Šymanoŭski ŭ Daniušavie, na parafijalnym mahilniku. Na mahile jaho ŭžo na't i kryža niama, i skora pryjdzie toj čas, što mahiły jaho i adšukać nia možna budzie.[3]
St. š. byŭ davoli ŭtalentavany, pisaŭ davoli dobryja vieršy, jakija drukavalisia ŭ "Krynicy", a takža ŭ "Вольнай Беларусі" і й „Беларусі".
Sioje-toje daviedvajemsia ab im tak-ža z listu jaho ŭ red. "Krynicy", u jakim jon krychu apisvaje svajo žyćcio. Piśmo hena pisaŭ paet u henu redakcyju za niekalki miesiaŭ da śmierci. Voś jano:
— "Hetym piśmom— pisaŭ jon — honar maju prasić vas prysyłać mnie hazetu "Krynicu"; hrošaj na padpisku nie pasyłaju dziela majho krytyčnaha matarjalnaha stanovišča. Rodam ja z pad Smarhoń, hdzie ŭsio zrujnavana vajnoj, i žyć tam niamožna i pracy tam nijakaj niama, taksama niama tam i žycharoŭ, usie razahnany pa śviecie, i słužać ludziam za kusok chleba, ja taksama pracuju ciapier, možna kazać, što za jadu.
Jak pryrodny Biełarus, ja ŭsiej dušoj pryłučyŭsia da biełaruskaha ruchu jašče prad vajnoj (1908 h.), i jak moh, tak raspaŭsiudžyvaŭ biełaruskija knižki i hazety siarod sialan, i jak umieŭ, tak tłumačyŭ sialanam Biełarusam, chto my, i jakija našy mety ŭ budučynie, i jakaja ad hetaha budzie nam karyść.
U čas vajny, jak Niemcy zaniali Smarhoni, ja ŭciok u Pieciarburh i tam zapisaŭsia ŭ chor pieŭčych "Biełaruskaj Hramady", u jakoj astavaŭsia až pakul "Hramady" nie razahnali balšaviki.
Uciokšy z Rasiei ŭ vieraśni 1919 h. damoŭ, ja znajšoŭ svaju haspadarku źnistožanaj, i musiŭ iznoŭ iści ŭ śviet šukać chleba.
Piechatoj pajšoŭ ja sa Smarhoń u Miensk, dumajučy, što tam pry svaich ludziach znajdu pracu i pryniasu karyść Baćkaŭščynie, ale i tam biełaruskija dziejačy vielmi biednyja, a hrošaj treba na roznyja ahulnyja spravy, dyk i nie mahli mnie dać prytułku i pracy. Praz niekalki času ja žyŭ z płaty za supracoŭnictva ŭ hazecie "Biełarus", ale byvała, što redakcyja nia mieła čym płacić"...