Biełaruski chryścijanski ruch (1939)/IV

← III. Pačatki biełaruskaha i katalickaha ruchu arhanizavanaha

IV. Narodnaja praca Biełarusaŭ katalikoŭ pad niamieckaj akupacyjaj Аўтар: Адам Станкевіч 1939 год

V. Narodnaja praca Biełarusaŭ katalikoŭ pry kancy rasiejskaha caryzmu i na pačatku →

Прапануем да спампаваньня!

RAZDZIEŁ IV.

Narodnaja praca Biełarusaŭ katalikoŭ pad niamieckaj akupacyjaj.
(1915—1919).

§ 1. Ks. K. Stepovič (Kazimier Svajak) i Ks. J. Hermanovič (Vincuk Advažny).

Suśvietnaja vajna, jakaja nachłynuła ŭ 1915 h. na naš Kraj, padzialiła jaho na dźvie čaści: adnu čaść, zachodniuju, zaniali Niemcy, a druhaja, uschodniaja, padaŭniejšamu astałasia pad Rasiejaj. Hałoŭnym asiarodkam biełaruskaha adradžeńnia, jak viedama, była Vilnia. Voś-ža niamieckaja akupacyja Vilni i značnaj čaści našaha kraju pracu hetu, reč zrazumiełaja, spyniła. Hazety "Naša Niva" i "Biełarus" vychodzić pierastali, vydaviectva ahułam spyniłasia, biełaruskaja intelihiencyja razciarušyłasia. Ale tak drenna było tolki spačatku. Chutka ŭznoŭ pačali tvarycca biełaruskija asiarodki i ŭ mieru mahčymaści, jak u Vilni, tak i na pravincyi, pačałasia siakaja-takaja biełaruskaja praca. Pracu hetu viali tut pieravažna Biełarusy kataliki.

1. Voś-ža z takich pracaŭnikoŭ na bielaruskim siale ŭ hetym časie pieršaje i asablivaje miesca zajmaje paet naš i narodny ideoloh ks. K. Stepovič (Kaz. Svajak). Zajmajecca jon užo bielaruščynaj u 1907 h., budučy jašče maładym chłapčukom vučniem, kandydatam u Vilenskuju Duch. Seminaryju. U seminaryi ŭ 1911 h. K. Stepovič užo pracuje nad biełaruskaj ideolohijaj. Ab hetaj spravie voś jak jon užo piša: "Ruch palityčny, ci naahuł hramadzki, maje padkład etyčny... Adradžeńnie movy našaj i to maje suviaź z pravami etyki, bo ci-ž padkład jaho nia viažycca z pytańniem: "možna, nielha?" Sacyjalizm nia moža nia ŭmiešvacca ŭ spravy natury relihijnaj, bo etyka i relihija - dźvie siastry nierazłučnyja i abiedźvie ŭ natury čałavieka. My pavinny dajści da vysnavu, što, kali adkiniem chryścijanstva z ruchu našaha narodnaha, to jon, hety ruch, raspłyviecca ŭ zołkaj mižnarodnaści i etyčnaj raźviazłaści. "Nie pakidajma movy rodnaj, kab nia ŭmiorci". Nie pakidajma relihii hłybokaj našaj, kab nie zahavieć dušoj".^[1]

U hadoch 1912-13 jon užo pačynaje svaju pracu na nivie biełaruskaj litaratury, źmiestam jakoj pieravažna matyvy chryścijanskija i narodnyja.

Vajna ŭ 1914 h. zastaje K. Stepoviča ŭ Kluščanach, Śviancianskaha pav. u rodnaj jahonaj parafii, dzie jon z pryčyny chvaroby čakaje na śviaščenstva. Užo ŭ hetym hodzie 29.XI. jon arhanizuje kaścielny chor, likam da 40 asob, jaki piaje tak-ža i biełaruskija pieśni.

U 1915 h. K. St., jak ksiondz, prabyvaje miesiac u Kamajach, a paśla ŭ rodnaj parafii ŭ Kluščanach i dalej pracuje dla biełaruskaj spravy. Chor jaho raźvivajecca i aprača biełaruskich pieśniaŭ, ładzić tak-ža i biełaruskija lekcyi.

U hetym-ža 1915 h. ks. K. St., pravodziačy biełaruskuju narodnuju pracu, prabuje movu biełaruskuju zavodzić i ŭ kazańniach u kaściele, jak heta było 21.XI.

U 1916 h. biełaruskaja praca ŭ Kluščanach pad kiraviectvam ks. K. St. jašče bolš pahlybiłasia. Dajšło i da biełaruskich škołaŭ. Kaladami 1915 h. byli arhanizavany pad jaho kiraŭnictvam biełaruskija vučycielskija kursy, a ŭ 1916 h. było załožana 7 biełaruskich škołaŭ, u jakich małodšyja dzieci vučylisia pabiełarusku, a staršyja, pobač z movaj biełaruskaj, vučylisia i movy polskaj.

U tym-ža 1916 h. ks. K. St. zasnavaŭ arhanizacyju biełaruskaj moładzi pad nazovam "Chaŭrus Svajakoŭ" (CHS), jakaja faktyčna vyrasła z uspomnienaha choru. Chaŭrus hety miž inšym ładziŭ biełaruskija amatarskija teatry i referaty.

U pałovie 1916 h. ks. K. Stepovič byŭ naznačany ŭ Karycin (Biełastoččyna), dzie prabyŭ da viasny 1918 h. Ale, nia hledziačy na svoj vyjezd z Kluščan, znosinaŭ z tamtejšaj moładziaj na hruncie biełaruskaj idei nie parvaŭ. Z vybitniejšymi siabtami "Chaŭrusu Svajakoŭ" jon vioŭ pierapisku, u jakoj paddzieržyvaŭ u moładzi biełaruski duch, zaachvočvaŭ jaje dalej viaści raspačatuju pracu i adnačasna davaŭ rady, jak hetu pracu dalej pravodzić.

"Chaŭrus Svajakou" trymaŭsia i pracavaŭ hady try. Pracu svaju pravodziŭ pieravažna pry pomačy biełaruskich knižak, jakich było niamała ŭ chaŭrusnaj biblijatecy i jakija šyroka jšli ŭ sialanstva. Urešcie "Chaŭrus" raspaŭsia z pryčyn ad jaho niezaležnych. Pradusim ad 1918 h. ks. K. St., mocna nadarvaŭšy ŭ Karycinie zdaroŭje, nia mieŭ bolš siły choć duchova kiravać "Chaŭrusam". Urešcie-ž 1919-20 hod - heta čas vajny litoŭska-polskabalšavickaj, čas, kali niemahčymaj była nijakaja arhanizacyjnaja, idejnaja praca, a tymbolš praca biełaruskaja.

Pierabraŭšysia ŭ kancy 1916 h. na vikaraha ŭ Karycin, ks. K. St. prabyvaŭ tam da pałaviny hodu 1918, dzie tak-ža raźvivaŭ značnuju biełaruskuju pracu. Siarod biełaruskaha sialanstva, što znachodzicca na rubiažy z polščynaj, šyryŭ jon biełaruskuju narodnuju śviedamaść słovam i praz knižku i pry tym sposabam pieravažna tajnym, kryjučysia ad voka svaich vorahaŭ.

U 1919 h. byvaŭ jašče ŭ Łapienicy, Vaŭkavyskaha pav., dzie, za časaŭ probašča ks. J. Hermanoviča, viedamaha biełaruskaha dziejača i piśmieńnika, svajho tavaryša, havaryŭ biełaruskija kazańni.

Urešcie, z pryčyny chvaroby hrudziej, ks. K. Stepovič hramadzkuju pracu prymušany byŭ spynić i ahraničycca vyklučna da biełaruskaha piśmienstva, jakim, u mieru sił svaich, zajmaŭsia až da samaj svajej śmierci ŭ 1926 h.^[2]

2. Uspomnili my tolki što ab ks. J. Hermanoviču (Vincuk Advažny), ab probaščy ŭ 1919 h. u Łapienicy, jakomu pamahaŭ u biełaruskaj pracy Kaz. Svajak. Voś-ža asoba ks. J. H. ŭ biełaruskim chryścijanskim ruchu varta, kab ab joj tak-ža ŭspomnić choć ahułam.

Heta vydatny biełaruski dziejač. Budučy probaščam u Łapienicy, dla biełaruskaj spravy pałažyŭ značnyja zasłuhi. Aprača ŭviadzieńnia biełaruskich kazańniaŭ u kaściele, jon niamała papracavaŭ kala arhanizacyi biełaruskich škołaŭ. Voś što ab hetym piša Kaz. Svajak u svajej "Dziei": "24.VIII. Adrana schod sialan u spravie škoł. Pryhavaryli: Dnia 24 žniŭnia, 1919 h. my hramadzianie z viosak: Hrynievičy, Dziamidavičy, Muchajły, Borki, Kamianica i Małaja Lapienica raźbirali ŭ budynku školnym patrebu adkryćcia škoł. Schod adbyŭsia pad zahadam ks. probašča Łapianickaha ks. J. Hermanoviča. Schod pastanaviŭ: 1) adkryć dźvie škoły ŭ Mał. Lapienicy (dla chłapcoŭ i dziaŭčat) i adnu ŭ Vialikaj Łapienicy.

2) Navuka ŭ hetych troch škołach pavinna adbyvacca pabiełarusku, z dadatkovym pradmietam polskim.

3) Schod vybraŭ spamiž siabie Radu školnuju z nižej upisanych asob: staršynioj: ks. J. Hermanoviča, sakratarom S. Ščyhlinskaha, siabrami: Todara Piakarskaha z Hrynievič, Jasia Bubieła i Piatruka Lachoŭskaha.

4) Schod daručaje Radzie Školnaj zdabyć hrošy na papravu budynkaŭ školnych, znajści vučycialoŭ Biełarusaŭ i kab čym chutčej mahła pačacca navuka". (Podpisaŭ tryccać).

Voś-ža škoły henyja byli sapraŭdy adčynieny, ale los ich, jak i los biełaruskich kazańniaŭ, byŭ niedaŭhaviečny i niezavidny pad naciskam polskaha nacyjanalizmu jany byli prymušany spynicca.

Z Łapienicy ks. J. Hermanovič pierajechaŭ u Łukonicu, Słonimskaha pav., dzie tak-ža budziŭ biełaruskaje žyćcio i adkul chutka pierajechaŭ u Łužki, Dzisienskaha pav. Tut pabyŭ daŭžej i davoli šyraka raźviŭ biełaruskuju dziejnaść, havoračy biełaruskija kazańni ŭ kaściele i pravodziačy šyraka ŭ masach biełaruskaje narodnaje ŭśviedamleńnie pradusim pry pomačy časapisu "Krynica" i biełaruskaj knižki.

Aprača biełaruskaj pracy hramadzkaj ks. J. H. pakazaŭ svaje siły i ŭ inšaj halinie - u halinie biełaruskaj litaratury. Piarom pačaŭ jon pracavać ad 1919 h., jakoha z ruk nie vypuskaje až da siańnia. Ks. J. H. ― heta aryhinalny i davoli płodny biełaruski piśmiennik i paet. Piša jon pad mianiuškaj Vincuk Advažny.^[3]

§ 2. — Biełaruski Kamitet pomačy paciarpieŭšym ad vajny, Tekla Stanišeŭščynka, ks. Uł. Tałočka.

Jak skazana vyšej, z prychodam u Vilniu pad kaniec 1915 h. Niemcaŭ, i tak ciažkoje pałažeńnie adradženskaj pracy Biełarusaŭ, stałasia jašče ciažejšym. Ale heta tolki na pačatku ― paśla praca heta pačała raźvivacca davoli bujna, u jakoj vydatnuju, možna navat skazać hałoŭnuju, rol ihrali Biełarusy kataliki. Na pravincyi, u viaskovaj biełaruskaj hłušy, Kaz. Svajak adyhraŭ rol sapraŭdy asablivuju i adzinuju ŭ svaim rodzie. Ale pryhledzimsia da centru, da Vilni. Voś-ža padčas niamieckaj akupacyi Biełarusy i tut nie dramali, a siarod ich adznačalisia narodnaj pracaj pieravažna kataliki i to nia tolki kataliki z metryki, ale i z prakanańnia.

U hetym časie, ab jakim havorym, u Biełarusaŭ užo, reč viedamaja, isnavali paasobnyja ideolohična roznyja hrupy, jakija dalisia-b jakija dalisia-b padzialicca na dźvie: na sacyjalistaŭ matarjalistaŭ i na chryścijan idealistaŭ. I samo saboj zrazumieła, što kožny z hetych ideolohična roznych kirunkaŭ biełaruskaha ruchu razhladaŭ ideju adradžeńnia Biełaruskaha narodu z inšaha boku, išoŭ svajej asobnaj darohaj. Vajna-ž i jaje naśledki hetyja roznyja biełaruskija hrupy na hruncie narodnaj pracy abjadnala i złučyła.

"Kali-ž žyćcio pastaviła pierad našym narodam hetkija zadačy, jak pomač biazvinnym achviaram vajny, jak ustrojstva škoł biełaruskich, naładžańnie biełaruskaj kulturnaj raboty paśla vychadu rasiejcaŭ, — jednaść idejnaj mety ŭsich hetych kirunkaŭ vyjavilasia ŭ tym, što pradstaŭniki ich naładzili supolnuju rabotu i, nia hledziačy na roznicy ŭ ich prahramach, u hety važny histaryčny mament zdaleli zhodna pracavać u kamitetach dziela pomačy paciarpieŭšym ad vajny, u škołach i inšych hramadzkich arhanizacyjach".^[4]

..."Nievialikaja hramadka astaŭšychsia ŭ Vilni biełaruskich pracaŭnikoŭ zhurtavałasia paśla adchodu Rasiejcaŭ kala Biełaruskaha T-va Pomačy paciarpieŭšym ad vajny. Zadačy T-va — pomač achviam vajny — złučyli ŭsich, nia hledziačy na roznarodnaść pahladaŭ i palityčnych kirunkaŭ".^[5]

1. Voś-ža, jak bačym, usie Biełarusy padčas niamieckaj akupacyi abjadnalisia ŭ Vilni ŭ Kamitecie Pomačy na hruncie supolnych idejnych intaresaŭ, supolnaj narodnaj pracy. U skład hetaha K-tu ŭvajšli pieravažna kataliki, prynamsia z metryki, a ŭ ich liku i kataliki praŭdzivyja, jak ks. Uł. Tałočka i ks. J. Siemaškievič, a tak-ža pradstaŭniki i pravasłaŭnaha duchavienstva: a. M. Halenkievič i a. Savvaci (Sava).

Hetak abjadnany K-t Pomačy sapraŭdy šmat rabiŭ dla biełaruskaj spravy. Akazałasia, što K-t hety zabraŭ u svaje ruki ŭsiu biełaruskuju spravu. Jon aprača pomačy achviaram vajny, arhanizavaŭ tak-ža i biełaruskija škoły. Jašče ŭ 1915 h. dziakujučy zachadam K-tu Pomary paŭstali pieršyja lehalnyja biełaruskija škoły, jakich lik na ŭsiej akupacyi praz paru hadoŭ dachodziŭ bolš jak da dvuchsot.

15.X.1916 h. paŭstała tak-ža i Biełaruskaja Vučycielskaja Seminaryja ŭ Svisłačy, Vaŭkavyskaha pav., jakaja praisnavała da 15.XI.1918 h. Voś-ža dyrektaram hetaj seminaryi, a tak-ža i ahułam adnym z idejnych biełaruskich školnych rabotnikaŭ byŭ pradvajenny redaktar katalickaj hazety "Biełarus" uspaminany ŭžo ŭ hetaj pracy B. Pačopka.

Aprača B. Pačopki z idejnych katalikoŭ na nivie biełaruskaj aśviety pad niamieckaj akupacyjaj, vialikuju rol adyhrała Tekla Stanišeŭščynka.

2. Radziłasia Tekla Stanišeŭščynka ŭ 1898 h. U 1914 h. była ŭžo viedamaja Biełarusam u Viini jak śviedamaja biełaruska, haračaja katalička i patryjotka. U 1916 h. pastupaje na Bieł. Vučycielskija Kursy ŭ Vilni, jakija skončyŭšy, idzie na vučycielku ŭ biełaruskuju škołu ŭ Horadni. Varunki pracy byli strašenna ciažkija. Prychodziłasia T. St. zmahacca i z palakami, i z rasiejcami i z niemcami. I voś-ža ščyraja, uporystaja, vytryvałaja praca pieramahaje ŭsio. Škoła stała na ćviordy hrunt. Vučycielka, jak u bieł. katalikoŭ, tak i ŭ pravasłaŭnych, ciešycca vialikaj sympatyjaj i stanovicca ahułam centram biełaruruskaj adradženskaj dumki u Horadni. Ale kvołaje zdaroŭje hetaj idejnaj dziaŭčyny biełaruski adradženki nia vydzieržała i jana zaniemahła na suchoty. U 1918 h. Tekla Stanišeŭščynka pierajaždžaje ŭ Vilniu, dzie lečycca i pracuje nad siły ŭ biełaruskim prytulku "Zolak" i ŭ bieł. kniharni. Urešcie 21.V.1919 h. T. St., złamanaja niepamiernaj pracaj, pamiraje. Pachavana na Vilenskich mohiłkach "Rossa".^[6]

3. U 1916 h. nastupiła abvieščańnie feldmaršałka Hindenburha, što biełaruskaja mova pavinna mieć roŭnyja pravy z usimi inšymi ŭ krai movami. Hety fakt dahetulešnija adnosiny niamieckich uładaŭ da biełaruskaj raboty źmianiŭ na lepšyja. U tym-ža 1916 h., u lutym miesiacy paŭstała biełaruskaja hazeta "Homan", jakaja pratryvała da kanca 1918 h. Vychodziła jana dva razy ŭ tydzień, łacinkaj i hraždankaj. Hazeta heta absłužvała nie jakuju adnu biełaruskuju palityčnuju hrupu, ci partyju, ale ŭsio biełaruskaje hramadzianstva. Supracoŭničaŭ u joj ks. Uł. Tałočka, pišučy pieravažna pad mianiuškaj Ad. S. (Adam Saładuch) roznyja artykuły na temy biełaruskaj kultury, historyi, relihii.

Ahułam treba tut skazać, što ŭ hetym časie, ab jakim hutarka, ks. Uł. Tałočka byŭ kiraŭnikom i hałavoj i budzicielem biełaruskaha katalickaha ruchu, jak takoha. Usio, što tady rabiłasia biełaruskaje katalickaje - heta była jaho sprava.

"U Vilni Biełarusy kataliki ŭ 1916 h. zrabili pieršyje kroki, kab zaviaści biełaruskuju movu ŭ kaściele i pry navucy relihii ŭ škole. Administrataru Vilenskaj Dyecezii była padadziena prośba z čyślenymi podpisami, kab choć u adnym z vilenskich kaściołaŭ dadatkovyja modły, kazańni, katechizacyja i spoviedź adbyvalisia pabiełarusku, dy kab byŭ naznačany ksiondz-biełarus, katory-b vučyŭ biełaruskich dziaciej relihii ŭ škołach pabiełarusku. Duchoŭnyja ŭłady na heta adkazali, što jany ničoha prociŭ hetaha nia majuć, tolki z zaviadzieńniem biełaruskaj movy ŭ kaściele ličać patrebnym ustrymacca da kanca vajny. Ksiandza-biełarusa ŭ biełaruskija škoły taksama tymčasam nia dali i zhadzilisia na tym, kab relihiju vykładali pabiełarusku sami vučyciali pad nahladam ksiandza adpaviednaj parachvii.

Hetak zrobleny pieršy krok da taho, kab dla biełaruskaj movy zdabyć naležnyja pravy ŭ katalickim kaściele, pravy, z katorych nam dahetul nie davali karystać. I treba dumać, što biełarus-katalik, majučy malitvy, kazańnia, spoviedź i navuku relihii ŭ rodnaj movie, zrazumieje ŭrešcie, što viera jaho — nia „polskaja“, a papraŭdzie katalickaja. A śledam za im i jaho brat pravasłaŭny dabjecca takich-ža pravoŭ u pravasłaŭnaj cerkvi, tym bolej, što ŭ biełaruskich škołach pravasłaŭnyja dzieci taksama, jak i kataliki, vučacca svajej viery pabiełarusku".^[7]

Voś-ža starańni i pačynańni ŭ hetaj spravie — musim dadać — naležyli da ks. Uł. Tałočki.

§ 3. — Arhanizacyjny K-t dziela sazyvu Biełaruskaj Kanferencyi u Vilni, „Zołak“, Biełaruskaja Kanferencyja, Bieł. Navukovaje T-va, Udzieł u pracesii na Božaje Cieła, „Suviaź“.

1. U kancy 1917 h. vilenskaje biełaruskaje hramadzianstva jašče bolš abjadnałasia i złučyłasia na hruncie supolnaj pracy, bo stvaryła tak zvany „Arhanizacyjny K-t dziela sazyvu Biełaruskaj Kanferencyi ŭ Vilni“. U Kamitet hety ŭvajšli tak-ža ŭsie kirunki biełaruskaha hramadzianstva, biaz roznicy palityčnych prakanańniaŭ i pahladaŭ. Ad Biełarusaŭ katalikoŭ u K-t uvajšli ksiandzy Biełarusy: Uł. łočka i J. Siemaškievič, a tak-ža pradstaŭniki ad pravasłaŭnaha duchavienstva: a. Michaił Halenkievič i a. Savvaci (Sava). Cikava adznačyć, što rešta siabroŭ K-tu ― heta tak-ža ŭsio kataliki, choć z metryki.

U mieru taho, jak biełaruski ruch u Vilni raźvivaŭsia i ŭ im brali ŭdzieł nia tolki kataliki z imia, ale i samyja praŭdzivyja, miascovych palakoŭ nacyjanalistaŭ štoraz bolš ahortavaŭ strach biełaruskaj pracy i jany štoraz bolš i jak umieli ŭ pracy hetaj pieraškadžali. Cikavaj i duža charakternaj ilustracyjaj hetych polskich nacyjanalistaŭ da biełaruskaha adradžeńnia adnosinaŭ moža słucyć nastupnaje zdareńnie.

Ks. Vitold Syłkievič, pračytaŭšy ŭ miascovaj presie, što ks. ks. Biełarusy: Tałočka i Siemaškievič uvajšli ŭ skład "Arhanizacyjnaha K-tu dziela sazyvu Biełaruskaj Kanferencyi ŭ Vilni", napisaŭ da ks. Uł. Tałočki list, u jakim naśmiešliva vyražaŭ žadańnie, kab ksiandzoŭ hetych "nie spotkała zasłužona kara". Z svajho boku ks. Uł. Tałočka tak-ža naśmiešliva padziakavaŭ jamu, abiacajučy, što jak tolki staniecca jakim biełaruskim dastojnikam, dyk ab ks. Šyłkieviču nie zabudziecca, žadajučy jamu adnačasna hruntoŭna vylečycca ad nacyjanalistyčnaha čadu. Urešcie, u tym-ža liście ks. Tałočka padčorknuŭ, što Kaścioł Katalicki ŭ nas nadalej nie pavinien być vyklučna tolki polskim. List hety narabiŭ šmat šumu, a apošni skaz jaho ab kaściele pajaviŭsia navat na bačynach "Gazety Warszawskiej".

2. Uvosieni ŭrešcie taho-ž 1917 h. u Vilni paŭstała novaje biełaruskaje tavarystva, pastaviŭšaje sabie za metu pomač pradusim dzieciam. T-va heta zvałasia „Zołak".^[8] "Zołak" - arhanizacyja biełaruskaja i katalickaja. Pad hetkim-ža nazovam mieła jana internat pry Bernardynskim zav. № 7. U pamieškańni była kaplička. Pracavali ŭ hetym internacie idejnyja katalički: Karalina Stanišeŭščynka, ― siastra Tekli, Dora Kastravickaja (mniška), Kamienskaja, Pleskačeŭskaja. Idejovym kiraŭnikom byŭ ks. Uł. Tałočka, jaki pry adkryćci "Zołaku" śviaciŭ pamieškańnie i pabiełarusku pramaŭlaŭ. Uspomnienyja žančyny vyšyli biełaruski relihijny ściah, jaki ceły rad hadoŭ byŭ u kaściele śv. Jana ŭ Vilni. Tavavystva heta ŭ 1918 h.^[9] utrymlivała, jak skazana, prytułak dla dziaciej u Vilni, letnija kalonii dla dziaciej u čornym Bory, pad naz. "Vyraj". U prytułku i ŭ letnich kalonijach "Zołak" mieŭ na poŭnym utrymanni 160 dziaciej, pačatkavuju bieł. škołu, u katoraj vučyłasia 80 dziaciej, dziciačy chor, teatralnuju družynu, kursy dla dziaciej daškolnaha vieku, urešcie majstroŭni dziela papraŭki chuścia i dziela vyrabu botaŭ na dzieraŭlanych padešvach.

3. Hod 1918 daŭ mahčymaść sklikać urešcie tuju Biełaruskuju Kanferencyju, dziela jakoj byŭ arhanizavany ŭ minułym hodzie ŭspomnieny arhanizacyjny K-t. Kanferencyja adbyłasia na pačatku hodu: 25, 26 i 27.1. Prybyli na jaje, jak sialanie, tak i viaskovyja intelihienty z roznych kutkoŭ niamieckaj akupacyi. Na intencyju kanferencyi 26.1. adbyłasia Imša ŭ katedralnaj kaplicy śv. Kazimiera, jakuju adpraviŭ ks. Uł. Tałočka i na jakoj piajaŭ biełaruskija relihijnyja pieśni dziciačy chor z prytułku "Zołak".

U kanferencyi pryjmali ŭčaście kataliki: ks. ks. Uł. Tałočka i J. Siemaškievič, K. Falkievič i inš. Ks. Tałočka skazaŭ tady na kanferencyi nastupnuju pramovu:

Dastojnyja Panovie! Niama nijakaj sporki, što ad pačatku śvietu ŭ ludziej zaŭsiody ŭ vialikaj pašanie byli: maci, vučyciel, apiakun, heta znača ludzi, katoryja spahadajuć małomu i słabomu dziciaci, pasablajuć jamu vyraści, zdabyć sabie navuku i stacca praŭdzivym čałaviekam i dobrym synam svajho narodu. Z druhoha boku ŭsie viedajem, što moža niama vialikaj kryŭdy, hrechu, jak zabojstva, dušahubstva, pakryŭdžańnie małych. Z hetych užo niekalkich słoŭ jasna, hdzie moj ideał, jak katalickaha ksiandza, źviazanaha pachodžańniem z biełaruskim narodam. Voś moj ideał — być z hetym narodam. Dla mianie heta lohičny abaviazak, a nie jakajaś reč hustu, sympatyi. Ja susim nie chaču pytać siabie, ci mnie heta padabajecca, ci karysna, ci ciažkaja rabota, ci lohkija varunki, ci vočy maje tut bačać jakuju karyść. Tut majo miesca, tut pavinien svaju ruku pryłažyć ja da raboty.

Z matarjalnaha punktu biełaruskaja sprava mała karysny interes. Tym bolej jana darahaja dla mianie. Biełaruskamu narodu za jaho viernaść Kaściołu, zapiačatanaju kryvioju jaho synoŭ, narodu, žyćcio katoraha dahetul było takoje sumnaje, sapraŭdy naležycca z boku katalickich ksiandzioŭ vialikšaja apieka, jak taja, jakuju my bačym da apošnich dzion.

Vitajučy Vas, vielmi dastojnyja Pany Radnyja, ja vyražaju svajo pažadańnie, kab usia naša rabota, padčas narady i paśla, była zaŭsiody poŭnaja ščyraha idealizmu. Ale hdzie bje krynica jaho? Mała lubić svoj narod, mała chacieć lepšaj doli dla jaho i ščaścia. Idealizm rodzicca z śvietapahladu. Kali my staniem na hruncie čysta matarjalistyčnym, to žyćcio ludziej jak adzinak, tak jak i narodaŭ budzie dla nas vydavacca ničym inšym, jak typičnaju baraćboju ab byt pavodle Darvina i ničym bolej. Teoryja heta kaža, što z liku žyvučych adzinak pradstaŭnikoŭ jakoha hatunku, astajucca i majuć budučyniu tolki tyja, što majuć vialikšuju siłu — lepšyja rohi, ci lepšyja kapyty i zuby. Teoryju hetu całkom možna dastasavać da adnosinaŭ narodaŭ. Toj narod astajecca, katory byccam maje lepšyja rohi i macniejšyja kapyty. Kali my pryhledzimsia, to prakanajemsia, što našy susiedzi palaki, rasiejcy majuć lepšyja rohi i macniejšyja nohi i što my jak słabiejšyja, stojačy na hruncie teoryi Darvina, raniej ci paźniej musim zhinuć i dać miesca druhim. Mała taho — matarjalisty kažuć, što heta zakon pryrody. Voś jakaja kansekvencyja matarjalistyčnaha pahladu na śviet. Dla nas patrebny, jak chleb štodzienny nia hety matarjalistýčny śvietapahlad, ale idealizm, katory hruntujecca na słovach Synajskaj kanstytucyi: nie zabivaj. Narody — heta žyćcio. Isnavannie narodu — heta śviaty ahoń, zapaleny rukoju samoha Boha, najvyšejšaha Pana ŭsiej pryrody. Boh ničoha nia robić nadarma. Kali hety ahoń — žyćcio narodu — uźniaŭsia, jon pavinien hareć, palicca, razharacca ŭsio bolej, usio šyrej. I złodziej najhoršy toj, chto imkniecca zadušyć hety ahoń, pamienšyć jaho, abo susim zniščyć.

Na matarjalistyčny śvietapahlad, — nie histaryčnaja, archeolohičnaja, ekanamičnaja, kulturnaja vartaść narodu — reč smaku — moža ŭmacavać naša bytavannie, jak narodu, ale pradusim Chrystus i jaho navuka".^[10]

Miž roznymi inšymi važnymi spravami Bieł. Kanferencyja adnahałosna pryniała pastanovu takža i ŭ spravie biełaruskaj movy ŭ Kaściele, apirajučysia na papieskaj pastanovie z 13.X.1906 h. i paklikajučysia na memarjał u hetaj spravie, złožany "Bieł. Centralnym Sajuzam" u Vilni 30.XI.1917 h. administrataru Vilenskaj dyecezii. Padobnaja-ž pastanova była pryniata Kanferencyjaj i što da biełaruskaj movy ŭ Carkvie.^[11]

4. U časie, kali pačynałasia Kanferencyja, 25.1. taho-ž 1918 h. zasnavalasia ŭ Vilni Bieł. Navukovaje T-va, u skład jakoha ŭvajšli pieravažna tyja-ž kataliki, što i ŭ inšych byli bieł. arhanizacyjach, a siarod ich nieadłučny ks. Tałočka, a tak-ža i a. Halenkievič.^[12]

5. 2.V.18. pieršy raz bačym Biełarusaŭ katalikoŭ aficyjalna biaručych udzieł u pracesii na Božaje Cieła ŭ Vilni. Biełarusy kataliki na hetaj pracesii nieśli svoj ściah z biełaruskimi nadpisami z abodvuch bakoŭ, a chor "Zołak" piajaŭ biełaruskija relihijnyja pieśni. I ŭ hetym ruka ks. Tałočki.^[13]

6. U tym-ža 1918 h. 24. VIII. paŭstaje tak-ža jašče adna bieł. arhanizacyja "Suviaź Kulturna-Nacyjanalnaha Adradžeńnia Bieł. Narodu", u jakim hołoŭnuju ihrajuć rol Biełarusy kataliki, a pradusim toj-ža ks. Tałočka.^[14]

Biełarusy kataliki, jak bačym, u hetym časie nie dramali i što raz bolš raźvivali pracu nacyjanalnuju i relihijnuju. Była miž imi navat daśpieŭšy dumka ab naładžańni vydaviectva biełaruskaha katalickaha časapisu, jaki byŭ-by dalšym ciaham "Biełarusa", što spyniŭsia z vajnoj i jakoha patreba była vačavidnaja. časapis taki mieŭ zvacca "Siajbit". Adnak polski nacyjanalizm hetyja dobryja pačynańni spyniŭ u zarodku. Praŭda, nia majem dadzienych na toje, ci dała duchoŭnaja ŭłada dazvoł na heny časapis, ci nie, ale majem piśmo da ks. Tałočki Vilenskaj Biskupskaj Kuryi (23.IX-1918 I N 1440), u jakim tamu-ž ks. Tałočku aficyjalna admoŭlena prava supracoŭničać u henym časapisie. Z hetaha bačym, jak vilenskaja duch. katalickaja ŭłada adnosiłasia tady da biełaruskich katalickich pačynańniaŭ.^[15]

§ 4. — Biskup J. Matulevič i Biełarusy, K. Falkievič, źjezd z Vilenščyny i Horadzienščyny, Jan Fiedarovič.

1. Urešcie, na zakančeńnie 1918 h., vypała jašče adno zdarennie, jakoje śviedčyć ab narodnaj pracy Biełarusaŭ katalikoŭ. Majem na ŭviecie pryjezd u Vilniu biskupa J. Matuleviča i starańni ŭ jaho ŭ spravie biełaruskaj Biełarusaŭ katalikoŭ. Voś kataliki našy pradusim vysłali delehacyju da novaprybyłaha biskupa, pradstavili jamu pałažeńnie Biełarusaŭ katalikoŭ u kaścielnym žyćci i prasili pastyra zastupnictva za narod naš, jaki prymušany navat malicca ŭ polskaj movie.^[16] Ŭznoŭ-ža, kali litoŭskaja ŭłada, Dziaržaŭnaja Rada (Valstybes Taryba), jakaja arhanizavałasia ŭ Vilni, 12.XII.18, vydała bankiet na čeść novaha biskupa J. Matuleviča, na bankiecie hetym spatykajem i Biełarusaŭ katalikoŭ, jakija i tam, vitajučy biskupa, prypaminajuć jamu adnačasna ab niaznosnym i niespraviadlivym pałažeńni ŭ dyecezii Biełarusaŭ katalikou. Pieršym pramoviŭ ks. Tałočka. Jon skazaŭ nastupnuju pramovu:

"Vaša Pastyrskaja Miłaść, Najdastajniejšy Biskupie! U toj čas, jak Vysokaja Rada Stanu Litvy ciešycca, bačučy siarod siabie svajho Pastyra, da jaje hołasu dałučajuć svoj i kataliki-biełarusy. Chaj i naš hołas budzie vysłuchany Tvaim pastyrskim sercam. Usie narody pieražyvajuć ciapier ciažkuju chvilinu, adnak samaja strašennaja chvilina dla narodu Biełaruskaha: jamu hladzić u vočy śmierć peŭnaja, kali jon nia ŭstanie da žyćcia, kali nie abudzicca. Voś čamu śviedamyja Biełarusy i ksiandzy Biełarusy ŭ Vilenskaj dyecezii, jak syny narodu, źviartajuć svoj holas synoŭski da Vašaj Pastyrskaj Miłaści, prosiačy apieki i pomačy dla ŭsich relihijnych, kulturnych i nacyjanalnych patreb Biełarusaŭ. Nieprychilnyja ludzi dla nas užo nie pabajalisia pierakrucić Vašyja pastyrskija słovy da delehacyjaŭ biełaruskich, jany nia stydajucca pisać u hazetach, što tolki Kaciaryna II vydumała Biełarusaŭ, a ich sapraŭdy susim niama. Ludzi navuki viedajuć, što słova "Biełarus" užo spatykajecca ŭ XIII v. ― ab hetym havorać chroniki krajovyja i niamieckija. Kat. Kaścioł nie pahardžaje movaju dzikich ludziej, dyk nie pahardzić i našaju movaju. Biaz rodnaj movy narod nia moža dobra razumieć svajej movy. Biaz mała ŭ cełaj Horadzienščynie — heta Biełarusy, šmat Biełarusaŭ i na Uschodzie dyecyzii Vilenskaj. Ad imia ksiandzoŭ Biełarusaŭ Vilenskaj dyecezii žadaju V.P.M. doŭhich hadoŭ, ščaślivaj pracy!"...

Druhim, užo ad imia Biełarusaŭ katalikoŭ ahulam, pramaŭlaŭ Jan Łuckievič. Havaryŭ jon ab piarścionku biełaruskaha sufrahana (piarścionak mieŭ być na fihurcy śv. Stanisłava Biskupa, na vialikim aŭtary ŭ katedry), vyražajučy miž inšym pažadańnie, kab piarścionak heny apynuŭsia ŭ toj čas uznoŭ na ruce biełaruskaha sufrahana.

2. Davoli značnuju ihraŭ tak-ža rol siarod Biełarusaŭ katalikoŭ u hetym časie sielanin z pad Vilni Kaz. Falkievič. Byŭ śviedamym Biełarusam jašče prad vajnoj. Uśviedamili jaho Turhielskija ksiandzy: Litoviec P. Šepecki i niejki jahony vikary. Ksiandzy hetyja davali jamu "Bieł. Dudku" Buračka i biełaruskija hazety i hetym Falkieviča daviali da śviedamaści.

Byŭ heta dziejny ŭčaśnik Bieł. Kanferencyi ŭ Vilni, a tak-ža dziejny siabra vybranaj Kanferencyjaj Biełaruskaj Rady.

Paśla vychadu z kraju Niemcaŭ u 1919 h. i padčas prychodu Palakoŭ K. Falkievič dalšym ciaham, jak umieje, pracuje na biełaruskaj nivie.

3. Vilenski biełaruski centr, apynuŭšysia pad novaj uładaj, musiŭ adnavicca i zaniać adpaviednaje stanovišča. Z hetaj metaj u Vilni byŭ sklikany Źjezd Biełarusaŭ z Vilenščyny i Horadzienščyny. źjezd hety adbyúsia 9-10.VI.19. Byŭ jon mnohaludny i roznarodny. Užo ŭ im nia bačym pieravahi Biełarusaŭ katalikoŭ, jak było daŭniej, a bačym u pieramiešku i katalikoŭ i pravasłaŭnych. I zrazumieła: vajna była skončana i ŭsie tyja, što na jej byli i astalisia žyvymi, abo tyja, što prosta byli paŭciakaŭšy z kraju za rasiejskaj armijaj, pavaročalisia ŭ rodny kraj i achvotna brali ŭčaście ŭ biełaruskich źjezdach, chutka dachodziačy da narodnaj śviedamaści.

Voś-ža na hetym źjeździe ad imia Biełarusaŭ katalikoŭ vystupaŭ z pramovaj Kaz. Falkievič, katory źviarnuŭsia z prośbaj da źjezdu, kab była pryniata asobnaja pastanova ab biełaruskich patrebach u kaścielnym žyćci Biełarusaŭ katalikoŭ. Pa im z padobnaj pramovaj vystupaŭ tak-ža katalik J. čarapuk i ad pravasłaŭnych. U vyniku ŭ hetaj spravie źjezd pryniaŭ nastupnuju pastanovu:

.."Biełaruski Źjezd Vilenščyny i Horadzienščyny daručaje svajej Radzie źjezdu, kab jana, vyjaŭlajučy žadańni Biełarusaŭ katalikoŭ i Biełarusaŭ pravasłaŭnych, uvajšła ŭ najchutčejšyja pierahavory z rymska-katalickaj i pravaslaŭnaj duchoŭnaj uladaj, kab u Vilniu byŭ naznačany rymska-kat. biełaruski biskup, kab ur.-k. i pravaslaŭnych duchoŭnych seminaryjach u krai navučańnie viałosia ŭ nacyjanalnym biełaruskim duchu, a potym i kab u kaściołach i cerkvach z biełaruskimi parachvijanami vykładalisia kazańni ŭ nacyjanalnaj movie, a taksama jšče, kab i dla pravasłaŭnych Biełarusaŭ byŭ archirej Biełarus".

Źjezd urešcie vybraŭ stały svoj orhan Radu Vilenščyny i Horadzienščyny. Uskład hetaj Rady ad katalikoŭ uvajšli toj-ža K. Falkievič, ks. M. Piatroŭski i inš.^[17]

Dobruju ahulnuju charakterystyku K. Falkieviča znachodzim u "Bieł. Krynicy",^[18] dzie čytajem:

"Kazimier Falkievič pamior 30 žniŭnia 1922 hodu, majučy 67 hadoŭ i pachavany na mohiłkach u Turhielach.

Kazimier Falkievič radziŭsia ŭ vioscy Šastakoch Turhielskaj hminy; u hetaj vioscy uzros, stała zaŭsiody pražyvaŭ i pačaŭ u hetaj vioscy biełaruskuju adradženskuju pracu.

K. Falkievič, jak śviedamy i dziejny Biełarus, vypisyvaŭ, jašče prad vajnoj, biełaruskija hazety "Našu Nivu" i "Biełarusa", čytaŭ hetyja hazety sam i pry pomačy drukavanaha słova ŭśviedamlaŭ susiedziaŭ. Za svaju narodna-hramadzkuju pracu K. Falkievič siarod sialan Turhielščyny zdabyŭ vysokaj stupieni aŭtarytet z hanarovym tytułam mianiuški "Dziadźka".

Paśla adychodu z našaha kraju rasiejskaj ułady naš "Dziadźka", jak vierujučy i praktykujučy katalik, zakrataŭsia i dziela ŭviadzieńnia biełaruskaj movy ŭ kaścioł. Za jaho daradaj byli padany podpisy miascovych Biełarusaŭ katalikoŭ u Vilenskuju biskupskuju kuryju z prośbaj prysłać u Turhieli ksiandza Biełarusa, jaki-b navučaŭ Turhielskich Biełarusaŭ Praŭdy Božaj pabiełarusku. Aprača hetaha, "Dziadźka" nakiravaŭ u tyja časy dumku miascovych sialan, kab załažyli biełaruskuju škołu, jakaja była adkryta, ab katoraj nie zabylisia našy sialanie i da hetaj pary. Jaho starańniem była adkryta ŭ nas i spažyvieckaja kooperatyva.

Za svaju dziejnaść naš "Dziadźka" byvaŭ aryštavany i praśledavany silnymi hetaha śvietu"...

Havoračy ab K. Falkieviču, nielha nia ŭspomnić ab padobnym da jaho Janie Fiedaroviču, vydatnym viaskovym katalickim biełaruskim dziejačy.

5. Jan Fiedarovič radziŭsia ŭ vioscy Bigierdy 4.III.1878 h. Turhielskaj hminy. Pa prafesii kraviec. Z maładych hadoŭ zakrystyjan. Čuŭsia Biełarusam z moładaści. Uśviedamiŭsia čytajučy "Bieł. Dumku", "Hapona", "Ščeroŭskija dažynki" i inš.

Šyrej paznaŭsia z biełaruskim rucham, čytajučy "Našu Nivu", a paśla "Biełarusa", praz jakija ŭśviedamlaŭ biełaruskich sialan. 1918 h. zapaznaŭsia z ks. Taločkam, ad jakoha pahłybiŭ svaju nacyjanalnuju śviedamaść. Supolna pracavaŭ z Falkievičam. Siańnia dalej viadzie svaju pracu. Čałaviek jon afiarny, idejny katalik i Bielarus. Budučy kraŭcom, sivahałovy Fiedarovič idzie z vioski da vioski, zarablaje na štodzienny chleb i niasie biełaruskuju narodnuju śviedamaść pad šeryja sialanskija chaty.

Na hetym i končym ahlad naš pracy na nivie biełaruskaj Biełarusaŭ katalikoŭ padčas niamieckaj u nas akupacyi.

1. Kaz. Svajak — Dzieja majej myśli, serca i voli. Vilnia, 1932. bač. 20-21.
2. žadajučym bližej paznacca z dziejnaściaj ks. K. Stepoviča (Kaz. Svajaka), mohuć słužyć maje knižki: „Kaz. Svajak. Narys ab jaho ideolohii". Vilnia, 1831, i „3 жыцьия і дзейнасьці Каз. Сваяка". Вiльня, 1936, а tak-ža knižka Kaz. Svajaka — „Dzieja majej myśli, serca i voli". Vilnia, 1932.
3. Ab žyćci i tvorstvie Vinc. Advažnaha hl. maju pradmovu da zbornika jaho vieršaŭ "Biełaruskija Cymbały". Vilnia, 1933.
   Uvaha. U hetym časie, jaki apisvajem, mnohija ksiandzy Biełarusy ŭ roznych miascoch našaha kraju havaryli kazańni pabiełarusku, abo zmahalisia za ich uviadzieńnie. Ab hetym cikavych adsyłaju da svajej knižki: „Rodnaja mova ŭ śviatyniach".
4. "Да аднэй Мэты" - А. Н. (Бел. Календар на 1917 г.).
5. "Унутраная работа" — А. H. (tam-ža).
6. hl. † С. П. Тэкля Станішэўская ("Беларуская Думка"), 1919.20.V, № 13.
7. „Народ і рэлігія“ — І. Мелешка (Беларускі Календар на 1917 г. Вiльня, 1916).
8. Bieł. Kalendar na 1918 h.
9. Bieł. Kalendar "Svajak" na 1919 h.
10. Z aryhinału rukap.
11. "Homan" 1918, №№ 13, 15.
12. "Homan" № 9, 1918.
13. Bieł. Kal. „Svajak" na 1919 h. Vilnia, bač. 31.
14. tam-ža.
15. Z archivu ks. Uł. Tałočki
16. hl. maju knižku: - „Rodnaja mova ŭ śviatyniach". Vilnia 1929, bač. 122 i nast.
17. hl. "Бел. Думку", 1919 № 23, art "Беларускі Зьезд 9-10 чэрвеня".
18. "Bieł. Krynica", 1932, № 29. Karespand.: "U dziesiatyja ŭhodki śmierci Kaz. Falkieviča".