Doktar Francišak Skaryna — pieršy drukar biełaruski (1925)/I

← Zamiest pradmowy

I. Pačatak drukarstwa naahuł i jaho značeńnie Навуковая праца Аўтар: Адам Станкевіч 1925 год

II. Pačatki drukarstwa biełaruskaha i ahałam uschodnia-sławianskaha →

Прапануем да спампаваньня!

I. Pačatak drukarstwa naahuł i jaho značeńnie

Doŭha čaławiek dumaŭ ab sposabie ŭtrywaliwańnia i pašyrańnia swaich dumak, až pakul nia prydumaŭ znakaŭ, jakija nazwaŭ litarami. Hetymi litarami na roznych draŭlanych i kamiennych plitach, a paśla i na papiery staŭ jon abaznačać słowy, wyražajučyja dumki jahonyja. Ale, zdabyŭšy hety sposab zamacawać swaje dumki i padzialicca imi z inšymi, tworčy duch čaławieka na hetym nia spyniŭsia, a imknuŭsia da dalejšaha ražwićcia i da što-raz to bolšaha palepšańnia hetaha sposabu. I ničoha dziŭnaha. Lohka sabie pradstawić, jak mnoha trudoŭ wymahała pisańnie i pierapiswańnie knižak, choć-by nawat i nia husinym, a stalowym piarom, i jak dziela hetaha niamnohija mieli da knižki dostup!

Ale čaho tolki čaławiek nia pieramoža, čaho tolki nia wydumaje! Dyk pieramoh jon u kancy niawyhodu i ŭsie niedachwaty pisanaj rukoj knižki. Čaławiek dadumaŭsia, što kali wyrazać, ci adlić z jakoha metalu litary, dyk možna z ich skłaści jakija chočaš słowy i wyražeńni, a paśla možna ich lahčej, chutčej i adrazu ŭ bolšym liku adbić na papiery. Prydumaŭ čaławiek druk.

„Wydumka skłaści knižku ruchomymi čarankami — kaža praf. I. Świencicki („Počatki knihopiečatania na ziemlach Ukrainy“) i adbić z ich značny lik adnaho źmiestu i raźmieru — mahła źjawicca tolki ŭ duža aświečanym i ŭsiestaronna wyrablenym asiarodku promysłu i techniki. Bo dumać ab wažnaści i patrebie pašyreńnia knižki z uwahi na jaje ahulny źmiest — moh tolki čaławiek wialikaj aświety; rašycca na daŭhaletnija dośledy, što wymahali ŭkładu značnych koštaŭ, duža ciarpliwaj wytrywałaści ŭ chwilinach niaŭdačaŭ, a tak-ža bystraha i zimnoha razsudku i rozumu dla schodańnia ŭsich techničnych pierapon — moh tolki wialiki tworčy duch usiestaronna aświečanaha majstra — mechanika. Adno i druhoje było mahčymym u peŭnaj miery tolki ŭ Niamieččynie, krainie nia stolki bahataj chlebam, małakom, miodam, skolki pracawitaściaj, akuratnaściaj swajho pryrodnaha žycharstwa, što z achwotaju zaŭsiody trudzilasia dla ŭłasnaha istnawańnia. U baraćbie za lepšaje istnawańnie, za poŭny niezaležny dachod z nowaha, nikomu niaznanaha žarała, za radaść schodanych trudnaściaŭ — zradziŭsia misterny wynachod drukawańnia knižak“.

I tak u Niamieččynie ŭ mieście Moguncyi ŭ 1456 h. Iohan Gutenberg pieršy wydumaŭ druk i začaŭ drukawać knižki. Dyk słušna jon moža być nazwany baćkam drukarstwa na świecie.

Pajawiŭšysia takim čynam u siaredzinie Eŭropy štuka drukarstwa, pawoli pašyrałasia na ŭsiu Niamieččynu, a tak-ža i na susiednija starony. I zapraŭdy, drukarstwa ŭžo było: ŭ 1465 h. u Rymie (Italija), 1470 h. u Paryžy (Francyja), 1478 h. u Ženewie i Prazie (Šwajcaryja i Čechija), 1480 h. u Londynie (Anhlija), 1489 h. u Lisabonie (Partuhalija), 1491 h. u Krakawie (Polšča), 1499 h. u Madrycie (Hišpanija), 1525 h. u Wilni (Litwa—Biełaruš), 1564 h. u Maskwie (Rasieja), 1574 h. u Lwowie (Ukraina).

Pašyrajučysia hetak u roznych krajoch, drukarstwa adnačasna raźwiwałasia i stawałasia ŭściaž leplepšym. Litary majstry wyrablali roznaj wialičyni, hrubini i formy, a tak-ža dabaŭlali roznyja prybaŭki dziela ŭpryhožańnia druku, — jak zastaŭki, linii, hrawiury (malunki) i inš.

Ale nia tolki raźwiwałasia tak bujna starana wonkawaja drukarstwa. Raźwiwaŭsia tak-ža i pašyraŭsia źmiest drukawanaha słowa. Tolki da 1500 h. naličajuć 16.000 pieršadrukaŭ, z duža roznarodnym źmiestam. I tak da hetaha času ŭžo byli drukawany: Biblii, malitwienniki, apawiadańni, chroniki, lakarskija knihi, zakony, historyi, filozofii, piśmieńniki—paety i inš.

Słowam, raźwiwałasia drukarstwa šyroka, hłyboka i bahata. Užo z hetaha widać, jak ludzi wysoka jaho canili. I sapraŭdy, značeńnie drukarstwa dla kultury ludzkoj tak wažnaje, što ŭ naš čas biaz drukarskaj štuki trudna sabie hetu kulturu i pradstawić.

Sam I. Gutenberg nazwaŭ drukarstwa: „mastactwa nad mastactwam, nawuka nad nawukami". Tak jano i jość. Dziakujučy druku, knižka biez paraŭnańnia chutčej mahła wyjści ŭ świet, jak daŭniej, kali jaje treba było pierapisywać rukoj.

Dalej, pierapisać knižku adrazu možna było tolki adnu, a drukawać, nat’ i pry duža jašče nie raźwitaj drukarskaj štucy, možna ŭ chutkim časie jaki chacia lik knižki adnaho i taho samaha źmiestu.

Adhetul jasna, što druk užo na pačatku swajho istnawańnia mieŭ wialiki uplyŭ i na canu knižki. Pierapiswańnie kožnaj knižki paasobku wymahała mnoha času i trudoŭ. Drukawańnie knižki skaraciła čas i pracu. Znača, ceny na knižki hetym samym pawinny byli panizicca.

Takim čynam knižka, drukawanaja z takoj lohkaściaj, uzrastała, što da liku i dastawałasia, što raz, da šyrejšych kołaŭ ludziej, žywučych časta ŭ hłuchich, zakinutych i mała znanych kutkoch świetu, niasučy ŭ sabie nowyja dumki, nowyja idei, nowyja zdabytki tworčaha ludzkoha duchu.

Da wynachodu druku ŭsia aświeta ŭ Eŭropie badaj wyklučna znachodziłasia ŭ rukach duchawienstwa, i kožnaja nowaja tworčaja dumka tahočasnaha čaławieka musiła prachodzić praz sita religijnaha pahladu manacha-letapisca. Druk-ža pawoli dumku ludzkuju wywieŭ na šyroki świet i addali jaje na sud šyrokaj ludzkoj suspolnaści, robiačy jaje hetym ułasnaściu ahulna ludzkaj i wystawiŭ jaje na krytyku, dapamahajučy joj da dalejšaha raźwićcia.

Da wynachodu druku knižki pisany byli ŭ Eŭropie badaj wyklučna pałacinsku i hetym samym byli dastupny tolki dla niamnohich aświečanych i bahatych słajoŭ hramadzianstwa; druk-ža, razychodziačysia najšyrej i najhłybiej, prymusili niažywuju ŭžo mowu łacinskuju ustupać pawoli miejsca žywym narodnym mowam, dapamahajučy hetak paŭstawać nowym narodam i hramadzianstwam z nowym źmiestam žyćcia.

Słowam, pieršyja drukary dziela wažnaści drukawanaha słowa słušna mohuć być nazwany twarcami i zahadčykami sučasnaj kultury i cywilizacyi.