Doktar Francišak Skaryna — pieršy drukar biełaruski (1925)/II
| ← I. Pačatak drukarstwa naahuł i jaho značeńnie | II. Pačatki drukarstwa biełaruskaha i ahałam uschodnia-sławianskaha Навуковая праца Аўтар: Адам Станкевіч 1925 год |
III. Čas, u jakim žyŭ Fr. Skaryna → |
Прапануем да спампаваньня!
II. Pačatki drukarstwa biełaruskaha i ahałam uschodnia-sławianskaha.
правіцьDrukarskaja štuka, jak my ŭžo adznačyli, pačaŭšysia ŭ Niamieččynie, pawoli pašyrałasia na susiednija krainy i ŭrešcie dakaciłasia da sławian, jak da zachodnich, tak da paŭdzionnych i ŭschodnich, heta znača: da Čechaŭ, Palakoŭ, Serbaŭ i Baŭharaŭ, Biełarusaŭ, Maskoŭcaŭ i Ukraincaŭ.
Adnak, heta štuka dachodziła da sławianskich narodaŭ pawoli, asabliwa da sławian uschodnich, jak najdalej lažačych ad Zachodniaj Eŭropy. I dziela hetaha Biełarusy, Ukraincy i Maskoŭcy, nia mohučy dawoli doŭhi čas zasnawać drukarstwa ŭ swaich krajoch, byli prymušany karystać z drukarniaŭ swaich najbližejšych susiedziaŭ.
Z zachodnich sławian, jak my ŭžo ŭspaminali, pieršyja paznalisia z drukarstwam 1476 h. Čechi ŭ Prazie i ŭ 1491 h. Palaki ŭ Krakawie.
Ad hetych, jak najbližejšych susiedziaŭ, drukarstwa dastałosia da sławian paŭdzionnych: Serbaŭ i Baŭharaŭ u Cetinii 1493 h.
Ale nas tut cikawiać druki ŭschodnia-sławianskija, druki prodkaŭ troch sławianskich narodaŭ: Biełarusaŭ, Ukraincaŭ i Maskoŭcaŭ.
Pieršyja drukawanyja kirylicaj knižki ŭ stara-sławianskaj mowie, praznačanyja pradusim dla Biełarusi i Ukrainy, byli drukawany nie na Baćkaŭščynie, ale ŭ Polščy ŭ Krakawie. Drukawańniem knižak dla našych staron zajmaŭsia tam niemiec Šwajpolt Fijol. U 1491 h. jon wydaŭ pa stara-sławiansku knižki: „Oktoich“, „Časosłowiec", dźwie „Triodi“ i „Psałtyr".
Knihi Fijoła źjaŭlajucca adnak-ža pamiatkami biełaruska-ukrainskaha druku na čužynie. Heta dawoli jasna widać, jak z pošlesłoŭjaŭ i ŭwahaŭ wydaŭca, tak i z samoha źmiestu knižak.
Dla prykładu woźmiem niekalki wyražeźniaŭ z knih Fijola. U kancy „Ośmohłaśnika“ (Oktoich) čytajem: Dokončana bysć[1] sija kniha ou wielikom hradie ou Krakawie, pri dierżawie wielikaho korola polskaho Kazimira, i dokončana bysć mieščaninom Krakowskym Šwajpoltom Fieolem. Abo iznoŭ na 383 liście ŭ Časasłowie pišacca hetak: „to jesć ličba do toi knihy, jako imajuć tietradi byti ot počatku aż do konča odna tietradź, podla jedinoje, i tyż odin list podla druhoho“.
Woźmiem tak-ža nikatoryja paasobnyja słowy z knih Fijola, jak: k tobie, w sobie, otciu, praznik, praznujeć, mučinik, twoemu, trojciu, dawšomu i inšyja.
Jak z cełych prywiedzienych skazali, tak i z hetych paasobnych słoŭ widać, što knihi Fijola biazumoŭna byli praznačany dla Biełarusi i Ukrainy i što jany nie biez padstawy pawinny być zaličany da biełaruska-ŭkrainskich pieršadrukaŭ.
A stałasia heta tak: abo rukapisy, z jakich drukawaŭ Fijol, byli pachodžańnia biełaruska-ŭkrainskaha, i ŭžo mieli adstupleńnie ad mowy stara-sławianskaj na karyść mowaŭ biełaruskaj, ci ŭkrainskaj, dy takim čynam pierajšli ŭ druki, — abo drukary, ci karektary ŭ Fijola byli Biełarusy i Ukraincy, i jany, składajučy słowy, abo ich paprakajučy, dapuskali biełaruska-ŭkrainskija „pamyłki“.
Paśla nadrukawańnia ŭspomnienych niekalkich knižak, Fijol byŭ za pracu swaju aryštawany i takim čynam byŭ prymušany spynić jaje U toj jašče čas „silnyja hetaha świetu“ nia ŭsie na drukawanaje słowa hladzieli łaskawym wokam. Jany jaho pierawažna bajalisia, jak aružža nowych dumak, nowych świetahladaŭ.
Kali štuka drukarskaja stawałasia što-raz słaŭniejšaj i čutki ab joj pašyrylisia na Uschod Eŭropy, Biełarusy pieršyja pasiarod swaich susiedziaŭ zadumali drukawać knižki sami i pradusim dla Biełarusi. Dapiać hetaj mety padniaŭsia wučony taho času Biełarus „w lekarskich naukach doktor Francisk Skorina iz sławnaho hrada Połocka“.
Adnak i jon, widać, nie ŭwažaŭ mahčymym prystupić da hetaj pracy ŭ swajej rodnaj Biełarusi i spoŭnić swaje plany pajechaŭ u Českuju Prahu. A plany jaho byli niazwyčajnyja i nie takija, jak choć-by henych, što drukawali knižki ŭ Fijola.
U henych była meta nadrukawać knihi dla ahulnaha ŭžytku ŭschodnich sławian mowaj stara-sławianskaj, i tolki prypadkam, jak wiedajem, u mowu stara-sławianskuju ŭkidalisia słowy i wyražeńni biełaruska-ŭkrainskija.
Plany Fr. Skaryny byli kudy šyrejšyja i hłybiejšyja. Jon nadumaŭsia „wyrozumienija radi prostych ludiej“ nadrukawać dla Biełarusi knižki ŭ mowie biełaruskaj.
Woś-ža ad 1517 h. Skaryna prabywaje ŭžo ŭ Prazie, dzie pracuje nad pierakładam Biblii na biełaruskuju mowu, robić zachady dziela pryhatawańnia litaraŭ, a tak-ža naładžańnia ŭsiej drukarskaj sprawy. Swajej wialikaj idejaj zaniaŭsia Skaryna tak rašuča, što ŭžo ŭ 1517 — 1519 h. h. byli pieradadzieny na tatahočasnuju litaraturnuju biełaruskuju mowu i nadrukawany 22 biełaruskija knižki Staroha Zakonu, a tak-ža i Psałtyr.
Biełaruskaja Skarynaŭkaja Biblija jość takim čynam nia tolki pieršaj drukawanaj Biblijaj na ŭschodzie sławianstwa, ale da taho jana jość i pieršaj Biblijaj u narodnaj mowie siarod taho-ž sławianstwa.
Adnak, widać, nie siadziełasia našamu Skarynie na čužynie i jon, nadrukawaŭšy Psałtyr i swaju Bibliju, wiartajecca na Biełaruś i asiadaje ŭ Wilni, kab dalej wiaści drukarskuju pracu ŭžo na rodnaj ziamli, dzie 1525 h. „w domu počtiwoho muža Jakuba Babiča najstaršeho burmistra sławnaho i wielikaho miesta Wilenskaho“, i wydajeć „Apostoła“ i „Małuju Podorožnuju Knižycu“. I tak Fr. Skaryna, jak bačym, siarod swaich susiedziaǔ pieršy zasnawaǔ drukarniu na rodnaj ziamli i stwaryǔ nowy narodny kirunak.
Spasiarod uschodnich sławian, jak najdalej lažačych ad Zachodniaj Eŭropy — Baćkaŭščyny Gutenberga, štuka drukarstwa badaj što najpaźniej dajšła da Maskoŭcaŭ. Drukarstwa dajšło da hetaha kraju až praz jakich 100 hadoǔ ad swajho wynachodu, i praz hadoŭ 39 ad jaho zasnawańnia Skarynoj u Wilni. Adnak nielha skazać, što Maskwa była całkom addzielena ad Eŭropy i nia wiedała, sto tam dzieiłasia. Nie! Wažniejšyja wiestki Eŭropy, choć časta duža pozna, ale dachodzili da Maskwy, duža jaje cikawili i nat’ časta zmušali jaje žyćcio tarnawać na ład Eŭropy. Dyk i ab drukarstwie Maskwie daŭno było wiedama, ale adrazu nia było mahčymaści zasnawać jaho tam. Roznyja wieści z Eŭropy, a tak-ža i ab drukarstwie zanosili ŭ Maskwu raz čužaziemnyja pasły i kupcy, a druhi raz i miasnyja kupcy maskoŭskija, što mieli handlowyja znosiny z Eǔropaj.
Dumka zasnawać u Maskwie ŭłasnaje drukarstwa paŭstała ŭžo ŭ 1551 h., kali tam adbyŭsia tak-zwany Stohławy Sabor, katory źwiarnuŭ pilnuju ŭwahu na toje, jak psawali knihi tahočasnyja pisary, pierapiswajučy ich. Dziela pieramohi hetaha zła, car Iwan Hrozny z mitrapalitam Makaram pastanawili zasnawać ułasnuju drukarniu i addać jaje pad kiraŭnictwa swaich ludziej, a nia čužyncaŭ.
Drukarniu zaklali ŭ centry Maskwy, jak-raz tam, dzie adbywaǔsia handal rukapisnymi knižkami. Drukarnia była hatowa ŭ 1563 h.
Zahadčykami drukarni byli: Iwan Fiodorow, dyjakan, z rodu Maskowiec i Piotr Mścisławiec, Biełarus z Mahiloŭščyny.
Nasampierš začali jany drukawać „Apostoła", jakoha i skončyli 1-ha sakawika (marca) 1564 h., papracawaŭšy nad im 10 miesiacaŭ z lišnim.
Praz šeść miesiacaŭ pa hetym, dwa uspomnienyja drukary wypuścili ŭ tej-ža Maskwie druhuju knižku: „Casosłow“.
Praca ŭ pieršaj drukarni ŭ Maskwie Piatra Mścisłaŭca, Biełarusa, pakazwaje, što ŭ zasnawańni maskoŭskaha drukarstwa dapamoh niamała i Biełarus, jaki, widać, užo byŭ zaznajomleny z biełaruskimi Skarynaŭskimi drukami, a tak-ža i ahułam z drukarstwam Fr. Skaryny ŭ Biełarusi i ŭ Litwie.
Ale sumny byŭ los hetych pieršych zahadčykaŭ maskoŭskaha drukarstwa. Zajzdraść knižnych pisaroŭ z adnaho boku, a ludzkaja ciamnata — z druhoha, nie dramali. Pieršyja maskoŭskija drukary byli abwinawačany ŭ herezii, a drukarnia była spalena.
Sudu za swaju „hereziju“ nie čakali hetyja drukary, jany tajkom pakidajuć Maskwu i ŭciakajuć u Biełaruś, dzie drukarstwa maje ŭžo macniejšy hrunt i za prastupak nia ličycca.
I. Fiodorow, uziaŭšy swaju siamju, nadrukawanadrukawanyja knižki i nikatoryja drukarskija pryłady, razam z Piatrom Mścisłaŭcam kala 1566 h. prybywaje da Wilni.
U hety čas u Wilni adbywaŭsia Sojm, na jakim I. Fiodorow i P. Mścisławiec znajomiacca z hetmanam litoŭska-biełaruskim Ryhoram Chadkiewičam. Hetman pryniaŭ drukaroŭ našych wietliwa i zaprapanawaŭ im zakłaści drukarniu ŭ Zabłudawie[2]), z jakoha i sam jon byŭ rodam. Drukary zhadzilisia i ŭ 1569 h. 17-ha sakawika (marca) nadrukawali ŭ Zabłudaŭskaj drukarni dawoli wialikuju knižku „Jewanhielije Poučitielnoje“.
Hetman R. Chadkiewič byŭ, jak na toj čas, čaławiek duža aświečany, dy haračy biełaruski patryjot. Za prykładam Fr. Skaryny jon praniaŭsia narodnym kirunkam. Jon byŭ tady tak-ža zacikaŭleny idejaj pierakładu stara-sławianskich knih na žywuju biełaruskuju mowu. Woś, što sam hetman ab hetym hawora: „Pomyślił-že był jesmy i sie, iże by siju knihu, wyrazumienija radi prostych ludiej, priełožyti na prostuju mołwu“. Tak jon kazaŭ ab „Jewanhielli“. Adnak, dziela bližej nam niawiedamych pryčyn, „Jewanhielle", zamiest mowy „prostaj“, jak wyražaŭsia Chadkiewič, było nadrukawana mowaj stara-sławianskaj.
U 1570 h. u tym-ža Zabłudawie wyšaŭ jašče „Psałtyr", nadrukawany ŭžo adnym I. Fiodorowym, bo kala siaredziny 1569 h. P. Mścisławiec pakinuŭ jaho i pajšoŭ u Wilniu, dzie kala 1574 h. adnawiŭ pierarwanaje pa Skarynie biełaruskaje drukarstwa.
Paśla hetaha I. Fiodorow niadoŭha astawaŭsia ŭ Zabłudawie. Hetman pastareŭ, a da taho ciarpieŭ tady niamała i maralna, bo ŭ 1569 h. Wialikaje Kniažstwa Litoŭskaje (Biełaruś, Litwa i Ukraina) było dałučana da Polščy, čaho jon byŭ wialikim praciŭnikam, dyk i apieka nad drukarstwam była hetmanu nie ŭ haławie.
Iznoŭ I. Fiodorow byŭ prymušany šukać bolš udziačnaha hruntu dla swajej idejnaj drukarskaj dziejalnaści. Iznoŭ biare jon siamju, drukarskija pryłady, zabłudaŭskija i maskoŭskija knižki i kala 1572 h. pieranosicca ŭ Lwoŭ, dzie i zakładaje drukarniu.
Woś, z hetaj drukarni u 1574 h. 15-ha lutaha wychodzić „Apostoł“, — pieršaja drukawanaja knižka na ŭkrainskaj ziamli.
Takim čynam u 1924 h., minuła 350 hadoŭ ad času nadrukawańnia pieršaj knižki na ziamli Ukrainskaj i 360 hadod ad nadrukawańnia pieršaj knižki na ziamli Maskoŭskaj, a sioleta, ŭ 1925 h. u sakawiku miesiacy minuła 400 hadoŭ ad nadrukawańnia pieršaj knižki na ziamli Biełaruskaj i ŭ mowie značna prybližanaj da mowy biełaruskaj.
Biełaruski Skaryna i časam, i rodnym miejscam, i hłybinioj idei, i likam nadrukawanych knižak značna apiaredziŭ swaich susiedziaŭ: Ukraincaŭ i Maskoǔcaŭ. Dyk nad im-ža ŭ dalejšym i zatrymajmosia.