Karotkaja historyja Biełarusi (1910)/Čaść druhaja
| ← Čaść pieršaja | Čaść druhaja Падручнік Аўтар: Вацлаў Ластоўскі 1910 год |
Čaść treciaja → |
Прапануем да спампаваньня!
ČASĆ DRUHAJA
ad pawarotu Połackich kniazioŭ (1132 h.) da śmierci Witoŭta (1430 h.).
Za try hody paśla chaŭrusnaho pahromu kijeŭskimi kniaziami biełaruskich ziamiel narod u 1132 hadu zbuntawaŭsia prociŭ čužyncoŭ i prahnaŭ s Połacka kniazia Światopołka, z rodu kniazioŭ Jarosławičoŭ kijeŭskich. Sabraŭšysia na wieče, narod uradziŭ wiarnuć swaich kniazioŭ, prawych dziedzičoŭ Połackaho pasadu. Wybor wieča paŭ na kniazia Wasilka Rohwołodwiča (ŭnuka Ŭsiesława wialikaho). Pry hetym daŭnyje damowyje wojny i swarki zacichli; drobnyje ŭdzielnyje kniazi ciapier pačali krapčej trymacca adzin druhoha, padtrymywali miež saboj zhodu i ład, a tolki wojnami ŭ čužych ziemlach staralisia rasšyrać swaju ŭłasć. Tak jany zawaładzieli pry-Dźwinskimi ziemlami Liwoncoŭ i Łatyšoŭ. Ŭłasć i pawaha narodnaj rady-wieča rasšyryłasia. Wybar kniazia na Połacki pasad zaležaŭ tolki ad wieča. Jano pa swajej woli pieramieniaje kniazioŭ. Tak u 1151 hadu wieče wysłało połackaho kniazia Rohwołoda ŭ Minsk, a na Połacki pasad pasadziło Roscisława; cieraz wosiem hadoŭ iznoŭ wiarnuło Rohwołoda, a ŭ 1162 h. iznoŭ skinuło jaho, wybraŭšy kniaziem Ŭsiesława Wasilkowiča.
Ŭsiesłaŭ Wasilkowič naležyć da ličby słaŭniejšych Połackich kniazioŭ. Ion kniažyŭ s 1160 da 1180 hodu. Narod i ŭdzielnyje kniazi jaho wielmi lubili, wysoka ceniučy jaho rozum i sprawiedliwasć; usie achwotna jaho słuchali i nazywali Wialikim kniaziem. Paśla śmierci Ŭsiesława Wasilkowiča wieče nie chacieło wybirać sabie druhoha kniazia, a zawiało respubliku, katoraj kirawało 30 wybranych starcoŭ, chacia ješče žyli syny i ŭnuki Ŭsiesłana Bračysławowiča. Respublikaj Połackaje kniažstwo było 9 hadoŭ: ad 1181 da 1190 hodu. U 1190 hadu połočanie wybirajuć swaim kniaziem niejkaho Minhajłu, abo Mihajłu. Skora jon pieredaje pasad synu swajmu Ginwiłłu.
Nowy kniaź poboč pahanskaho—litoŭskaho imieni Ginwiłło nosić i chryścijanskaje imia Juryja; ženat z dačkoj ruskaho kniazia, chryścijankaj ŭschodniaho abradu. Ginwiłło pamior u 1199 hadu ŭ Oršy.
Hraničny kamień kniažstva Połackaho.
Chto byli hetyje Minhajło i Ginwiłło — trudna razhadać, Ab‘jaśnieńnie može być tolki takoje, što Minhajło prynaležaŭ da tahož rodu kniazioŭ Połackich, bo trudna dumać, kab połackaje wieče i ŭdzielnyje kniazi dazwolili čužomu zachapić połacki pasad.
Paśla Ginwiłły kniaziem byŭ prosty naślednik Iziasławowaho doma Barys syn Ramana Ŭsiesławowiča, (niekatoryje letapiscy nazywajuć jaho synam Ginwiłły), praŭnuk Iziasława Wołodzimirowiča. Barys wiadomy swajej nabožnaściu. Ion pabudawaŭ kolki chramoŭ u Połacku. Druhaja žonka Barysowa była Światochna, dačka polskaho kniazia Bolesława (Pamorskaho). Historyja ŭspaminaje ab narodnym buncie ŭ Połacku ŭ 1217 hadu, u časie katoraho Światochnu zabili. Synom swaim s pieršaje žonki Barys razdaŭ Liwonskije i Łatyšskije ziemli. Adzin z ich, Wasilko, byŭ kniaziem Kukiejnoskim (Kokienhaŭzen), druhi, Wiačesłaŭ, byŭ kniaziem u Jurjewie (Dorpacie), hdzie jaho zabili ŭ časie wajny s kryžakami ŭ 1223 hadu.
Paśla Barysa kniažyŭ u Połacku sian jaho, Wasilko (Kukiejnoski). U hetym časie žyŭ ješče Hleb Rohwołodowič, kniaź Drucki, dačka katoraho Paraskiewija (Paraska), pamioršaja ŭ 1239 h., zaličena da liku światych.
Ruiny zamčyšča ŭ Kokienhaŭzenie.
Apošnim kniaziem z domu Iziasławowičoŭ ličać Bračysława, katory kniažyŭ nad Połackam i Witebskam.
S kancom XII wieku prostaja linija kniazioŭ Połackich Rohwołodowičoŭ pačynaje wymirać. Kraj čekała inšaja dola, pryhataŭlalisia wialikije pierewaroty ŭ ziamli Biełaruskaj.
U tyje časy, kali połackije kniazi tracili čas i siły ŭ damowych wojnach adzin proci adnaho, susiedniaja staronka — Litwa ŭzmacniałasia i rasła. Užo ŭ XI stalećci ŭ čaści ziamiel z miešanym biełaruskim nasialeńniem zasnawałosia Litoŭska-Zawilejskaje kniažstwo, katoraje, pa nacionalnaści swaich žycieloŭ, było Litoŭska-Krywičanskim, abo Litoŭska-Ruskim kniažstwam z stalicaj u Nowahrudku.
Ruiny zamčyšča u Nowahrudku.
U 1230 h. Litoŭski kniaź Rynhold napaŭ na Biełaruskije ziemli i zawajewaŭ ich. Heta pierepužało udzielnych biełaruskich kniazioŭ. Pad kamandaj Dawida, kniazia Łuckaho, wystupili jany złučenymi siłami proci Litwy. Wojski spatkalisia na prawym bierezi Niomana, kala wioski Mahilno, — i Rynhold da zwańnia razbiŭ złučenaje wojska; pry hetym zhinuli słaŭnaj śmierćciu kniaź Dawid Łucki i Dźmitr, kniaź Drucki. Adnačaśnie zbuntawaŭsia narod u Połacku, i Rynhold pajšoŭ tudy z wojskam na ŭśmireńnie. U 1236 hadu Rynholdu ŭdałosia razbić wojska kryžackaje i paśla hetych dwuch pabied moh jon ličyć siabie zusim spakojnym, bo Ruś tady wielmi prycisnuli Tatary.
Piečatka kn. Mindoŭha.
Paśla śmierci Rynholda, syn jaho Mindoŭh uziaŭ ułaść u swaje ruki (1242 h.). Kali Mindoŭh sieŭ na wialikakniažeckim pasadzie ŭ Nowahrudku i ŭmacawaŭsia ŭ ziemlach Smalenskaj, Witebskaj, Druckaj, tady i Połackaje kniažstwo z Witebskim i druhimi ŭdziełami stracili swaju niezaležnaść.
Mindoŭh u 1262 hadu pryniaŭ katalictwo i s pazwaleńnia Papieža karanawaŭsia na karala Litoŭskaho, dumajučy takim sposabam zbawicca ad napaściej kryžackich. Hetyž samy Mindoŭh u 1255 h. dastaŭ pazwaleńnie ad Papieža karanawać syna swajho Wojšełka abo Wasila (dwuch imion) na Karala Ruskaho, katoraho dumaŭ pasadzić u Połacku. Kniazi ciapier užo wybiralisia nie wiečem, ale naznačalisia wialikim kniaziem Litoŭska-Ruskim. Pieršym takim naznačenym kniaziem u Połacku byŭ Totwiłł, abo Cimafiej, plamieńnik Mindoŭha. Hety Totwiłł cadhawaryŭ druhich Litoŭskich kniazioŭ zabić Mindoŭha, bo ličyli, što jon proci prawa zahornuŭ wialikakniažecki pasad: u litwinoŭ spadčyna naležała nie da synoŭ, ale da dziadźkoŭ—bratoŭ pamioršaho. Zhaworščyki padkupili Mindoŭhowaho słuhu Astapa i 12 wiereśnia (sienciabra) 1263 hodu napali na śpiačaho kniazia i zabili jaho razam z dwumia małaletnimi synami.
Paśla śmierci Mindoŭha pačalisia swarki i wojny namiež kniaziami—ŭbiŭcami. Totwiłła zabiŭ Trojnat. U Połack byŭ naznačeny Erden Dawidowič. Letapisi kažuć, što baćka Erdena — Dawid byŭ zrodnym (dwajurodnym) bratam Mindoŭha. Hety skaz wielmi wažny. Kali Mindoŭh byŭ rodzičem Dawida, dyk jon naležaŭ da rodu kniazioŭ Połackich.
Erden, jak pakazywaje handlowy kantrakt, katory zrabiŭ jon z Ryhaj, byŭ bolš za druhich niezaležnym kniaziem bo ŭ hetym kantrakcie ab wialikim kniazi nie ŭspaminajecca.
S 1293 da 1341 hodu kniažyŭ u Połacku Witen, a paśla kniažyŭ Andrej Olhierdowič.
U 1316 hadu na pasad wialikich kniazioŭ Litoŭskich sieŭ Hiedymin. Pry Hiedyminie i synie jaho, Olhierdzie, Połackaje wieče było zusim adsunutym ad hasudarstwiennych spraŭ; jano zajmałosia tolki sudami i sprawami haspadarskaho značeńnia. Hiedymin i Olhierd biezupynna kirawalisia da adnoŭładztwa. Jany, jak maha, kasawali udzielnych kniazioŭ. Paśla śmierci ŭdzielnaho kniazia udzieł pierechodziŭ nie ŭ ruki synoŭ, ale na wialikaho kniazia. Takim paradkam pierejšli na Olhierda Witebskaje kniažstwa (pa žonce, jon byŭ ženaty z Witebskaj kniažnaj Maryjej), Turoŭskaje, Mienskaje i inšyje. Nowahrudak byŭ uwieś čas centralnym punktam upraŭleńnia abšyrnym Litoŭska-Ruskim hasudarstwam. I tolki Hiedymin pierenios stalicu ŭ Wilniu.
Takim paradkam mała-pamału ź Biełaruskich ziemlaŭ złažyłosia nowaje hasudarstwo — kniažstwo Litoŭska-Ruskaje. Litoŭskije kniazi, umacawaŭšysia pierš u Połacku, prynimali chryścijanstwo i radnilisia ź Biełaruskimi i Połudzionna-Ruskimi kniaziami. Hiedyminu nia trudna było pry tahdyšnich warunkach zasnawać siłaj i palitykaj mocnaje hasudarstwo. Usia Połudzionnaja i Uschodniaja Ruś hibnuła pad tatarami. Ruskije kniazi achwotna išli pad apieku Hiedymina, asabliwa Kijeŭskije, Černihoŭskije i Wałynskije, bo widzieli ŭ im zbawiciela ad ciažkaj tatarskaj niawoli. Hiedymin byŭ mudrym čeławiekam, jon razumieŭ, što dabrom dy łaskaj možna bolš zrabić, čym siłaj, i dziela hetaho ŭ pryłučenych ziemlach nie čepaŭ jon wiery i swabody tamtejšych žycieloŭ, ale ŭsie paradki astaŭlaŭ tak, jak jany byli.
U časy kniažeńnia Witena, Hiedymina i Olhierda kraj ažyŭ, addychnuŭ paśla doŭhich damowych wojen, hrabiežstw i nieparadkoŭ,
Ruiny Trockaho zamčyšča.
Olhierd pierad śmierćciu (1377 h.) addaŭ synom swaim udzieły: Symonu — kniažstwo Mścisłaŭskaje, Jahajle — Witebskaje, Dźmitru Korybutu — Druckaje, Nowahrudzkaje i Lidzkaje. U Połacku kniažyŭ Andrej Olhierdowič. Wiedama, kniazi hetyje byli tolki namiestnikami wialikaho kniazia i nijakich prawoŭ nia mieli: kirawaŭ imi sam wialiki kniaź.
Piečatki kn. Kiejstuta.
Chacia Andrej Olhierdowič, kniaź Połacki, byŭ samym staršym synam Olhierda, ale naślednikam na wialikakniažecki pasad (ciapier užo ŭ Wilni) Olhierd pa prośbie žonki swajej — Juljany naznačyŭ Jahajłu. Andrej Połacki ličyŭ siabie pakryŭdženym hetym; jon nie pryznaŭ prawoŭ Jahajły na Wialikakniažecki pasad i atkrytna paŭstaŭ proci jaho. Dawiedaŭšysia, što wialiki kniaź maskoŭski — Dźmitry źbirajecca wajnoj na Litwu, jon paśpiešyŭ da jaho. Na miejsce Andreja Olhierdowiča naznačeny byŭ u Połack Andrej Harbaty, syn Kiejstuta. U hetym časie Kiejstut (brat Olhierda, dziadźka Jahajły), dawiedaŭšysia, što Jahajła tajna padmaŭlaje proci jaho kryžakoŭ, — pajšoŭ wajnoj na Wilniu, uziaŭ u niawolu Jahajłu i za karu adasłaŭ jaho ŭ Witebsk. Jahajła prysiahnuŭ, što budzie siadzieć spakojna, ale ŭ Witebsku iznoŭ pačaŭ nahawarywać kryžakoŭ, kab pamahli jamu wiarnucca na Wialikakniažecki pasad.
Kryžaki achwotna zhodzilisia pamahać jamu, bo wiedali, što pry hetych damowych swarkach asłablajuć swajho niepryjaciela. Rycary pryjšli s silnym wojskam. Jahajła złučyŭsia z imi i napaŭ nieŭspadzieŭki na Kiejstuta, ale Kiejstut byŭ razumnym i śmiełym čeławiekam, dyk i wajna z im była nia lohkaja, i karyść niewiadomaja. Dziela hetaho Jahajła puściŭsia na chitraść: jon prasiŭ dziadźku s synam u swoj aboz bytcam dla taho, kab pamirycca. Dawierčywy Kiejstut prystaŭ na heta, ale jak tolki jon pryjechaŭ tudy, jaho schapili razam s synam Witoŭtam, zawieźli ŭ Krewo (ciapier miastečko ŭ Ošmiansk. paw. Wił. h.), začynili jaho ŭ zamčyšče, hdzie na piaty dzień padasłanyje praz Jahajłu ŭbiŭcy zadušyli Kiejstuta razam sa słuhoj jaho Hryhoram Amuličem. Witoŭta čekała hetkaja-ž samaja śmierć; ale, žonka jaho, Anna, zdaleła wyratawać, piereadzieŭšy ŭ žanockuju apratku. Jahajło sieŭ iznoŭ na Wilenskim Wialikakniažeckim pasadzie. Kab sahnać kiejstutowaho syna, Andreja, Harbataho, s połackaho pasadu, Jahajło pasłaŭ na Połacki pasad brata swajho, Skirhajłu; ale Połačanie, ulubiŭšy swajho kniazia, zastupilisia za jaho i nie puścili ŭ Połack Skirhajłu. Tady Skirhajła pryzwaŭ kryžakoŭ i napaŭ na Połack. Ale kniaź Andrej Harbaty abaraniŭ swaju stalicu. Tymčasam Andrej Olhierdowič złučyŭsia s kryžakami i kniaziem smalenskim i tak sama pajšoŭ na Połackije ziemli. Narod razam Andrejem Harbatym nie dapuścili ich da Połacka. Tady kryžaki, spaliŭšy wakolicy Łukomla, Dryssy i šmat jakich wiosak, nabraŭšy kolki tysiačaŭ narodu ŭ niawolu, pawiernuli nazad. U hetym samym časie Światosłaŭ Smalenski napaŭ na Witebsk i Oršu. (Hety čeławiek prasławiŭsia swaim źwierstwam. Letapisi razskazywajuć ab im strašennyje rečy. Ion paliŭ cełyje sotni žywych ludziej, zapioršy u dreŭlanych budynkach, — dušyŭ, sadziŭ na koł žanok i małych dziaciej), Paśla pajšoŭ jon na Mścisłaŭl. Dziesiać dzion stajało jaho wojska kala horadu. Žycieli nie paddawalisia. Na adzinadcaty dzień pryjšła horadu padmoha, wysłanaja Witoŭtam. Skora pryjechaŭ i sam Witoŭt. Adbyłasia krywawaja, strašnaja bitwa. Światosława i jaho plamieńnika — Juryja zabili, a synoŭ jaho ŭziali ŭ niawolu. S pad Mścisłaŭla Litoŭskaje wojska pajšło da Smalenska; pasadziŭšy tam swajho kniazia, paśpiešyło jano dalej k Połacku, katory ŭsio ješče nie paddawaŭsia Andreju Olhierdowiču. Tady Andrej Olhierdowič, da katoraho ŭžo dajšli wieści ab doli Światosława, adstupiŭsia ad Połacka i zamknuŭsia ŭ Łukomli. Ale tut
(Pieredruk zabaronieny)Władysłaŭ-Jakoŭ Jahajło.
U hetym časie palaki, prycisnutyje kryžakami, šukali siabarstwa ŭ Litoŭska-Ruskim hasudarstwie. Na polskim—krakoŭskim pasadzie była Jadwiha, druhaja dačka karala Wenhierskaho Ludwika. Choć užo jana była zaswatana za Wilhelma Aŭstryjackaho, ale palaki pastanawili sarwać zaručyny i wydać jaje zamuž za Jahajłu addaŭšy jamu polski pasad. Rady ab hetym pačalisia pierš u Krewie, paśla ŭ Wołkawysku. 3 hetych rad pajšło toje, što Litoŭska-Ruskaje hosudarstwo złučyłosia s Polščaj; karol u złučenym hasudarstwie adzin — Jahajło; ŭnutrenaje ŭpraŭleńnie i hrošewaja (finansowaja) haspadarka zusim asobnyje ŭ kožnym hasudarstwie. Zahraničnyje znosiny i abarona ad niepryjacieloŭ wiaducca supolna. Jahajło pawinien pryniać katalictwo i šyryć jaho pamiež swaich paddanych. Kali warunki hetyje byli padpisany, Jahajło ŭ 1386 h. atprawiŭsia ŭ Krakoŭ z mnohimi kniaziami i bojarami. Inšyje bojary i kniazi s świty Jahajły pryniali razam z Jahajłom katalictwo. Jahajło, katory z małku byŭ chreščony pawedłuh uschodniaho abradu imieniem Jakoŭ, pry pierechodzie na katalictwo atrymaŭ imia Ŭładysława. A tady adbyłosia wienčańnie i koronacija.
Kali skončylisia wiasielnyje bankiety ŭ Krakowie, Jahajło razam z Jadwihaj pajechaŭ u swajo hasudarstwo. U Lidzie ŭ 1387 h. jon wydaŭ dekret ab skasawańni pahanskaj wiery ŭ Litwie, a ŭ Wilni hetaho hodu wydaŭ druhi dekret, u katorym, pamiež inšym, pisałosia, što Jahajło prysiahnuŭ usich Litwinoŭ, jak mužčyn, tak i žanok, usiakaho stanu, rodu i čynu, katoryje žywuć u hranicach Litoŭska-Ruskaho hasudarstwa, da jakoj by jany nie prynaležali wiery, — uprasić, uhawaryć, pryzwać, a nawat prymusić pryjmać katalickuju wieru i t. d.
Hetak rasparadziŭšysia, karol pajechaŭ u Biełaruskije ziemli; pabywaŭ u Witebsku, Połacku, — ŭ hetym apošnim pry im byŭ narodny bunt. Rasprawiŭšysia z buntoŭščykami, Jahajło pajechaŭ u Mahiloŭskuju huberniu, hdzie ŭ ciapierašnim miastečku — Obolcach, Kopyśskaho pawietu, zasnawaŭ pieršy katalicki kaścioł u hetym kraju.
Malborg (hłaŭnaja krepaść kryžakoŭ).
Jahajło Połack addaŭ Skirhajle i, kab bolej pryciahnuć Skirhajłu k sabie, pačaŭ — s kryŭdaj dla inšych bratoŭ swaich — nadzielać jaho ŭsio nowymi ziemlami i ŭ kancy zrabiŭ jaho Wialikim kniaziem Litoŭska-Ruskim. Heta raźsiardziło druhich jahajłowych bratoŭ, a bolš za ŭsio daniało Witoŭta, katory ŭ 1392 hadu patrapiŭ siłaj zawaładzieć Wilniaj i Wialikakniažeckim pasadam. Jahajło zmahacca z im tady nia mieŭ siły i prystaŭ na zhodu.
Wialiki kniaź Witoŭt.
Witoŭt byŭ unukam Hiedymina, a synam Kiejstuta. Wajennaj štuki wučyŭsia jon u swajho baćki Kiejstuta, najlepšaho ŭ tyje časy wajaki. Witoŭt byŭ wielmi zdolny i śmieły palityk. Kali Jahajło wienčaŭsia z Jadwihaj, usio było za tym, što wialikim kniaziem Litoŭska-Ruskim budzie nie chto inšy, jak Witoŭt. Tym časam rachunki abmylili. Jahajło Witoŭta pakinuŭ u staranie. Witoŭt tymčasam rabiŭ sabie pryjacieloŭ u druhich hasudarstwach, wydaŭ dačku swaju Nastasiu za Maskoŭskaho kniazia Wasila Dźmitrowiča; zazwaŭ u pomač kryžakoŭ. Kali Jahajło pierekanaŭsia, što zmahacca z Witoŭtam nie zdaleje, i jany pamirylisia, to Witoŭt žedaŭ karanawacca na Litoŭska-Ruskaho kniazia.
U 1392 hadu, ŭ Wilni ŭ katedralnym kaściele jon karanawaŭsia. Witoŭt atrymaŭ prawy niezaležnaho kniazia i ličyŭsia pad apiekaj karala. Witoŭt mieŭ tady 48 hadoŭ. Pałažeńnie kraju było niezawidnaje: z adnej starany cisnuli kraj kryžaki, z druhoj tatary, a ŭ samym kraju išli wiečnyje swarki i zwadki udzielnych kniazioŭ. Witoŭtu treba było supakoić kryžakoŭ i tataroŭ, źništožyć udzielnych kniazioŭ i zawiaści roznyje palepšeńnia (reformy) u hasudarstwie. Ale ŭ jaho byli ješče i inšyje mety: jon chacieŭ zasnawać mocnaje hasudarstwo, katoroje było by zusim niezaležnaje ad Polščy, i samomu karanawacca na Litoŭska-Ruskaho karala. Hetaj metaj i kirawaŭsia Witoŭt praz usio swajo žyćcio.
Pierš na pierš wialikamu kniaziu treba było prycišyć udzielnych kniazioŭ, a hetych kniazioŭ było mnoha, i kožny z ich nie chacieŭ mieć nad saboj nijakaj ŭłaści, nikoha nie chacieŭ słuchać, a pry najmienšaj swarcy zazywaŭ tatar, albo kryžakoŭ na pomač; z hetaj pryčyny ciahnulisia biezkaniečnyje damowyje wojny. Witoŭt na ŭsich ich patrapiŭ nałažyć swaju ruku i prycišyć. Inšyje ŭdzieły pryłučyŭ da hasudarstwa. Kirawanyje žaleznaj rukoj Witoŭta, udzielnyje kniazi prycichli. U 1396 hadu Witoŭt źjechaŭsia z ziaciem swaim, kniaziem Maskoŭskim, u Smalensku, hdzie jany ŭstanawili hranicy Litoŭska-Ruskaho i Maskoŭskaho kniažstw. Ciapierašnije huberni: Wilenskaja, Kowienskaja, Haradzienskaja, Suwalskaja, Padolskaja, Wałynskaja, Smalenskaja, Mienskaja, Mahiloŭskaja, Witebskaja, Kijeŭskaja, Černihoŭskaja, Kacierynosłaŭskaja, Chiersonskaja i Orłoŭskaja, a tak sama čaści Kałuskaj i Tulskaj prynaležali da Witoŭta. Hasudarstwo jaho ciahnułosia ad hranic Pskoŭskich i wioski Možajska (107 wiorst ad Maskwy) da Haličyny i Mołdawii z adnej starany, a z druhoj da bierehoŭ rek Oki, Suły i Dniepra.
Ciažej za ŭsio Witoŭtu było paładzić s Polščaj: usio, što jon rabiŭ dobraho dla swajho kraju, išło jak raz suproć žedańnia palakoŭ. U Polščy pad tyje časy byli ludzi razumnyje, chitryje i dobryje palityki. Choć sam Jahajło byŭ čeławiek słaby, hruby, niedalnozorki, ale im kirawaŭ wielmi razumny palityk Zbihniew Oleśnicki. Z im i prychodziłosia Witoŭtu hłaŭnym čynam zmahacca.
Na źjezdach Wilenskim 1401 h. i Horodelskim 1413 h. Litoŭska-Ruskije bajary atrymali polskije šlachockije herby. Panom padabalisia źjezdy i herby, a bolš za ŭsio padabalisia im prywilei (prawy nadanyje) nad stanam sielanskim. Witoŭt praz palcy hladzieŭ na źjezdy, herby i prywilei, katoryje šlachta sama sabie ŭstanaŭlała. Abježdžajučy šyrokaje swajo hasudarstwo, Witoŭt sam uhledaŭsia ŭ žyćcio i patreby narodu. Bačučy ciažkaje pałažeńnie „ziemian haspadarskich“ (dasłoŭno: ziemleroboŭ carskich — drobnych haspadaroŭ, chutaran), Witoŭt dawaŭ im roznyje prawy i palahčeńnia ad pawin
Biełaruskaja kronika (letapiś) ab Wialikich kniaziach Litoŭska-Ruskich.
Majučy piered wačyma hłaŭnuju swaju metu: zasnawać niezaležnaje zusim hasudarstwo, Witoŭt chacieŭ ustanawić asobnaho mitropolita dla Biełarusi, zasnawać nacionalnuju cerkwu, niezaležnuju ad maskoŭskaj metropolii. Dziela hetaho ŭ 1415 hadu zjechałosia biełaruskaje duchawienstwo na sabor u Nowahrudak, i tut Witoŭt wydaŭ akružnuju hramatu, ŭ katoraj tak pisałosia: „my, chociačy, štoby waša wiera nie mienšyła, ni ŭhibała, i cerkwam našym by strojenie było, učynili jeśmo tak mitropolita, zborom, na kijeŭskuju mitropoliju, štoby ruskaja čeść usia stajała na ruskaj ziemli“.
Pieršym biełaruskim mitropolitam byŭ Hryhor Cymwłak. Mitropolity bolš za ŭsio žyli ŭ Wilni.
U haradoch Witoŭt sadziŭ remieśnikoŭ i handlaroŭ, dajučy im roznyje „prywilei“, kab raźwić u kraju ŭsielaki promysieł i handel. Kožny mir s susiednimi hasudarstwami Witoŭt wykarystywaŭ na pašyreńnie krajowaho handlu. Kab ablehčyć i rasšyryć handel, Witoŭt budawaŭ nowyje darohi i masty na rekach, prasiekaŭ biezkaniečnyje lesy.
Pad kaniec swajho žyćcia Witoŭt wypoŭniŭ usie swaje žedańnia. Siłu kryžackuju ŭ bitwie pad Hrunwaldam Witoŭtu ŭdałosia zusim złamać; s tataroŭ patrapiŭ zrabić spakojnych susiedzioŭ; samawolstwa kniazioŭ udzielnych i bajar — supakoiŭ. Ustanawiŭšy sprawiedliwyje sudy, strohije wajennyje paradki; razšyryŭšy handel; padniaŭšy chlebarobstwo, ustanawiŭšy šyrokuju swabodu wiery, — Witoŭt moh čekać nahrady za swaje trudy.
Biełaruskaja kronika. (pierechowywajecca u Wilenskaj publičnaj bibliotecy)..
… honca pošlet. k wielikomu kniaziu witowtu k dorohičyou. što taja dҍła stałasia. i honiec toj najdjet. wielikaho kniazia witowta ou horodnҍ. i kniaź wielikyj witowt za odin djeń z horodna pryžjeniéb k otcu swojemu wielikomu kniaziu kiestouťju. onž rjekł. synu swojemou wielikomu kniaziu witowtou ty mnҍ nie wҍrił. a sie tyi hramoty što zapisalisia na nas. no boh nas ostjerjeh. ino ja wielikomu kniaziu jahajłou ničoho nie wdҍłał. nie rušił jeśmi ni skarbow jeho ni stad. a sam ou mienie ouniatstwҍ chodjať za małoju storožoju. a otčinu jeho witjebsk. krjewo. wsia mҍsta što otjec jeho djeržał, a toje wsie jemou daju ni v́ što nie wstupajusia, a to wdҍłał jeśmi. stjerjeha hołowy świej i počjuł jeśmi što na mienie lichomyślať i kniaź wielikyj jahajło. ouradowałsia
Zahraničnyje znosiny Witoŭta byli samyje najlepšyje. Maskoŭski kniaź Wasil prychodziŭsia Witoŭtu ŭnukam; kniazi Razanski, Twierski i dr. nazywajuć jaho panam i haspadarom swaim. Čechija choče addać jamu swaju karonu. Papiež paznačaje jaho apiekunom Ryskaho archijepiskopstwa. Imperatar Zyhmunt u listach swaich radzić Witoŭtu karanawacca na Litoŭska-Ruskaho karala. Witoŭt hetaho i dabiwaŭsia. Na wodochryšče 1429 h. zaprasiŭ jon k sabie ŭ Łuck haściej z usiej Eŭropy. Źjechalisia: Jahajło, karol polski z dwaranami; Wasil, kniaź maskoŭski; wialiki mahistr kryžacki; pasły ad imperatara hreckaho; pasoł ad Papieža; mitropolit maskoŭski Focij; Imperatar Rymski z bahataj świtaj. Pišuć letapisy, što kožny dzień wychodziło na pačastunki hościam 700 boček wina, miodu, piwa; 700 bykoŭ i karoŭ; 1400 baranoŭ; 100 zubroŭ; 100 kabanoŭ; 100 łosioŭ. Hości bankietowali ŭ Łucku 7 tydnioŭ.
Na karanaciju Witoŭta hłaŭnyje asoby, ad katorych heta zaležało, — Papiež i Rymski imperatar — zhadžalisia, ale praciŭny hetamu byli palaki. Ŭspamianuty wyžej Zbigniew Oleśnicki, biskup krakoŭski, usimi siłami staraŭsia hetamu piereškodzić. Ion pryčyniŭsia da taho, što karanaciju adłažyli na paźniej, i hości razjechalisia, umowiŭšysia zjechacca iznoŭ u 1430 hadu. Krakoŭski biskup, bajučysia, što pierełamać Witoŭta nie ŭdascca jamu, uhawaryŭ Jahajłu adstupić Witoŭtu polskuju karonu. Ale Witoŭt nie pahaliŭsia na polskuju karonu. Ion žedaŭ bačyć Litoŭska-Ruskaje hasudarstwo zusim niezaležnym, i tolki hetaj karony chacieŭ.
Na druhi hod źjezd iznoŭ sabraŭsia ŭ Trokach. Usie hości sabralisia, aprača Imperatara Rymskaho Zyhmunta, katory pasłaŭ karonu Witoŭtu z naročnymi pasłami. Ale Zbihniew Oleśnicki, padpilnawaŭšy pasłoŭ, adabraŭ u ich karonu. Letapiś kaže: I „lachowie, nie žyčyŭšy korony Litwie, koronu ot nich (pasłoŭ) tuju adabraŭšy i raźsiekšy jeje na poły, pryłožyli ko korunie biskupa krakowskaho, katoraja i ciepier pry zamku i kościele św. Stanisława jość“.
Witoŭt byŭ chwory. Hetaj nowaj nieŭdačy jon nie pierenios i 27 listapada 1430 hodu pamior.
Na źjezdach karanacyjnych Witoŭta, aprača karanacii jaho, raźbirałosia takže pytańnie ab tym, jak pahadzić cerkwy Uschodniuju-Prawosłaŭnuju z Zachodniaj-Katalickaj. Imperatar Zyhmunt raiŭ zrabić cerkoŭnuju uniju (złučyć cerkwy ŭ adno). Hetaje ž samaje pytańnie raźbirałosia i raniej ješče na źjezdach Biełaruskaho duchawienstwa ŭ Nowahrudku i Miensku.
Wialiki kn. Vitoŭt.
(s partretu katedry Wilenskaj.)
Pry Witoŭcie Biełaruś addychnuła lahčej. Drenna było pry im kniaziom i bajaram, ale narodu lepiej žyłosia.
Tolki ŭśpieŭ pamierci Witoŭt, jak iznoŭ načalisia samawolnyje wojny, pierš miež Skirhajłam i Świdryhajłam, a paśla miež Świdryhajłam i Zyhmuntam.
Kali byŭ wybran na Wialika-kniažecki pasad Litwy i Rusi Kazimir Jahajłowič, kraj iznoŭ pačaŭ prychodzić u paradak. Kazimir zawioŭ roznyje nowyje zakony, katoryje źmianili zusim haspadarku kraju. Ale z hetaho času asobnaja historyja Biełarusi kančajecca: heta staronka pačynaje žyć ahulnym žyćciom pierš Litwy i Rusi, a s 1569 hodu i Polščy. Pačynajucca časy štučnaho zbližeńnia, falšywaj družby razam s swarkami, niedarazumieńniami i abapolnaj niawieraj. Zmahańnie za niezaležnaść ciahniecca ješče 139 hadoŭ. U 1569 h. Litoŭska-Ruskaje hasudarstwo palityčna pamiraje.
