Karotkaja historyja Biełarusi (1910)/Čaść treciaja
| ← Čaść druhaja | Čaść treciaja Падручнік Аўтар: Вацлаў Ластоўскі 1910 год |
Čaść čaćwiortaja → |
Прапануем да спампаваньня!
ČAŚĆ TRECIAJA
ad śmierci Witoŭta (1430 h.) da Lublinskaj Unii (1569 h.).
Stranica z biełaruskaho psałtyra XVI stalećcia.
Dziela hetaho paśla Witoŭtawaj śmierci prawosłaŭnaja parcija, u katoraj ličylisia tady kniazi: Olelkowičy (Słuckije i Kapylskije), Sanhuški, Sapiehi, Wišniewieckije, Zbaraskije, Poryckije, Ozierskije, Podbierezkije, Ostroskije i mnoha inšych, bojučysia pierewahi nad saboj palakoŭ i polskaj parcii, wysunuli na kandydata ŭ Wialikije kniazi Świdryhajłu, swajho starońnika. Parcija była silnaja i Świdryhajło staŭ Wialikim kniaziem Litoŭska-Ruskim. Świdryhajło chacieŭ, padobna Witoŭtu, kirawać hasudarstwam niezaležna, ale na heta ŭ jaho niechapiła ni rozumu, ni śmiełaści. Majučy charakter žorstki i haračy, jon skora adnadziŭ ad siabie nawat swaich starońnikoŭ. Trymajučy tolki adnu staranu — prawasłaŭnych, dakinuŭ jon droŭ u tleŭšyje ješče iskry swarak relihijnych, robiačy ahraničeńnia katolikam. Dziela hetaho katalickaja parcija žadała mieć na Wialika-kniažeckim pasadzie swajho starońnika, Žygimonta Kiejstutowiča. Kab dajści swajej mety, jany zrabili zhawor, kab zabić Świdryhajłu. U 1432 hadu Žygimont z zhaworščykami ŭ nočy ŭwajšoŭ u Ošmiany, napaŭ na zamčyšče, s katoraho čuć zdaleŭ uciačy Świdryhajło, pakinuŭšy tam žonku i bahactwy.
Świdryhajło uciok u Połack i zara źwiarnuŭsia ab pomačy da kryžakoŭ, katoryje jamu ŭ skoraści i prysłali padmohu. Tymčasam biełaruskije ziemli nie chacieli prysiahać Žygimontu. Świdryhajło s kryžackim wojskam pajšoŭ na Ošmiany, ale byŭ raźbity i čuć ratawaŭsia sam, pierš u Połack, a paśla ŭ Pskoŭ. Žygimnot, budučy Wialikim Kniaziem, pieremieniaje palityku: jon prycieśniaje biełarusoŭ prawasłaŭnych i dziela taho starońniki prawasłaŭnaj parcii — kniaź Iwan Čartoryski razam z wajewodami Doŭhirdam i Lelusam — ubiwajuć Žygimonta ŭ 1440 hadu.
Tady prawasłaŭnaja biełaruskaja parcija wybiraje na Wialiko-kniažecki pasad Kazimira, syna Jahajłowaho (1441) a praz 7 hadoŭ palaki wybirajuć jaho swaim karalom. Z hetaho času pieršy ješče raz wołodaje Polščaj i Litwoj z Biełarusiej adzin karol.
Pry Kazimiry na sejmach u Lublinie (1447 h.), u Parčewie (1451 h.) i ŭ Pietrokowie (1453 h.) padnimajucca pytańnia ab nierazdzielnym złučeńni dwuch hasudarstw, ale Litwa i Biełaruś zmahajucca ješče za swaju niezaležnaść i atkidajuć jednaść s Polščaj, katoraja hraziła źništažeńniem nacionalnaj świedomości ŭ biełarusoŭ, dziela taho, što šlachta achwoča była pryjmać tolki pawierchny „łosk“ polskaj kultury i polskije zwyčai.
U 1439 hadu adbyłasia Fłorenckaja Unija Cerkwiej prawosłaŭnaj s katalickaju. Kazimir zraŭnawaŭ prawy prawasłaŭnych s katolikami, apirajučysia na tym, što Uschodniaja cerkwa złučyłasia z zachodniaj. Ale, papraŭdzi, poŭnaho złučeńnia cerkwiej paśla Fłorenckaj Unii nie było.
Kn. Kazimir Jahajłowič.
Kazimir Jahajłowič, jak maha, ściarohsia wajny, za toje šmat pracawaŭ dla ŭzmaćnieńnia prawa ŭ unutrenym žyćci kraju. Ion wydaŭ nowyje zakony („Ziemskije Prywilei Kazimira“ 1457 h.) dla ŭsich ziemiel Litoŭska-Ruskaho hasudarstwa. Pawedłuh hetaj prywilei, nichto s kniazioŭ, bajar i mieščan nie karajecca pa čyim niebudź danosie, jaŭnym, ci tajnym, ni nakazywajecca padazrenny pierš čym budzie abwinawačen na jaŭnym sudzie. Za čužy prastupak nichto druhi aprača winawataho nie karajecca — ni žonka za prastupki muža ni baćka za prastupki syna. Cikawa XV staćcia prywilei, u katoraj zabaraniajecca ludziam čužych narodnaściej zajmać ŭradowyje słužby i kuplać ziamlu ŭ Litoŭska-Ruskim hasudarstwie: „…w tych ziemlach našych, toho wielikaho kniažstwa, ziemiel, horodow, miest, a s katorych kolwiek wradow i dziedzictw wderžańnia, albo dostojnaściej, no majesi dawaci žadnomu čužeziemcu, ale tolki tubylcom tych ziemiel, majem dawaci my i potomki našyje“.
Sudziebnik, albo Statut Kazimira Jahajłowiča, wydanyj u 1492 hadu ŭ mowie biełaruskaj, apirajecca ŭsiudy na ŭstanowy Witoŭta. Hety sudziebnik raźbiraje akuratna ŭsie zakony: ab kopnych (miežewych) sudach, ab hwałtach, parubkach, ab źjezdnych sudach, ab darohach, mastach i dr.
Pa haradoch Kazimir zawadziŭ Majdeborskaje prawo, pa katorym harady mieli swaje sudy, swajo upraŭleńnie i zusim niezaležna kirawali saboj praz swaich wybarnych. Majdeborskaje prawo Kazimir zawioŭ u Połacku, Witebsku, Minsku i mnohich druhich haradoch. Dziela hetaho tyje harady pačali chutka bahacieć, handel u ich pačaŭ šybka razwiwacca.
Ruiny zamčyšča ŭ Miry.
Paśla śmierci Kazimira (u Hrodnie 1492 h.) iznoŭ na niejaki čas Polska-Litoŭskaje hasudarstwo razdzieliłosia. Palaki wybrali za karala Jana Olbrachta, a litwiny i biełarusy — Aleksandra (abodwa syny Kazimira). Kali-ž u 1501 h. pamior Jan Olbracht, palaki Wialikaho kniazia Aleksandra wybrali i swaim karalom.
U tym časie, kali Litoŭska-Ruskaje hasudarstwo zmahałosia za swaju niezaležnaść, na ŭschodzie rasło i ŭzmaćniałosia Maskoŭskaje kniažstwo. U carstwowańnie Ioanna III jano stanowicca ŭžo silnym hasudarstwom, na katoraje wolej-niawolaj pawinny byli ahledacca sumiežnyje narody. Daŭniej, kali Maskoŭskaje kniažstwo było słabym, na jaho mała ahledalisia Litoŭska-Ruskije kniazi; ciapier že jano było silnym i chacieło pakazać swaju siłu. Z daŭna išli spory z Maskwoj ab litoŭska-ruskich hranicach, ale, kali za Ioanna III Maskwa pačuwałasia na siłach, jana zajawiła swaje prawy na biełaruskije ziemli, bytcam jany z daŭnych časoŭ naležali da Maskwy, byli „wotčynaj“ maskoŭskich caroŭ. I woś za hetu „wotčynu“ pačalisia doŭhaletnije wojny (ciahnuŭšyjesia blizka 150 hadoŭ), u katorych na śmierć zmahalisia Maskwa i Ruś litoŭskaja. Wajna heta była ciažkaja i doŭhaja; jana bolšuju čaść Biełarusi abiernuła ŭ ščyruju pustyniu. Mirnyje sielanie, hrablenyje i palenyje, pakidali swaje zahony i kut rodny i biehli ŭ pałudziennyje ściepy. Pala zarastali lesam, kultura padała. Zbaŭlenaja mužstwam Olhierda i Witoŭta ad ciažkaj tatarskaj niawoli, Biełaruś u časie maskoŭskich wojen dajšła da takoj samaj ruiny, jak uschodniaja i pałudziennaja Ruś u časie tatarskaha panawańnia.
Kali Litwa i Biełaruś wybrali sabie asobnaho kniazia Aleksandra Jahajłowiča, — Ioan karystajučy z razładu pamiž Litwoj i Polščaj, pačaŭ wajnu. Adzin z adździełoŭ maskoŭokaho wojska, uwajšoŭšy ŭ Biełaruskije ziemli, uziaŭ Rohačoŭ; horad razhrabili i spalili, a žycieloŭ uziali ŭ niawolu i adasłali ŭ Maskwu. Aleksandr paśpiešyŭ pasłać pasłoŭ k maskoŭskamu kniaziu kab dapytacca pryčyn wajny i zrabić mir. Mir uładzili, adstupiŭšy Maskwie horad Mścisłaŭ. Kab utrymać zhodu z maskoŭskim kniažstwam, Aleksandr hetaho-ž hodu, pasłaŭ swatoŭ swaich da dački Ioanowaj, Aleny, s katoraj i abwienčaŭsia. Ale heta nie ŭzmoćniło miru.
U 1500 pačałasia ŭžo zapraŭdnaja wajna z abodwych staron; heta była pieršaja wajna Litoŭska-Ruskaho hasudarstwa z Maskoŭskim Carstwam. Aleksandr wystupiŭ proci swajho cieścia, addaŭšy kamandu nad wojskam kniaziu Konstancinu Ostroskamu. 14 čerwienia 1500 hodu była bitwa, samaja nieščaśliwaja dla biełaruska-litoŭskich wojsk, kala horadu Dorohobuža. Blizka wosiem tysiačaŭ narodu zhinuło ad ran i patapiłosia ŭ rece Wierdošy. Wojewoda Konstancin Ostroski i mnoha druhich kniazioŭ papali ŭ niawolu.
Proba biełaruskaho piśma z 1562 hodu.
Ŭ pačatku 1501 hodu maskoŭskaje wojsko padstupiło pad horad Smalensk. Smalensk abaraniŭsia, ale žycieli jaho nie mahli praškodzić apustašać, palić i hrabić bahatyje i mnohaludnyje wakolicy Smalenska. Pačynali pierehawory ab miry, ale nie najšli ładu. Ioan druhi raz u hetym hadu pasłaŭ swaje wojska dabywać Smalenska. Horad iznoŭ zdaleŭ abaranicca čaściu mužstwam žycieloŭ, čaściu chitraściu: biezprestannymi napaściami (šturmami) maskoŭskaho wojska ścieny horadu byli ŭžo šmat hdzie prabity. Tady smalenski wojewoda Hlebowič pačaŭ pierehawory z maskalami, bytcam chočučy im paddacca, na što prasiŭ adpačynku na adnu noč. Maskoŭskije wojewody prystali na jaho prośbu s tym, kab praz usiu noč nie čutno było ŭ horadzi stuku tapara. Smalency datrymali słowa, ale i biez tapara, adnymi piłami — paprawili ea noč ścieny. Tady maskoŭskije wojewody, ściamiŭšy, što niezdalejuć pieremahčy horada, atstupilisia ad Smalenska i pajšli na Mścisłaŭl, ale tam ich adbiŭ kniaź Iwan Sołomierecki.
Druhaja čaść maskoŭskaho wojska pajšła k Zachodnaj Dźwinie; jano raźbiło i ŭziało ŭ niawolu kala 7 tysiač čeławiek z Litoŭska-Biełaruskaho wojska. U 1502 hadu Iwan iznoŭ pasyłaje ahramadnyje siły dabywać Smalenska. Čaść hetaho wojska, napaŭšy na horad Oršu, uziało jaho spaliło i razhrabiło i dalej pasuwałosia na Mścisłaŭ, pakidajučy za saboj ščyruju pustyniu, na katoraj tolki dymilisia pažaryščy, a niebo ŭ dzień černieło ad dymoŭ, a ŭ nočy pałanieło čyrwonymi zorywami pažaroŭ. Ale hetaje hramadnaje wojska skora zpačało haładać u kraju, katory samo spustošyło, i pawinno było z hetaj pryčyny paśpiešna wiertacca nazad.
Nakaniec 25 marca 1503 h. zrobleno było časonaje zamireńnie. Za Maskwoj astaŭsia horad Homiel i kolki miest u ciapierešnim Rohačeŭskim pawiecie.
Zamireńnie ješče nia skončyłosia, kali abodwy wajujučyje — ziać i cieść — pamierli (ŭ 1506 hadu).
Pry Aleksandry biełaruskaja parcija mieła pierewahu nad litoŭskaj; parcija heta padtrymywała na wysokim hasudarstwienym stanowiščy kniazia Hlinskaho, katory tak samo mieŭ pašanu i ŭ Aleksandra. Kali Aleksandra wybrali na polskaho karala, jamu treba było hadzić interesy Litwy z interesami Polščy, katoryje zusim razychodzilisia. Kab lahčej było jamu paraić z hetym, ŭstupiŭšy na polski pasad, jon padniaŭ pytańnie ab poŭnym złučeńni Litwy s Polščaj. Biełaruska-Litoŭskije kniazi i bajary tak sama zrazu proci hetaho ničoha nia mieli, a to s pryčyny wojen z Maskwoj, bo dać atpor Maskwie adno Litoŭska-Ruskaje hasudarstwo nie mahło.
U 1501 hadu ŭ Polšču byli pasłany ad Litwy i Biełarusi deputaty, kab zrabić hasudarstwienuju uniju s Polščaj, ale biez unižeńnia pry hetym Litoŭskaho hasudarstwa. Palaki napisali ŭmowu hetaj unii (złučeńnia), pa katoraj Litwa i Ruś mielisia być zaležnymi ad Polščy. Litoŭska-Biełaruskije deputaty admowilisia padpisać takuju Uniju. Ale Aleksandr prymusiŭ ich padpisacca; pieršy padpisaŭsia Hlinski. Kab nie wajna z Maskwoj, hety Aleksandroŭ prymus peŭnie dawioŭ by da poŭnaho razjednańnia s Polščaj: Joan III bytcam zahaniaŭ Litwu i Biełaruś u ruki palakoŭ.
Pa śmierci Aleksandrawaj litoŭskaja partija, bojučysia, kab biełarusy nia wybrali ŭ Wialikije kniazi Hlinskaho, paśpiešylisia wybrać Aleksandrowaho brata Žygimonta (zwanaho ŭ Litwie druhim, albo starym), nie radziučysia pry hetym s palakami, katoryje byli prymušeny wybrać jaho i na polskaho karala, bo inačej Litoŭoka-Ruskaje hasudarstwo adpało-by ad Polščy).
U 1508 hadu, kali kniaź Hlinski, zdradziŭšy Žygimonta, pieredaŭsia na staranu Maskwy, za jaho namowaj wojska Ioanawaho naślednika Wasila zaniało bolšuju čaść Biełarusi. Hlinski sam wioŭ Maskoŭskaje wojska. Žygimot z wialikim i mocnym wojskam wystupiŭ proci jaho. Tady Wialiki kniaź Maskoŭski zhodziŭsia mirycca wiečnym miram. Pawedłuh umoŭ hetaho miru Maskoŭski kniaź pawinien byŭ wyzwolić z niawoli kniazia Konstancina Ostroskaho i druhich wajennych niawolnikoŭ.
Wiečny mir trywaŭ usiaho tolki piać hadoŭ: u 1513 hadu iznoŭ pačałasia wajna. Wasil uziaŭ Smalensk. Paśla wojski spatkalisia na bierehach rek Dniepra i Krapiŭny, niedaloka ad Oršy. Wialiki Hetman kniaź Konstancin Ostrožski wyjhraŭ dźwie bitwy. Ostrožski kamandawaŭ usiaho tolki 35 tysiačami čeławiek, a maskoŭskaho wojska było 80 tysiač čeławiek i, nia hledziačy na heta, pieremoh. 30 tysiač trupoŭ zasłali ŭsio pole pamiž Oršaj i Dorohobužem. Wialiki Hetman Konstancin Ostrožski, ščyry starońnik prawosławija, na pamiać wyjhranaj bitwy dabudawaŭ cerkwu ŭ Wilni.
Z hetaho času zmahańnie za Biełaruś wiadziecca biezupynno. My nia možem u karotkim prahladzie historyi baćkoŭščyny našaj raźbirać usie hetyje wojny; skažem tolki, što Połack, Mścisłaŭl, Orša, Rohačoŭ, Homiel, Witebsk najbolš ciarpieli ad hetaj doŭhaj i ciažkaj wajny. Dymilisia harady, miastečki i sioły; ziemla ležała adłoham i parastała lesam; žycieli chawalisia pa lesoch, albo ŭciekali na dalokuju Ukrajnu. Možna śmieła skazać, što ŭ wakolicach hetych haradoŭ niema piadzi ziamli nieablitaj krywioj. Tysiačy mahił, raskinutych pa kraju i dahetul prypaminajuć nam ciažkuju ruinu, da jakoj dawiali kraj naš hetyje wojny.
Wojny adnaŭlalisia ŭ 1516, 1518, 1519, 1534, 1535, 1536 hadach. U 1537 hadu zrobleno było zamireńnie na 5 hadoŭ; adnawili jaho ŭ 1542 hadu na 7 hod i ješče raz adnawili ŭ 1549 h. Kali skončyłosia zamireńnie, tady pačałasia wajna za Liwoniju.
Liwonskaja wajna pačałasia ŭ 1561 hadu. Maskwa i Polšča śpiralisia za prawy na Liwoniju, ale Liwonija swajej achwotaj pierechodziła da Litwy i prasiła ŭ jaje zastupnictwa. Wojny za Liwoniju adbywalisia iznoŭ na biełaruskich ziemlach. U 1562 hadu Maskoŭski Car Joan IV Hrozny z armijej u 280 tysiačaŭ čeławiek pajšoŭ pa Biełaruś, asadziŭ Połack i 15 lutaho 1563 hodu ŭziaŭ jaho. Połack u tyje časy byŭ bahatym horadam. Usio zołato, sierebro i darahije rečy ŭ bahaciejšych bajar, kupcoŭ i mieščan byli zabrany razam z hasudarstwienym skarbam. Władyka połacki, wojewody i ŭsie znatniejšyje ludzi byli ŭziaty ŭ niawolu i atpraŭleny ŭ Maskwu. Car Joan prykazaŭ chryścić usich žydoŭ, a tych, katoryje spraciwiacca, tapić u Dźwinie. U 1564 hadu wojewoda trocki kniaź Mikołaj Radziwiłł raźbiŭ Maskoŭskaje wojska pad Čašnikami, paśla aswabadziŭ Oršu ad maskoŭskaho wojewody kniazia Sierebranaho i jaho wojska, katoraje, uciekajučy, spustošyło ahniom i miečom uwieś kraj ad Dubroŭny da Kryčewa.
U 1568 hodu kniaź Sanguško pad tymiž Čašnikami i kala Ułły raźbiŭ iznoŭ maskoŭskaje wojska, a Wojewoda Pac — pad Witebskam. Pabiedy Sanguški, Paca i Radziwiłła prymusili Joana prystać na mir, katory i byŭ padpisany a 1569 hadu, Žygimont byŭ apošnim kniaziem z Jahajłowaho rodu, i Joan ciešyŭ siabie dumkami ab tym, što jaho wybieruć na Polska—Litoŭski pasad.
DAVIDHARADOK..
Aleksandr pamior u 1505 hadu. Paśla jaho kniažyŭ na Litwie i Biełarusi Žygimont, brat Aleksandra, syn Kazimiroŭ. Ješče pry žyćci swaim Žygimont Stary naznačyŭ swajho syna Žygimonta Aŭhusta ŭ Wialikije kniazi na Litoŭska-Ruski pasad. Takim sposabam u Litoŭska-Ruskim hasudarstwie iznoŭ ažyła dumka ab hasudarstwienaj niezaležnaści. Ale Litoŭska-Ruskije kniazi i bajary nie patrapili wykarystać jaje dziela razładu pamiž saboj. A tymčasam u žyćci hetaho kraju rabilisia ahramadnyje pieremieny, što mahli, zdawałosia, pamiryć Litoŭskuju i Biełaruskuju parciju, miž katorymi bolš za ŭsio padnimalisia swarki, relihijnyje i nacionalnyje. Wialiki ruch reformacii, kakatory zachapiŭ i padniaŭ usiu zachodniuju Eŭropu, nie abminuŭ i Biełarusi. Roznyje sekty reformackaj wiery napływali ŭ Biełaruś i Litwu z dwuch staron: praz wyšejšyje klasy i praz haradzkoje, mieščanskaje nasieleńnie.
Kalwinskaja i Luteranskaja wiera stali wiadomymi ŭ Litwie i Biełarusi s pieršych-že hadoŭ pajaŭleńnia ich u Zachodniaj Eŭropie, u toj samy čas, kali tam Luter i Kalwin sami šyryli swaje nawuki.
Kn Žygimont II (Stary).
Ŭ Biełarusi daŭno ŭžo byŭ taki zwyčaj, što moładź znatniejšych i bahaciejšych familij jechała za nawukaj u Zachodniuju Eŭropu. Ad Niemieččyny da Hišpanii i Italii ŭsie wyšejšyje škoły poŭny byli hetaj wučaščajsia Zachodna-Ruskaj maładziežy, katoraja pierechodziačy z horadu ŭ horad, z uniwersytetu da uniwersytetu, znajomiłasia z zahraničnym žyćciom, palitykaj i nawukaj. Waročajučysia damoŭ jana prywoziła s saboj usie tyje nowyje dumki, jakije ŭ toj čas šyrylisia za hranicaj. Woś, hetaj darohaj kalwinizm i luteranstwo chutka pačali šyrycca ŭ Biełarusi namiž wyšejšymi bahaciejšymi stanami. Iznoŭ že da mieščanstwa protestanckaja nawuka prychodziła praz niemieckich kupcoŭ i remieśnikoŭ, katorych niemało žyło pa haradoch.
Protestanctwo rasło i šyryłosia ŭ Litwie i Biełarusi nadta šybka: za jakich-niebudź dwaccać hadoŭ protestanctwo razšyryłosia ŭžo tak šyroka, što ŭ Senacie zasiedało ŭsiaho tolki dwoje katalikoŭ: biskup wilenski dy žmudzki; a ŭ nowahrudzkim wojewodztwie z 600 z liškam prawasłaŭnych familij astałosia ŭ staroj wiery ŭsiaho tolki šesnaccać. Biełaruś u časie reformackaho ruchu była wielmi padatnaj hlebaj dla nowaj nawuki. I heta woś čamu.
Katalictwo na Biełarusi i ŭ Litwie ad času Jahajły było wieraj hasudarstwienaj; pobač s katalictwam była inšaja, staraja wiera, asilenaja nowaj, ale nieprymiryŭšajasia s swaim pałažeńniem. Kipieło ješče zmahańnie za kožnuju kryšynu ŭłaści i pilna razdmuchiwałasia abustaronnaja nienawiść. Pamiež abodwymi staranami krajnije byli nieprymirymy, ale ŭ srednich radach i światlejšych ludziej mała-pamału wyrablałasia świedomaść patreby šyrokaj swabody relihijnaj i nacionalnaj. Reformacija prychodziła ŭ toj čas, kali ludzi ščyra zajmalisia pytańniem, katoraja wiera jość wieraj praŭdziwaj. I ruch byŭ taki mocny i tak hłyboka parušyŭ usio hramadzianstwo, što, možna skazać, zrabiŭ poŭny pierewarot u dumkach i pahladach.
Uwieś protestancki ruch, a asabliwa kalwinizm, znajšoŭ mocnych i zamožnych apiekunoŭ u kniaziach Radziwiłłach. Kniaź Mikałaj Radziwiłł (Čorny) praz karotki čas zasnawaŭ u Litwie i Biełarusi 163 kalwinskije zbory: u Wilni, Breście, Holšanach, Ošmianach, Smarhoniach, Nieświžy, Oršy, Miensku, Nowahrudku, Witebsku, Škłowie, Połacku i pa inšych haradoch. Bolš wiadomyje z biełaruskaj znaci: Kiški, Hlebowičy, Wołowičy, Słuški, Zienowičy i dr. byli kalwinistami. Za ich prykładam išła drobnaja šlachta i bajary.
Ŭ hetym samym časie mozyrski ziemski sudździa Sciepan Ławan šyryŭ razam z Budnym i Matawiłaj socijanizm i arjanizm (nawuka arjanoŭ nie pryznawała Chrysta za syna Božaho, ale tolki za čeławieka). Kožnaja z hetych nowych relihijnych sekt — a ich było kolki dziesiatkoŭ — mieła swaich ščyrych abaroncoŭ i wierujučych.
U časie reformacii ŭsie nowyje kirunki myśli prymusili ludziej lepiej uhledacca ŭ žyćcio, bracca da nawuki i šyreńnia aświety, a pobač budzilisia nacionalnyje dumki. Jak u Polščy wiadomy myślicień Modžejeŭski padyjmaŭ pytańnie ab ustrojstwie nacionalnaj katalickaj cerkwi z bohasłužebstwam u polskaj mowie, tak u nas haračym słowam budziŭ nacionalnuju dumku Symon Budny i Wasil Tiapinski. Tiapinski ŭ pradmowie da swajho Jenanhiella, pisanaho aa biełarusku, tak biaduje nad tahdyšnim słabym samapačućciem nacionalnym biełarusoŭ… „duchoŭnyje učycieli piśma ruskaho nie znajuć, nie razumiejuć i nia bačuć“… niema i škoł biełaruskich …„začym u polskije (škoły), albo u inšyje… siebie i dzieci swoje biez wstydu zaprawujut (addajuć wučyć)“. Kinutaja nacionalnaja dumka raźwiwałasia. Druhi niewiadomy piśmieńnik z prawasłaŭnaho abozu ŭ krychu paźniejšyje ŭžo časy pryčynaj nacionalnaho ŭpadku Biełaruskaho narodu ličyć niedachwat nacionalnaj praświety, kažučy hetymi słowami: „iž Ruś, spospolitowaŭšysia z imi (palakami), pazawidzieli ich abyčajem, ich mowie i naukam i, nie majučy swoich nauk, u nauki Rymskije swaje dzieci dawać pačali: katoryje z nawukami k wiery ich nawykli i tak po mału-mału naukami swojemi usie panstwo Ruskoje do wiery Rymskaj prywieli, iž potomkowo kniažat Ruskich z wiery prawosłaŭnaj na Rymskuju wykreścilisia i naźwiski i imiony sobie pootmieniali, jakoby nikoli nie znalisia byci potomkami błahočeściwych prarodzicielej swaich… Bo koliby byli nauku mieli, tohdy by za niewiedomościu swojeju nie pryšli do takoje pohibieli“.
Reformacki ruch na Biełarusi mieŭ wialikaje praświetnaje značeńnie, ale razam s tym prynios i šmat škody.
Religijny ruch ustanawiŭ zhodu pamiž Litwinami i Biełarusami. I adny i druhije mahli pracawać razam u kulturnym ruchu i razam u sprawach nacionalnaj niezaležnaści ad Polščy. Zdawałosia, što nie było na heta lepšaho momentu. Tym časam wyjšło inačej: Litwa i Biełaruś, zamiesta dajści niezaležnaści ad Polščy, saŭsim z jeju złučylisia.
U 1548 hadu pamior Žygimont (Stary). Litoŭska-Ruski kniaź Žygimont-Aŭhust zaniaŭ i polski pasad. Žygimontu-Aŭhustu pryjšłosia kniažyć u časie samaho razharu reformacko-religijnych sporoŭ. Tymčasam Maskoŭskije wojny hrazili poŭnym upadkam hasudarstwa. Pierebiehčyki z Maskoŭskaho kniažstwa — jak kniaź Kurbski i inšyje — raskazywali strašennyje rečy ab Joanie Hroznym, dyk usie bajalisia maskoŭskaho kniazia i staralisia, jak maha, baranicca. Ale niechwatało sił, i woś, chacia i nieachwotnie, treba było źwiarnucca da Polščy, zblizicca da jaje, dać bolšuju siłu palakam u kraju na rachunak swajej niezaležnaści.
Ab zbližeńni Litwy i Polščy pačaŭ staracca i Žygimont-Aŭhust. Pastanoŭleno było źjechacca dziela hetaho na ahulny sejm i uraić razam pytańnie ab hasudarstnienaj Unii. Źjechalisia ŭ 1569 hadu ŭ Lublinie.
U pieršyje-ž dni sejma atkryłosia, što polskije i biełaruska-litoŭskije deputaty saŭsim inačej hladzieli na sprawu unii (złučeńnia). Litoŭska-Biełaruskaje kniažstwo chacieło zrabić chaŭrus, nie kasujučy samabytnaści swajho hasudarstwa. Palaki na heta kazali, što taki chaŭrus jany mohuć zrabić nia tolki z samym dalokim narodam, ale i z samym dzikim, i žadali poŭnaho skasawańnia samabytnaści Litoŭska-Ruskaho hasudarstwa i zamieny jaho ŭ polskuju prawinciju. Niwodnaja starana nie chacieła ustupić, i tak, niedajšoŭšy ładu, Litoŭska-Ruskije deputaty raźjechalisia damoŭ. Palaki, bačučy, što nie daduć rady Ruska-Litoŭskim ziemlam, pakul jany trymajucca razam, pastanawili razłučyć ich. I woś, apirajučysia na tym, što Pałudzienna-Ruskije ziemli: Padleśsie, Wałyń i Kijeŭ — byli zawajewany praz prodkoŭ domu Jahajłowaho, karol ad siabie darawaŭ hetyje ziemli Polščy i patrebowaŭ, kab deputatami na sejm pryjechali ad hetych ziemlaŭ nia wybranyje narodam ludzi, ale naznačenyje karalom hasudarstwienyje čynoŭniki. Kali dawiedalisia ab hetym u Litwie i Biełarusi, narod ahornuŭ strach piered ješče adnej damowaj wajnoj s Polščaj. I woś praŭdziwyje wybarnyje narodnyje deputaty chutka sabralisia na radu ŭ swaim kraju i pastanawili pasłać ad siabie pasłoŭ na sejm. Pasły, pryjechaŭšy ŭ Lublin, wykazali zadziŭleńnie swaje palakam, haworačy, što tyje biez Litoŭska-Ruskich deputatoŭ nia majuć prawa pryłučać da Polščy ad wiekoŭ naležaŭšyje da Litwy ziemli, što palaki abrezajuć krylla ŭ Litoŭskaho kniažstwa, dy što lepiej užo złučyć z Polščaj usio Litoŭskaje kniažstwa. Pasły trebowali skasawać ukazy ab pryłučeńni Pałudzionna-Ruskich ziemlaŭ i adłažyć sejm, kab, raźjechaŭšysia, lepiej abdumać plan unii i na nowym sejmie zakončyć sprawu. Hetym Litoŭska-Biełaruskije pasły chacieli wyjhrać na časie i, piereciahnuŭšy na swaju staranu Pałudniowa-ruskich ludziej,
Kn. Žygimont Aŭhust III.
zusim atkinuć sprawu unii na nowym sejmie. Palaki pierš chacieli ŭžo prystać na heta, ale paśla, uciamiŭšy ŭ čym sprawa, ŭzialisia ćwiorda za Litoŭska-Biełaruskich pasłoŭ, kab prysiahali na złučeńnie swajej ziamli z Polščaj. Tymčasam Pałudniowaj-Rusi patreba była pomač palakoŭ proci krymskich tataroŭ, a Litwie i Biełarusi — proci Maskwy. Razryŭ že s Polščaj wioŭ da nieminułaj wajny ješče i s palakami. Nie było rady, treba było zdacca. Litoŭska-Biełaruskije pasły pastanawili chapicca apošniaho sposabu ratunku: ni ŭ čym nie ŭstupajučy palakam, jany zdalisia na sud apošniaho swajho kniazia z rodu Jahajłowaho. Žmudzki starasta Juryj Chotkiewič wykazaŭ usiu kryŭdu, jakaja rabiłasia Litwie s pryčyny ŭtraty niezaležnaści, pryčym Litoŭska-Biełaruskije pasły kinulisia na kaleni i s płačem malili Žygimonta nie hubić hetaho hasudarstwa, addajučy jaho ŭ niawolu Polščy. Žygimont nie pasłuchaŭ ich hołasu: jon prykazaŭ pryniać im uniju i prysiahnuć Polščy. Prysiaha na uniju s Polščaj adbyłasia 1 lipnia 1569 hodu. Dziesiać razoŭ načynalisia pierehawory ab hasudarstwienaj Unii Litwy s Polščaj: u 1401, 1413, 1438, 1451, 1499, 1501, 1563, 1564, 1566, 1567, ale Litoŭska-Biełaruskaje hasudarstwo baraniło swajej niezaležnaści i tolki za adzinaccatym razam — u 1569 hadu — hasudarstwo straciło možnaść zmahacca dalej i było prymušeno zdacca.
