Бедныя людзі (Дастаеўскі/Пушча)

Бедныя людзі Раман Аўтар: Фёдар Дастаеўскі 1930 год Арыгінальная назва: Бедные люди (1845) Пераклад: Язэп Пушча

Прапануем да спампаваньня!

ДАСТАЕЎСКІ

БЕДНЫЯ

ЛЮДЗІ

Т. М. ДАСТАЕЎСКІ

БЕДНЫЯ ЛЮДЗІ

РОМАН

Пераклаў з расійскай
мовы Я. Плашчынскі

ДЗЯРЖАЎНАЕ ВЫДАВЕЦТВА БЕЛАРУСІ

МЕНСК — 1930

Вокладка мастака Філіпоўскага

Заказ № 1071.

3.000 экз.(3⅞ арк.).

Галоўлітбел № 2623.

---

Друкарня БДВ імя Сталіна

Ох, ужо гэтыя мне казачнікі! Няма, каб напісаць што-небудзь карыснае, прыемнае, асалодкавае, а то ўсё нутро з-пад зямлі дастаюць! Вось ужо забараніў-бы ім пісаць! Ну, на што гэта падобна; чытаеш… мімаволі задумваешся,—а там усялякае глупства і палезе ў голаву; запраўды забараніў-бы ім пісаць; проста такі зусім бы забараніў.Кн. В. Ф. Одоеўскі

Красавіка 8.

Даражэнькая мая Барбара Аляксееўна!

Учора быў я шчасьлівы, празьмеру шчасьлівы, па самае годзе шчасьлівы! Вы хоць раз у жыцьці, упірачка, мяне паслухаліся. Вечарам, у гадзін восем, прачынаюся (вы ведаеце, матачка, што я гадзінку-другую люблю паспаць пасьля службы), сьвечку дастаў, рыхтую паперы, вастру пяро, раптам, зьнячэўкі, падымаю вочы,—яйправа, у мяне сэрца вось так і затрапяталася! Дык вы такі скемілі, чаго мне хацелася, чаго сэрцаньку майму жадалася! Бачу, ражок фіранкі на вашым акне заламаны і прычэплены да вазону бальзаміны, ну якраз-жа так, як я вам тады паказваў ненарокам; тутака здалося мне, што і тварык ваш мільгануў у акне, што і вы да мяне з пакойчыка вашага пазіралі, што і вы пра мяне думалі. І як-жа мне прыкра было, галубок мой, што вабнага тварыку вашага я ня мог разглядзець хорашанька! Была пара, калі і мы былі відушчымі, матачка. Старасьць ня радасьць, родненькая мая. Вось і цяпер усё мітусіцца ў вачох; крыху папрацуеш вечарам, папішаш што-небудзь, назаўтрае і вочы пачырванеюць, і сьлёзы цякуць, што нават і сорамна перад чужым бывае. Аднак-жа, у маім уяўленьні так і праясьнілася ваша ўсьмешачка, анёлачак, ваша добранькая, ветлівая ўсьмешачка; і на сэрца маім было якраз такое-ж адчуваньне, як тады, калі я пацалаваў вас. Барбарачка, — ці памятаеце, анёлачак? Ці ведаеце, галубок мой, мне нават здалося, што вы там мне пальчыкам пагразілі? Ці-ж ня так, свавольніца? Абавязкова вы ўсё гэта апішэце больш падрабязна ў вашым лісьце.

Ну, а якава наша здагадачка пра фіранку вашу, Барбарачка? Вельмі міла, ці няпраўда? Ці сяджу за работай, ці кладуся спаць, ці прачынаюся, і ўжо ведаю, што і вы там пра мяне думаеце, мяне памятаеце, ды і самі здаровыя і вясёлыя. Апусьціце фіранку — значыцца, бывайце, Макар Аляксеевіч, спаць пара! Падымеце — значыцца, добрай раніцы, Макар Аляксеевіч, якаво вы спалі, або: якаво ваша здароўе, Макар Аляксеевіч? Што-ж да мяне, то я, дзякаваць богу, здаровая і шчасьлівая! Ці бачыце, душачка мая, як гэта лоўка прыдумана; і лістоў ня трэба! Хітра, ці ня праўда? А ўсё здагадачка мая! А, што, якавы я на гэтыя штукі, Барбара Аляксееўна?

Скажу я вам, матачка мая, Барбара Аляксееўна, што спаў я гэту ноч як ня трэба лепей, хоць і не чакаў гэтага, чым і вельмі здаволен; хоць на новых кватэрах, з навасельля, і заўсёды неяк ня сьпіцца; усё штосьці так, ды ня так! Устаў я сёньня такім ясным сокалам — любата! Што гэта якая раніца сёньня прыгожая, матачка! У нас расчынілі акно; сонейка сьвеціць, птушкі сьвіргочуць, паветра дыхае веснавымі водарамі, і ўся прырода ажыўляецца — ну, і ўсё іншае было там таксама адпаведнае; усё ў парадку, па-веснаваму. Я нават і памарыў сёньня даволі прыемна, і ўсё пра вас былі мары мае, Барбарачка. Параўнаў я вас з птушкай нябеснай, на ўцеху людзям і на ўпрыгожаньне прыроды створанай. Тут-жа падумаў я. Барбарачка, што і мы, людзі, жывучы ў клопатах і турботах, павінны таксама зайздросьціць бесклапотнаму і цнатліваму шчасьцю нябесных птушак, — ну, і іншае ўсё такое-ж, да гэтага падобнае; г. зн. я ўсё такія параўнаньні далёкія рабіў. У мяне там кніжка ёсьць адна, Барбарачка, дык у ёй тое-ж самае, усё такое-ж вельмі падрабязнае апісана. Я таму пішу, што розныя-ж бываюць мары, матачка. А вось цяпер вясна, дык і думкі ўсё такія прыемныя, вострыя, выгадлівыя, і мары прыходзяць пяшчотныя: усё ў ружовым колеры. Я таму і напісаў усё гэта; а між іншага, я гэта ўсё ўзяў з кніжкі. Там сачыніцель выяўляе такое-ж жаданьне ў вершыках і піша —

Чаму я ня птушка, драпежная птушка!

Ну і г. д. Там і яшчэ ёсьць розныя думкі, але бог з імі! А вось, куды гэта вы раніцой хадзілі сёньня, Барбара Аляксееўна? Я яшчэ і на службу ня зьбіраўся, а вы ўжо, сапраўды, як птушка веснавая, пырхнулі з пакоіку і па дварэ пайшлі такая вясёленькая.

Як мне было весела, пазіраючы на вас! Ах, Барбарачка, Барбарачка! - вы не маркоцьцеся; сьлязьмі гору не паможаце; гэта я ведаю, матачка мая, гэта я на практыцы ведаю. Цяпер-жа вам гэтак утульна, ды і здароўем вы крыху паправіліся. - Ну, як ваша Тадора? Ах, якая-ж яна добрая жанчына! Вы мне, Барбарачка, напішэце, напішэце, як вы там з ёю жывіцё цяпер, і ці ўсім вы здаволены? Тадора то крыху бурклівая; але вы на гэта не зважайце, Барбарачка. Бог з ёю! Яна такая добрая.

Я ўжо вам пісаў пра тутэйшую Тарэзу, - таксама добрая і праўдзівая жанчына. А ўжо як я непакоіўся пра нашы лісты! Як яны перадавацца будуць? А вось тут і паслаў бог на наша шчасьце Тарэзу. Яна жанчына добрая, лагодная, маўклівая. Але наша гаспадыня проста бязьлітасная. Зацірае яе ў работу, быццам лахман які.

Ну, у якую-ж я нетру папаў, Барбара Аляксееўна! Ну, ужо кватэра! Раней-жа я жыў такім глушцом, самі ведаеце - сьмірна, ціха; у мяне, бывала, муха ляціць, дык і муха чуваць. А тут шум, крык, гвалт! Ды вы-ж яшчэ і ня ведаеце, як гэта ўсё тут разьмяркована. Уявеце, прыблізна, доўгі калідор, зусім цёмны і неахайны. Па правай яго руцэ будзе глухая сьцяна, а па левай усё дзьверы, ды дзьверы, быццам нумары, усё так падрад і ідуць. Ну, вось і наймаюць гэтыя нумары, а ў іх па адным пакойчыку ў кожным; жывуць у адным і па двое, і па трое. Парадку ня пытайцеся, — Ноеў каўчэг! Але, здаецца, людзі добрыя, усё такія адукаваныя, вучоныя. Чыноўнік адзін ёсьць (ён недзе па літаратуры), чалавек начытаны; і пра Гомэра, і пра Брамбэуса, і пра розныя ў іх там творы гаворыць, пра ўсё гаворыць; - разумны чалавек! Два афіцэры жывуць, і ўсё ў карты гуляюць. Мічман жыве; ангелец — настаўнік жыве. — Пачакайце, я вас пацешу, матачка; апішу іх у наступным лісьце сатырычна, г. зн. як яны там самі па сабе, з усёю падрабязнасьцю. Гаспадыня наша, - вельмі маленькая і неахайная бабулька, увесь дзень у пантоплях ды ў шляфроку ходзіць, і ўвесь дзень усё крычыць на Тарэзу. Я жыву на кухні, або куды бліжэй да праўды будзе сказаць вось як: тут каля кухні ёсьць адзін пакойчык, (а ў нас, трэба вам заўважыць, кухня чыстая, сьветлая, вельмі добрая), пакойчык невялічкі, куток такі скромны. г. зн. або яшчэ лепш сказаць, кухня вялікая на тры акны, дык у мяне ўздоўж папярочнай сьпяны перагародка, так што і выходзіць як-бы яшчэ пакойчык, нумар звыш-штатны; усё прасторнае, выгоднае, і акно ёсьць, і ўсё, — адным словам, усё выгоднае. Ну, вось гэта мой куток. Ну, дык вы і ня думайце, матачка, каб тут што-небудзь такое іншае і таемны сэнс які быў; што вось, маўляў, кухня! — г. зн. я, мабыць, і ў самым гэтым пакойчыку за перагародкай жыву, але гэта нічога; я сабе ад усіх асобна, памаленьку жыву, маўчком жыву. Паставіў я ў сабе ложак, стол, камоду, парачку крэслаў, абраз павесіў. Праўда, ёсьць кватэры і лепшыя, — можа быць, ёсьць і куды лепшыя, але выгода галоўнае; гэта-ж усё з-за выгоды, і вы ня думайце, што з-за іншага чаго-небудзь. Ваша ваконца насупраць, праз двор; ды і двор вузенькі, вас мільгом пабачыш — усё весялей мне, небараку, ды і таней. У нас тут самы горшы пакой з сталаваньнем 35 руб. І асыгн. каштуе. Не па кішані! А мая кватэра мне каштуе сем руб. асыгн., ды сталаваньне пяць руб.: вось 24 з паўрублём, а раней роўна 30 плаціў, затое ў шмат чым сабе адмаўляў; гарбату піў не заўсёды, а цяпер вось і на гарбату і на цукар выгадаў. Яно, ці ведаеце, родная мая, гарбаты ня піць неяк сорамна; тут народ усё з дастаткамі, дык і сорамна. Дзеля чужых і п'еш яе, Барбарачка, дзеля віду, дзеля тону; а па мае ўсёроўна, я непераборлівы. Прыкіньце так на дробныя выдаткі — усё-ж што-небудзь ды патрэбна — на боты якія-небудзь, палітцо — ці шмат застанецца? Вось і ўся мая пэнсія. Я-то не маракую і здаволены. Яно хапае. Вось ужо некалькі год хапае; узнагароды таксама бываюць. — Ну; бывайце, мой анёлачак. Я вам там купіў пару вазончыкаў з бальзамінай, і геранію — танна. А вам, можа быць, і разада падабаецца? Дык і разада ёсьць, вы напішэце; ды ці ведаеце ўсё як можна больш падрабязна напішэце. Вы, між іншага, ня думайце чаго-небудзь і не сумнявайцеся, матачка, пра мяне, што такі пакойчык наняў, не, гэта выгода прымусіла, і адна выгода спакусіла мяне, я-ж матачка, грошы зьбіраю, адкладаю; у мяне грошыкі водзяцца. Вы не зважайце на тое, што я такі ціхі, што, здаецца, муха мяне крылом паваліць. Не, матачка, я сам па сабе не прамах, і характара якраз такога, як прыстойна цьвёрдай і ціхамірнай душы чалавека. Бывайце, мой анёлачак! Расьпісаўся я вам ледзь не на двух аркушох, а на службу даўно пара. Цалую вашы пальчыкі, матачка, і застаюся вашым ніжэйшым слугою і самым адданым сябрам.

Макарам Дзевушкіным.

Р. S. Пра адно прашу: пішэце адказ мне, анёлачак мой, як можна больш падрабязна. Я вам пры гэтым пасылаю фунцік цукеркаў; дык вы іх зьежце на здароўе, ды калі ласка пра мяне не клапацецеся, і ня майце прэтэнзіі. Ну, дык бывайце-ж, матачка.

Красавіка 8.

Ш. В. Макар Аляксеевіч!

Ці ведаеце, што мне давядзецца нарэшце зусім пасварыпца з вамі? Прысягаю вам, добры Макар Аляксеевіч, што мне нават цяжка прымаць вашы падарункі. Я ведаю, чаго яны вам варты, якіх страт і колькі вы сабе самому адмаўлялі ў самым патрэбным. Колькі раз я вам гаварыла, што мне ня трэба нічога, зусім нічога; што я ня маю сіл аддзякаваць вам і за тое дабрадзейства, якім вы дагэтуль абсыпалі мяне. І навошта мне гэтыя вазоны? Ну, бальзаміначкі яшчэ нічога, а геранія навошта? Адно слоўца варта неасьцярожша вымавіць, як, напрыклад, пра гэту геранію, ўжо вы зараз-жа і купіце; сапраўды-ж дорага? Якія пекныя на ёй кветкі! Пунсовыя крыжыкі. Дзе гэта вы дасталі такую прыгожанькую геранінку? Я яе пасярэдзіне акна паставіла, на самым віду, а на лаўку яшчэ кветак пастаўлю; вось толькі дайце мне самой разбагацець! Тадора не нацешыцца; у нас цяпер быццам рай у пакойчыку; чыста, сьветла! Ну, а цукеркі навошта? І сапраўды, я адразу-ж па лісьце ўгадала, што ў вас што-небудзь ды ня так — і рай, і вясна, і водары, і птушкі сьвіргочуць. Што гэта, я думаю, ці няма ўжо тут і вершаў? Сапраўды-ж, адных вершаў і не хапае ў лісьце вашым, Макар Аляксеевіч! І адчуваньні пяшчотныя і мары ў ружовым сьвятле - усё тут ёсьць! Пра фіранку і ня думала; яна мабыць сама зачапілася, калі я вазоны перастаўляла; вось вам!

Ах, Макар Аляксеевіч! Што вы ні кажэце, як ні вылічайце свае прыбыткі, каб падманіць мяне, каб паказаць, што яны ўсе да макулінкі ідуць на вас аднаго, але ад мяне ня ўтоіце і не схаваеце нічога. Зразумела, што вы адмаўляеце сабе ў самым патрэбным з-за мяне. Чаму вам уздумалася, напрыклад, такую кватэру наняць? Вас-жа непакояць, турбуюць; вам цесна, нявыгодна. Вам да спадобы самотнасьць, а тут і чаго-чаго няма каля вас! А вы-б маглі куды лепей жыць, пры гэтакай вашай пэнсіі. Тадора кажа, што вы раней і не параўнаць лепей цяперашняга жылі, Няўжо-ж вы так ўсё сваё жыцьцё пражылі, адзін-адным, у недастатках, бяз радасьці, без сяброўскага ветлівага слова, у чужых людзей куткі наймаючы? Ах, добры сябра, як мне шкада вас! Шануйце хоць здароўе сваё, Макар Аляксеевіч! Вы кажаце, што ў вас вочы слабеюць, дык ня пішэце пры сьвечках; навошта пісаць? Вашу шчырасьць да службу і бяз гэтага, мабыць, ведае начальства ваша.

Яшчэ раз упрашваю, ня трацьце на мяне гэтулькі грошай. Ведаю, што вы мяне кахаеце, ды самі-ж вы небагатыя… Сёньня я таксама весела ўстала. Мне было так добра; Тадора даўно працавала ўжо, ды і мне работу знайшла. Я так узрадавалася, схадзіла толькі ядвабу купіць, ды і ўзялася за работу. Усю раніцу было так лёгка на душы. Я такая была вясёлая! А цяпер зноў усё чорныя думкі, сумна; сэрца знудзілася.

Ах, штосьці будзе са мною, які-ж будзе мой лёс! Цяжка, што я ў такой невядомасьці, што я ня маю будучыні, што і гадаць не магу пра тое, што са мною станецца. Назад і зірнуць страшна. Там усё такое гора, што сэрца на часткі рвецца пры адных успамінах. Век буду плакаць я на нядобрых людзей, якія мяне загубілі.

Сутоньваецца. Пара за работу. Я вам шмат хацела-б напісаць, ды некалі, тэрміновая работа. Трэба сьпяшацца. Вядома, лісты добрая справа; усё ня так сумна. А чаму вы самі да нас ніколі ня зойдзеце, Макар Аляксеевіч? Цяпер-жа вам блізка, ды і час часамі ў вас вольны бывае. Заходзьце, калі ласка! Бачыла я вашу Тарэзу, яна, здаецца, такая хворая; шкада было яе; я ёй дала 20 капеек. Ага! ледзь не забылася: абавязкова напішыце ўсё, як можна больш падрабязна, пра ваша жыцьцё-быцьцё. Што за такія людзі вакол вас, і ці злагадна з імі жывіцё? Мне вельмі хочацца ўсё гэта ведаць. Глядзеце-ж, абавязкова напішэце! Сёньня я ўжо знарок ражок загну. Кладзецеся раней; учора я да поўначы ў вас агонь бачыла. Ну, бывайце. Сёньня і маркота, і нудна, і сумна! Відаць дзень ужо такі! Бывайце.

Ваша Барбара Добрасёлава.

Красавіка 8.

Шаноўная васпані

Барбара Алякеееўна!

Так, матачка, так, родная мая, відаць ужо дзянёк такі на маю долю гаротную выпаў! Так, пажартавалі вы нада мной, старым, Барбара Аляксееўна! Хоць праўда, сам вінаваты, ва ўсім вінаваты! Ня пускацца-б на старасьці гадоў з касмыком валасоў у залёты ды ў падміргаванкі.. І яшчэ скажу, матачка: дзівак часамі чалавек, вялікі дзівак. І, сьвятыя вы мае! Пра што пагаварыць падшыбне часамі! А што выходзіць, вось, што вынікае з гэтага, вось? Ды можна сказаць нічога не вынікае, а выходзіць гэткая дрэнь, што ховай божа! Я, матачка, я ня гневаюся, а так толькі крыўдна вельмі ўспамінаць пра ўсё, крыўдна, што я вам напісаў такімі выкрутасамі і не да сэнсу. І на службу я пайшоў сёньня такім фарсуном з паліваным носам, зьзяньне такое было на сэрцы. На душы ні з таго, ні з сяго гэтакае сьвятло было! За паперы ўзяўся так дбайна — ды што вышла пасьля з гэтага! Пасьля ўжо як толькі агледзеўся, дык зрабілася зноў усё які раней — і шэранька, і цёмненька. Усё тыя-ж чарнільныя плямы, усё тыя-ж сталы і паперы, ды і я ўсё такі-ж; такім, якім быў, якраз-жа такім і застаўся, дык чаго-ж тут было на Пэгасе тым езьдзіць? Ды з чаго гэта вышла ўсё? Што сонейка выплыла, ды неба павесялела! Ад гэтага ці што? Ды і якія гэта водары такія, калі на нашым дварэ пад вокнамі чаго-ж толькі ня бывае! Відаць, гэта мне ўсё з дурасьці так здалося. А вось здараецца-ж часамі заблудзіць так чалавеку ва ўласных пачуцьцях сваіх, ды пачаць плявузгаць. Гэтае бывае ні ад чога іншага, як ад дурной празьмеру гарачкі сэрца. Дамоў-то я ня прышоў, а прыплёўся; ні з таго, ні з сяго ў мяне разбалелася галава: ужо гэта, відаць, усё адно ад аднаго. (У сьпіну ці што прадзьмула мне). Я вясьне абрадаваўся дурань-дурнем, ды ў халодным шынялі пайшоў. І ў пачуцьцях вы маіх памыліліся, родная вы мая! Наплыў іх зусім інакш прынялі. Айцоўская прыязьнь давала мне натхненьне, выключна чыстая айцоўская прыязьнь, Барбара Аляксееўна; бо-ж я заступаю ў вас месца бацькі роднага, у вашым чорным сіроцтве; кажу гэта ад душы, ад чыстага сэрца, як радня, хоць, як кажа пагаворка, і сёмая вада на кісялі, а ўсё-такі радня і апякун; бо-ж там, дзе вы бліжэй усяго мелі права шукаць апякунства і абароны, знайшлі вы здраду і крыўду. А пра вершы скажу я вам, матачка, што няпрыстойна мне на старасьці гадоў у складаньні вершаў практыкавацца. Вершы лухта! За вершыкі і ў школах цяпер дзяцей лупцуюць... вось яно што, родная мая.

Што гэта вы пішаце мне, Барбара Аляксееўна, пра выгоду, пра супакой і пра розныя розьніцы? Матачка мая, я нягідлівы і нязыскоўны; ніколі ляпей ад цяперашняга ня жыў; ды чаго-ж на старасьці гадоў вычвараць? Я сыты, адзеты, абуты; ды і куды нам вымудры мудраваць! — Ня графскага роду! — Айцец мой быў не з дваран, і з усёй сваёй сям'ёй меў менш прыбытку, як я. Я не пястун! Але, калі на праўду пайшло; то на маёй старой кватэры ўсё было куды лепшае; раскашней было, матачка. Вядома, і цяперашняя мая кватэра добрая, нават у некаторым дачыненьні больш вясёлыя і, калі хочаце, больш рознастайная; я супроць гэтага нічога не кажу, ды ўсё-ж старой шкада. Мы, старыя, г. зн. пажылыя людзі, да старых рэчаў, як да роднага чаго, прывыкаем. Кватэрка-ж была, ці ведаеце, маленькая такая; сьцены былі... ну, ды што казаць! — сьцены былі, як і ўсе сьцены, ня ў іх справа, а вось успаміны пра ўсё маё ранейшае на мяне тугу наганяюць... Дзіўная справа — цяжка, а ўспаміны быццам-бы прыемныя. Нават што і кепска было, на што часамі і гневаўся, і то ва ўспамінах неяк ачышчаецца ад кепскага і паўстае ў маім уяўленьні ў вабным выглядзе. Ціха жылі мы, Барбарачка; я ды гаспадыня мая, бабулька, нябожчыца. Вось і бабульку маю з маркотным адчуваньнем успамінаю цяпер! Добрая была яна жанчына і танна брала за кватэру. Яна, бывала, усё рабіла з розных шматкоў коўдры на аршыновых пруткох; толькі гэтым і займалася. Агонь дык мы з ёю разам палілі, так за адным сталом і працавалі. Унучка ў яе Марыська была — дзіцянём яшчэ памятаю яе — гадоў трынаццаці цяпер будзе дзяўчына. Такая свавольніца была, вясёленькая, усё нас сьмяшыла; вось мы ўтраіх так і жылі. Бывала, у доўгі зімовы вечар сядзем за круглы стол, вып ем гарбаткі, а пасьля і за справу возьмемся. А бабулька, каб Марысьцы ня нудна было, ды каб не сваволіла свавольніца, казкі, бывала, пачне баяць. І якія казкі былі! Ня тое, што дзіця, а і разважлівы і разумны чалавек заслухаецца. Чаго там, сам, бывала, куру сабе люльку, ды так заслухаюся, што і на справу забудуся. А дзіця, вольніца наша, замысьліцца; падапрэ ручкай ружовую шчотку, роцік свой разявіць прыгожанькі, і калі крыху ледзь страшнаватая казка, дык туліцца, туліцца да бабулькі. А нам дык да спадобы было пазіраць на яе; і не заўважыш, як сьвечка нагарыць, ня чуеш, як на двар часамі і завея лютуе, і мяцеліца мяце. — Добра было нам жыць, Барбарачка; і вось гэтак мы амаль дваццаць год разам пражылі. — Ды што я тут забалбатаўся! Вам, можа быць, такая матэрыя не да спадобы, ды і мне ўспамінаць ня так лёгка. Асабліва цяпер, у сутоньне. Тарэза з чымсьці возіцца, у мяне баліць галава ды і сьпіна крыху баліць, ды і думкі такія дзіўныя, быццам-бы і яны таксама баляць; маркотна мне сёньня, Барбарачка! — Што-ж гэта вы пішаце, родная мая? Як-жа я да вас прыду? Галубок мой, што людзі скажуць? Вось цераз двор-жа перайсьці трэба будзе, нашы заўважаць, распытвацца пачнуць, гутаркі пойдуць, плёткі пойдуць справе нададуць іншы сэнс. Не, анёлак мой, я ўжо лепей заўтра на ўсяночнай пабачу; гэта будзе больш разважна і абаім нам ня так шкодна. Ды выбачце, мне, матачка, за тое, што я вам такі ліст напісаў; як перачытаў, дык і бачу, што ўсё так няскладна. Я, Барбарачка, стары, нявучоны чалавек; змоладу ня вучыўся, а цяпер і ў розум нічога ня пойдзе, калі зноў вучыцца пачынаць. Прызнаюся, матачка, ня майстар апісваць, і ведаю, бяз нічыйго чужога паказу і кпін, што калі захачу што-небудзь напісаць больш мудрагельнае, дык бязглузьдзіцы нагараджу. - Бачыў вас каля акна сёньня, бачыў, як вы штору апусьцілі. Бывайце, бывайце, захоўвай вас бог! Бывайце, Барбара Аляксееўна.

Ваш бескарысны сябра

Макар Дзевушкін.

P. S. Я, родная мая, сатыры ні на каго ня пішу цяпер. Астарэў я, матухна, Барбара Аляксееўна, каб з пустога выскаляцца! І з мяне пасьмяюцца па расейскай пагаворцы: - хто другому яму капае, дык той... і сам туды-ж.

Красавіка 9.

Шаноўны васпан

Макар Аляксеевіч!

Ну, як вам ня сорамна, сябра мой і дабрадзей, Макар Аляксеевіч, так змаркоціцца і закапрызьнічаць. Няўжо вы пакрыўдзіліся!

Ах, я часта бываю неасьцярожная, але ня думала, што вы словы мае прымеце як уразьлівы жарт. Паверце, што я ніколі не асьмелюся жартаваць над вашымі гадамі і над вашым характарам. здарылася-ж усё гэта па маёй ветранасьці, а больш таму, што жахліва нудна, а ад нуды за што ні возьмешся? Я-ж меркавала, што вы самі ў сваім лісьце хацелі пажартаваць. Мне страх як маркотна стала, калі заўважыла я, што вы нездаволены мною. Не, добры сябра мой і дабрадзей, вы памыляецеся, калі будзеце падазраваць мяне ў нячуласьці і няўзьдзячнасьці. Я ўмею цаніць у маім сэрцы ўсё, што вы мне зрабілі, абараніўшы мяне ад нядобрых людзей, ад іх ганеньня і нянавісьці. Я вечна буду за вас богу маліцца, і калі мае модлы ўгодныя богу, і неба пачуе іх, дык вы будзеце шчасьлівыя.

Я сёньня адчуваю сябе хвораю. У мяне гарачка і дрыжыкі ўпераменку. Тадора за мяне вельмі непакоіцца. Вы дарэмна саромяцеся заходзіць да нас, Макар Аляксеевіч. Якая людзям справа да гэтага. Вы нашы знаёмыя, і справа скончаная!.. Бывайце, Макар Аляксеевіч. Больш пісаць цяпер няма чаго, Ды і не магу; вельмі нездаровіцца. Прашу вас яшчэ раз не злаваць на мяне і быць упэўненым у той заўсёднай пашане і ў той прыязьні, з якімі гонар маю заўсёды заставацца самай адданай і пакорлівай слугой вашай.

Барбарай Добрасёлавай.

Красавіка 12.

Шаноўная васпані

Барбара Аляксееўна.

Ах, матачка мая, што гэта з вамі! Гэта-ж вы мяне кожны раз гэтак пужаеце. Пішу вам у кожным лісьце, каб вы шанаваліся, каб вы хуталіся, каб вы не хадзілі ў кепскае надвор'е, асьцярогу ва ўсім захоўвалі, — а вы, анёлачак мой, мяне і ня слухаецеся. Ах, галубок мой, ну, быццам вы дзіця якое-небудзь! Вы-ж кволенькія, як саломінка кволенькія, гэта я ведаю. Ледзь ветрык прахопіць, дык ужо вы і занядужаеце. Моцна шанавацца трэба, самой пра сябе дбаць, небясьпекі ўхіляцца, і блізкіх сваіх у гора і ў смутак ня ўводзіць.

Маеце жаданьне, матачка, да макулінкі даведацца пра маё жыцьцё-быцьцё, і пра ўсё, што навакол мяне. З радасьцю сьпяшаюся задаволіць ваша жаданьне, родная мая. Пачну спачатку, матачка, больш парадку будзе. Па-першае, у доме у нас на чыстым уваходзе ўсходы зусім звычайныя; асабліва парадныя, чыстыя, сьветлыя, шырокія, усё чыгун ды чырвонае дрэва. Затое пра чорныя сходы ўжо і ня пытайцеся: пакручастыя, вільготныя, брудныя, прыступкі паломаныя і сьцены такія тлустыя, што рука прыліпае, калі на іх апіраешся. На кожным паверсе стаяць куфры, крэслы і шафы паломаныя, з розным брудам, з гразёю, з сьмяцьцём, з шалупіньнем ад яек ды з рыбінымі вантробамі; цяжкі пах... адным словам, кепска.

Я ўжо апісваў вам разьмяшчэньне пакояў; яно ніштавата, сказаць, — выгодна, гэта праўда, але чамусьці ў іх духата, г. зн. ня тое, каб яно пахла цяжка, а так, калі можна сказаць, крыху гнілаваты, з кіслымі прыправамі пах якісьці. На першы раз уражаньне несамавітае, але гэта ўсё нічога; варта толькі мінуты дзьве пабыць у нас, дык і пройдзе і не адчуеш, як усё пройдзе, таму што і сам гэтым цяжкім пахам прапахнеш, і адзеньне пахне, і рукі прапахнуць, і ўсё прапахне, — ну, і прызвычаішся. У нас чыжыкі так і ўміраюць. Мічман пятага ўжо купляе, — ня жывуць у нашым паветры ды і годзе. Кухня ў нас вялікая, раскошная, сьветлая. Праўда, раніцою чадна крыху, калі рыбу ці ялавічыну смажаць, ды і паразьліваюць скрозь, затое ўжо вечарам рай. У кухні ў нас на вяроўках заўсёды бялізна вісіць старая; а як мой пакой недалёка, г. зн. амаль прылягае да кухні, то пах ад бялізны мяне крыху непакоіць; але нічагуткі; пажывеш і прызвычаішся.

З самых досьвіткаў, Барбарачка, у нас гармідар пачынаецца: устаюць, ходзяць стукаюць, — гэта ўстаюць усе, каму трэба, хто на службу або так, сам па сабе; усе гарбату піць пачынаюць. Самавары ў нас гаспадарскія, большаю часткаю, мала іх, ну дык мы ўсе чаргі трымаемся; а хто пападзе без чаргі з сваім імбрычкам, дык зараз-жа таму галаву намыляць. Вось і я неяк папаў першы раз, ды... між іншага ці варта пісаць! Вось тут якраз я з усімі і пазнаёміўся. З мічманам з першым пазнаёміўся; адкрыты такі, пра мамку, пра сястрыцу, што за тульскім асэсарам, і пра горад Кронштадт. Абяцаў апекавацца нада мной, і тут-жа мяне да сабе на гарбату запрасіў. Адшукаў я яго ў тым самым пакоі, дзе ў нас звычайна ў карты гуляюць. Там мне далі гарбаты і абавязкова хацелі, каб я ў карцёжную гульню з імі гуляў ці сьмяяліся яны, ці не з мяне, ня ведаю; толькі самі яны ўсю ноч навылет прагулялі, і калі я ўвайшоў, то таксама гулялі. Крейда, карты, а дым такі стаяў ва ўсім пакоі, што выядаў вочы. Гуляць я ня гуляў, і мне адразу заўважылі, што я пра філёзофію гавару. Пасьля ўжо ніхто са мною і не гаварыў увесь час; ды я, па праўдае, і рад быў гэтаму. Не пайду да іх цяпер; карцёжная ў іх, чыстая карцёжная! Вось у чыноўніка па літаратурнай частцы бываюць таксама зборышчы вечарамі. Ну, у таго хораша, скромна, цнатліва і далікатна; усё па-шляхэтнаму.

Ну, Барбарачка, заўважу вам яшчэ мімаходзь, што гадасная жанчына наша гаспадыня, ну сапраўдная ведзьма. Вы бачылі Тарэзу. Ну, што яна яна такое на самай справе? Худая, як абскубянае, заморанае куранё. У доме і людзей усяго двое: Тарэза ды Фальдоні, гаспадарскі слуга. Я ня ведаю, можа быць ён Мае і іншае якое імя, толькі ён і на гэта адклікаецца; усе яго так завуць. Ён рыжы, чупірадла якоесьці, крывы, курносы, грубіян; усё з Тарэзай сварыцца, ледзь ня б'юцца. Праўду сказаць, жыць мне тут ня так, каб зусім добра было... Каб гэта ўсім разам уночы заснуць і супакоіцца — гэтага ніколі ня бывае. Усе вечна дзе-небудзь сядзяць, ды гуляюць, а часамі і такое робіцца, што сорамна расказваць. Цяпер я ўсё-такі прызвычаіўся, а вось дзіўлюся, як у такім садоме сямейныя людзі ўжываюцца. Цэлая сям'я якіхсьці беднякоў у нашай гаспадыні пакой наймаюць, толькі ня побач з іншымі нумарамі, а на другім баку, у кутку асобна. Людзі ціхамірныя! Пра іх ніхто нічога і ня чуе. Жывуць яны ў адным пакойчыку, адгарадзіўшыся ў ім перагародкаю, Ён якісьці чыноўнік бяз месца, з службы год восем таму назад звольнены за штосьці. Прозьвішча яго Гаршкоў; такі сівенькі, маленькі; ходзіць у такім зашмальцаваным, у такім паношаным адзеньні, што балюча бачыць; куды горш ад мяне. Мізэрны, кволы такі (бачымся мы з ім часамі ў калідоры); каленкі ў яго трасуцца, рукі трасуцца, галава трасецца, ці не ад хваробы якой, бог яго ведае; баязьлівы, баіцца ўсіх, ходзіць бачком; ужо я сарамяжы часамі, а гэты яшчэ горш. Сям'я ў яго — жонка і трое дзяцей. Большы хлопчык увесь у бацьку, таксама такі мізэрны. Жонка была калісьці прыстойная і цяпер відаць; ходзіць, бедная, у такіх мізэрных рызманох. Яны, чуў я, у даўгу ў гаспадыні; яна з імі штосьці ня вельмі ласкавая. Чуў таксама, што ў самога Гаршкова няпрыемнасьці якісьці ёсьць, з-за якіх ён і месца страціў... процэс не процэс, пад судом, не пад судом, пад сьледзтвам якімсьці, ці што — ужо дакладна не магу вам сказаць. Бедныя-ж яны, бедныя — божухна мой! Заўсёды ў іхнім пакоі ціха і сьмірна, быццам і ня жыве ніхто. Нават дзяцей ня чуваць. І ня бывае гэтага, каб калі-небудзь павесяліліся, пагулялі дзеці, а ўжо гэта кепская прыкмета. Неяк, аднаго вечару, давялося мне праходзіць каля іх дзьвярэй; на тую пару ў доме зрабілася неяк не па-звычайнаму ціха; чуваць усхліпваньне, пасьля шэпт, пасьля зноў усхліпваньне, ўсёроўна быццам-бы плачуць, да так ціха, так жаласьліва, што ў мяне сэрца надарвалася, і пасьля ўсю ноч думка пра гэтых гаротных мяне не пакідала, так што і заснуць не ўдалося, як мае быць.

Ну, бывайце, сябровачка даражэнькая, мая Барбарачка! Апісаў я вам усё, як умеў. Сёньня я ўвесь дзень усё толькі пра вас і думаю. У мяне за вас, родная мая, усё сэрца знудзілася. Вось-жа, душачка мая, я вось ведаю, што ў нас цёплага салона няма. Ужо гэтыя мне пецярбурскія весны, ветры ды дожджыкі з сьняжком; — ужо гэта сьмерць мая, Барбарачка! Такая пагодачка, што ховай божа! Не маракуйце, душачка, на пісаньне; складу няма, Барбарачка, складу няма ніякага. Хоць-бы які-небудзь быў! Пішу, што ў галаву навярзецца, так, каб вось толькі павесяліць чым-небудзь. Вось, каб я вучыўся як-небудзь, справа іншыя; а то як я там вучыўся? нават і не на мядзяныя трошы.

На векі вам адданы сябра

Макар Дзевушкін.

Красавіка 25.

Ш. В., Макар Аляксеевіч!

Сёньня я стрыечную сястру маю Алесю спаткала. Жах! і яна загіне, бедная! Пачула я таксама з боку, што Ганна Тодараўна ўсё пра мяне выведвае. Яна, здаецца, ніколі не перастане сачыць за мной. Яна кажа, што хоча дараваць мне, забыцца на ўсё мінулае, і што абавязкова сама наведае мяне. Кажа, што вы мне зусім не сваяк, што яна мне бліжэйшая сваяцніца, што ў сямейныя нашы стасункі вы ня маеце ніякага права ўмешвацца, і што мне сорамна і брыдка жыць з вашага жабрацтва і быць на вашым утрыманьні. Яна сварыцца, упікае мяне ў няўдзячнасьці!.. кажа, што я забылася на яе хлеб і соль, што яна мяне з мамкай, можа быць, ад галоднай сьмерці выратавала, што яна нас паіла, карміла і больш як два з паловай гады трацілася на нас, што яна нам апрача гэтага доўг даравала. І над мамкай яна зьлітавацца не хацела! А калі-б ведала бедная мамка, што яны са мною зрабілі! Бог бачыць!.. Ганна Тодараўна кажа, што я па дурнаце маёй свайго шчасьця ўтрымаць ня ўмела, што яна сама мяне на шчасьце наводзіла, што яна ні ў чым іншым не вінавата, што я сама за гонар свой ня ўмела, а можа быць, і не хацела заступіцца. А хто-ж тут вінаваты, божухна вялікі! Яна кажа, што праўда пана Быкова, і што ні з кожнай-жа жаніцца, якая... ды што пісаць! Балюча слухаць такую няпраўду, Макар Аляксеевіч! Я ня ведаю, што са мной цяпер робіцца. Я дрыжу, плачу, лемантую; гэты ліст я вам дзьве гадзіны пісала. Я думала, што яна, у кожным разе, хоць віну сваю прызнае перад мною; а яна вось як цяпер! — Калі ласка, палохайцеся! сябра мой, адзіны дабрадзей мой; Тадора ўсё перабольшвае; я ня хворая. Я толькі празябла крыху ўчора, калі хадзіла на Волкавы магільнік, дзе пахавана мамка, паніхіду адправіць. Чаму вы не пайшлі разам са мною; — я вас гэтак прасіла. Ах, бедная, бедная мая мамка, калі-б ты ўстала з труны, калі-б ты ведала, калі-б ты бачыла, што яны са мной зрабілі!

Б. Д.

Мая 20.

Галубок мой, Барбарачка!

Пасылаю вам крыху вінаграду, душачка; чалавеку, які ачуньвае, гэта, кажуць, добра, ды і доктар раіць ад смагі. Вам булачак з цукрам надысь зажадалася, матачка; дык вось я вам іх цяпер пасылаю. Ці маеце вы апэтыт, душачка? — вось што галоўнае. Але, дзякаваць богу, што ўсё прайшло і скончылася, і што пакуты нашы таксама канчаюцца. Аддамо падзяку небу; а што да кніжак, то дастаць нідзе не магу. Ёсьць тут, кажуць, добрая кніжка адна, і вельмі высокім складам напісаная: кажуць, што добрая, я сам ня чытаў, а тут вельмі хваляць. Я прасіў яе сабе; абяцаліся даслаць. Толькі ці будзеце вы чытаць? Вы ў мяне ў гэтым пераборлівая; цяжка дагадзіць на ваш густ; ужо я вас ведаю, галубок вы мой; вам мабыць усё вершыкаў патрэбна, уздыханьняў, залётаў — ну і вершаў дастану, усяго дастану; там ёсьць адзін сшытак перапісаны.

Я-то жыву добра. Вы, матачка, пра мяне не клапацеся, калі ласка. А што Тадора вам нагаварыла на мяне, дык усё гэта лухта; вы ёй скажэце, што яна наманіла, абавязкова скажэце ёй, пляткарцы!.. Я новага віцмундзіра зусім не прадаваў. Ды і навошта, самі абмяркуйце, навошта прадаваць? Вось, кажуць, мне сорак рублёў срэбрам узнагароды выходзіць, дык навошта-ж прадаваць? Вы, матачка, не клапацецеся; — яна з падазрэньнямі, Тадора, вось, яна з падазрэньнямі. Зажывем мы, галубок мой! Толькі вы, анёлачак, ачуньвайце, калі ласка, ачуньвайце, не пакіньце ў смутку старога. Хто гэта гаворыць вам, што я пахудзеў? Лухта, зноў лухта! Здаровенькі і патаўсьцеў так, што самому робіцца сорамна, сыты і здаволены па горла: вось толькі-б вы ачуньвалі! Ну, бывайце, мой анёлачак; цалую ўсе вашы пальчыкі і застаюся

вашым навекі няздрадлівым сябрам

Макарам Дзевушкіным.

P.S. Ах, душачка мая, што гэта вы зноў на самай справе пачалі пісаць?.. аб чым гэта вы блазнуеце! Ды як-жа мне хадзіць да вас так часта, матачка, як? Я ў вас пытаюся. Хіба цемрай ночы карыстаючыся; ды вось цяпер амаль і ночы ня бывае; пара такая. Я і так, матачка мая, анёлачак, вас амаль зусім не пакідаў за ўвесь час вашай хваробы, у часе гарачкі вашай; але і тут і я сам ужо ня ведаю, як я з усімі справамі гэтымі спраўляўся, ды і то пасьля перастаў хадзіць, бо цікавіцца і распытвацца пачалі. Тут ужо і бяз гэтага якіясьці плёткі заблыталіся. Я на Тарэсу спадзяюся, яна ня з доўгім языком; але ўсё-ж, самі памяркуйце вы, матачка, якаво гэта будзе, калі яны ўсе даведаюцца пра нас? Што яны падумаюць, і што яны скажуць тады? — Дык вось вы сьцісьніце сэрцайка, матачка, ды пачакайце пакуль ачуняеце; а мы пасьля так ужо дзе-небудзь, не ў сваім доме, рандеву назначыма.

Чэрвеня 1.

Мой любы Макар Аляксеевіч!

Мне так хочацца зрабіць вам што-небудзь спагаднае і прыемнае за ўсе вашы стараньні і клопаты да мяне, за ўсю вашу любасьць да мяне, што я вырашыла, нарэшце, з нуды парыцца ў маёй камодзе і адшукаць мой сшытак, які цяпер і пасылаю вам. Я пачала яго яшчэ ў шчасьлівую пару майго жыцьця! Вы часта з цікавасьцю распытваліся пра маё ранейшае жыцьцё-быцьцё, пра мамку, пра Такроўскага, пра маё жыцьцё ў Ганны Тодараўны і, нарэшце, пра нядаўныя мае пакуты, і так нецярпліва хацелі прачытаць гэты сшытак, у якім мне ўздумалася, бог ведае навошта, аднатаваць такія-сякія моманты з майго жыцьця, што Я спадзяюся прынесьці вам вялікае здавальненьне маёю пасылкаю. Мне-ж неяк сумна было перачытваць гэта. Мне здаецца, што я ужо ўдвая пастарэла з таго часу, калі пісала ў гэтых нататках апошні разок. Усё гэта пісана ў розныя часы. Бывайце, Макар Аляксеевіч. Мне страх як сумна цяпер і мяне часта мучыць бяссоньніца. Якое нуднае ачуньваньне.

Б.Д.

_____________ І

Мне было толькі чатырнаццаць гадоў, калі памёр татка. Маленства маё было самай шчасьлівай парой майго жыцьця. Пачалося яно ня тут, але далёка адсюль, у провінцыі, у глушы! Татка быў кіраўніком вялікага двара князя П. — та, у Т — й губэрні.. Мы жылі ў аднэй з князеўскіх вёсак, і жылі ціха, нячутна, шчасьліва... Я была такая жвавая дзяўчынка; толькі і раблю, бывала, што бегаю па полі, па лесе, па садзе, а пра мяне ніхто і не клапоціцца. Татка ўвесь час быў заняты справамі, мамка займалася гаспадаркай; мяне нічому ня ўчылі, а я гэтаму і рада была. Бывала, з самае раніцы пабягу або на рэчку, або ў лес, або на сенажаць, або да жней — і клопату няма, што сонца пячэ, і што забяжыш сама ня ведаеш куды ад вёскі, падрапаешся аб кусты, парвеш сваю сукенку; — дома пасьля сварацца, а мне і нічога.

І мне здаецца, я такой была-б шчасьлівай, калі-б давялося хоць усё жыцьцё маё не выяжджаць з вёскі і жыць на адным месцы. А між тым я яшчэ дзіцянём змушана была пакінуць родныя месцы. Мне было яшчэ толькі дванаццаць гадоў, калі мы ў Пецярбург прыехалі. Ах, як я смутна памятаю нашы сумныя зборы! Як я плакала, калі разьвітвалася з усім, што так люба было мне. Я памятаю, што я кінулася на шыю татку і са сьлязамі ўпрашвала застацца яшчэ хоць крыху на вёсцы. Татка закрычаў на мяне, мамка — плакала; гаварылі, што патрэбна, што справы гэтага патрабавалі. Стары князь П — і памёр. Спадчыньнікі адмовілі татку пасаду. У таткі былі сякія-такія грошы ў зваротах на руках прыватных асоб, у Пецярбурзе. Спадзяючыся паправіць сваё становізнайшоў патрэбным быць тут асабіста. Усё гэта я даведалася пасьля ад мамкі. Мы тут пасяліліся на Пецярбурскай старане і пражылі на адным месцы да самай сьмерці таткі.

Як цяжка было мне прызвычаіцца да новага жыцьця! Мы прыехалі ў Пецярбург увосень. Калі мы пакідалі вёску, дзень быў такі сьветлы, цёплы, яскравы; работа на полі канчалася; на гумнах ужо тоўпіліся вялізарныя торпы хлеба і крыклівыя чароды птушак: было так прамяніста і весела, а тут, калі мы прыехалі ў горад, дождж, гнілая восеньская абліваха, непагода, сьлякаць, і натоўп новых, незнаёмых асоб, негасьцінных, нездаволеных, сярдзітых! Сяк-так мы ўладзіліся. Памятаю, усе так непакоіліся ў нас, усё турбаваліся, набывалі новую гаспадарку. Таткі ўсё ня было дома, у мамкі ня было вольнай хвілінкі — на мяне забыліся зусім. Сумна мне было ўставаць раніцай, пасьля першай ночы, на нашым навасельлі. Вокны нашы ўпіраліся ў якісьці жоўты плот. На вуліцы заўсёды была гразь. Людзі праходзілі зрэдзь, і ўсе яны моцна захутваліся, усім было гэтак зябка.

А дома ў нас праз усе дні было страшэнна нудна і сумна. Радні і блізкіх знаёмых у нае амаль ня было. З Ганнай Тодараўнай татка быў пасварыўшыся. (Ён быў з ёй у якімсьці, даўгу). Хадзілі да нас даволі часта людзі па справах. Звычайна спрачаліся, шумелі, крычалі. Пасьля кожнага наведаньня татка рабіўся такім нездаволеным, сярдзітым, цэлыя гадзіны ходзіць, бывала, з кута ў кут, насупіўшыся, і ні да кога слова ня вымавіць. Мамка ня сьмела тады і загаварыць да яго і маўчала. Я сядала дзе-небудзь у куток з кніжкай — сьмірна, ціха, паварухнуцца, бывала, баюся.

Праз тры месяцы пасьля нашага прыезду ў Пецярбург, мяне аддалі ў пансіён. Вось як нудна было мне спачатку ў чужых людзей! Усё так суха, няветліва было — гувэрнанткі такія крыкухі, дзяўчаты такія насьміхальніцы, а я такая дзікунка. Сурова, патрабавальна! На ўсё свая пара, агульны стол, нудныя настаўніні — ўсё гэта мяне спачатку выбіла з сіл, змучыла. Я там і спаць не магла. Плачу, бывала, цэлую ноч, доўгую, нудную зябкую ноч. Бывала, вечарамі усе паўтараюць або вучаць лекцыі; я сяджу сабе за гутаркамі або вокабулямі, паварухнуцца баюся, а сама ўсё думаю пра хату сваю, пра татку, пра мамку, пра маю бабульку-няню, пра няніны сказкі... ах, як замаркоціцца! Пра самую пустую рэч у хаце, і пра тую з задаваленьнем успамінаеш. Думаеш-думаеш: вось як-бы добра цяпер было дома! Сядзела-б я ў маленькім пакойчыку нашым, каля самавара, разам з нашымі і было-б так цёпла, добра, знаёма. Як-бы, думаеш, абняла цяпер мамку, моцна-моцна, горача-горача! Думаеш-думаеш, ды і заплачаш ціхенька з нуды, сьціскаючы ў грудзёх сьлёзы, і ня ідуць у голаў вокабулі. Назаўтра лекцыі ня вывучыш, усю ноч сьняцца настаўнікі, мадам, дзяўчаты; усю ноч праз сон лекцыі бубніш, а на другі дзень нічога ня ведаеш. Паставяць на калені, дадуць зьесьці толькі адну патраву. Была я такая маркотная, сумная. Спачатку ўсе дзяўчаты з мяне сьмяяліся, дражнілі мяне, зьбівалі, калі я адказвала лекцыі, шчыпалі, калі мы ў шэрагах ішлі да абеду або да гарбаты, скардзіліся на мяне бяз знай прычыны гувернантцы. Затое які рай, калі няня прыдзе, бывала, па мяне ў суботу вечарам. Так і абніму маю старэнькую, зайшоўшуюся ад радасьці. Яна мяне апране, захутае, дарогаю не пасьпявае за мной, а я ёй усё гавару, гавару, апавядаю. Дамоў прыду вясёлая, радасная, моцна абніму нашых, быццам-бы пасьля дзесяцігадовай ростані! Пачнуцца гамонкі, гутаркі, апавяданьні; з усімі вітаешся, сьмяешся, рагочаш, бегаеш, скачаш. З таткам пачнуцца гутаркі сур'ёзныя, пра навуку, пра нашых настаўнікаў, пра францускую мову, пра граматыку Лёмонда — і ўсе мы такія вясёлыя, такія здаволеныя. Мне і цяпер весела ўспамінаць пра гэтыя хвіліны. Я з усіх сіл старалася вучыцца і дагаджаць татку. Бачыла я, што ён апошняе на мяне аддаваў, а сам перабіваўся бог ведае як. З кожным днём ён рабіўся больш змрочным, нездаволеным, сярдзітым; характар яго зусім сапсаваўся: справы не ўдаваліся, даўгоў было гібель. Мамка, бывала, і плакаць баялася, слова сказаць баялася, каб не разгневаць татку; зрабілася хворая такая; усё худзела, худзела і пачала нядобра кашляць. Я, бывала, прыду з пансіёна — усё такія сумныя абліччы; мамка ціхенька плача, татка злуецца. Пачнуцца ўпікі, дакоры. Татка пачне гаварыць, што я яму ня прыношу ніякай радасьці, ніякай уцехі; што яны на мяне апошняе трацяць, а я да гэтага часу не гавару па-француску; адным словам, усё няўдачы, усё, усё спаганялася на мне і на мамцы. А ці-ж можна было мучыць бедную мамку? Пазіраючы на яе, сэрца разрывалася, бывала; шчокі яе ўваліліся, вочы запалі, у твары быў такі сухотны колер. Мне пападала больш усіх. Пачыналася заўсёды з дробязяй, а пасьля ўжо бог ведае да чаго даходзіла; часта я нават не разумела, пра што ідзе справа. Чаго ні гаварылася, чаго ні ўпікалася!.. І француская мова, і што я вялікая дурніца, і што начальніца нашага пансіёна неразважлівая, дурная жанчына; што яна пра нашу шляхэтнасьць не клапаціцца; што татка службы да гэтага часу ня можа знайсьці, і што граматыка Лёмонда кепская граматыка, а Запольскага куды лепшая; што на мяне грошай шмат намарна выкінулі; што я, відавочна, беспачуцьцёвая, каменная — адным словам, бедная я, з усіх сіл выбівалася, паўтараючы гутаркі і вокабулі, а ва ўсім была вінавата, за ўсё адказвала! І гэта зусім не таму, каб татка не кахаў мяне; мне і мамцы ён душу аддаваў. Але ўжо гэта так, характар быў такі.

Клопаты, горкасьці, няўдачы змучылі беднага татку да апошняга: ён зрабіўся недаверлівы, сварлівы, часта амаль даходзіў да роспачы, пачаў не шанаваць свайго здароўя, празяб, і раптам захварэў, пакутваў нядоўга, і сканаў так раптоўна, так нечакана, што мы некалькі дзён былі ў бяспамяцьці ад удару. Мамка была, як няпрытомная; я нават баялася за яе розум. Толькі што сканаў татка, крэдыторы зьявіліся да нас, як з зямлі, нахлынулі гуртам. Усё, што толькі ў нас было, мы аддалі. Наш домік на Пецярбурскай старане, які татка купіў, паўгода спусьціўшы пасьля перасяленьня нашага ў Пецярбург, мы таксама прадалі. Ня ведаю, як уладзілі рэшту, але самі мы засталіся без хацінкі, бяз прытулку, бяз хлеба. Мамка была зусім бяз сіл, пракарміць мы сябе не маглі, жыць ня было з чаго, наперадзе была пагібель. Мне тады толькі мінула чатырнаццаць год. Вось тут якраз нас і наведала Ганна Тодараўна. Яна ўсё кажа, што яна якаясьці памешчыца і нам даводзіцца якоюсьці раднёю. Мамка таксама казала, што яна нам радня, толькі вельмі далёкая. Пры жыцьці таткі яна да нас ніколі не заходзіла. Зьявілася яна са сьлязьмі на вачох, казала, што вельмі пра нас клапопіцца; спачувала пра нашу ўтрату, пра наша жабрачае становішча, дадала, што татка быў сам вінаваты, што ён не па сілах жыў, далёка забіраўся і што ўжо занадта на свае сілы спадзяваўся. Зажадалася ёй сыйсьціся з намі бліжэй, запрапанавала забыцца на няпрыемнасьці, калі якія былі, а калі мамка сказала, што ніколі не адчувала да яе няпрыязьні, то яна прасьлязілася, павяла мамку ў царкву і заказала паніхіду па галубочку (так яна назвала татку). Пасьля гэтага яна ўрачыста памірылася з мамкай.

Пасьля доўгіх уступаў і папярэджваньняў Ганна Тодараўна, абмаляваўшы яскравымі фарбамі наша жабрачае становішча, сіроцтва, безнадзейнасьць, бездапаможнасьць, запрасіла нас, як яна сама сказала, у яе прытуліцца. Мамка падзякавала і доўга не адважвалася; але таму, што нічога не парадзіш, і іншай даць рады ніяк нельга было, то і сказала, нарэшце, Ганьне Тодараўне, што яе прапанову мы прымаем з падзякаю. Як пяпер памятаю раніцу, у якую мы перабіраліся з Пепярбурскай стараны на Васільеўскі востраў. Раніца была асеньняя, ясная, сухая, маразяная. Мамка плакала; мне было страх як сумна; грудзі ў мяне разрываліся, душа ныла ад якойсьці невядомай, страшнай нуды.. Цяжкая была пара..................................................................

2.

Спачатку, пакуль яшчэ мы, гэта значыцца, я і мамка, не абжыліся на нашым навасельлі, нам абедзьвюм было неяк боязна, дзіка ў Ганны Тодараўны. Ганна Тодараўна жыла ва ўласным доме, на шостай лініі. У доме ўсяго было пяць чыстых пакояў. У трох з іх жыла Ганна Тодараўна і стрэчная сястра мая, Алеся, якая ў яе гадавалася, — дзіцянё, сіротка, бяз бацькі і маткі. Потым у адным пакоі жылі мы, і, нарэшце, у апошнім пакоі, побач з намі жыў адзін бедны студэнт Пакроўскі, кватарант Ганны Тодараўны. Ганна Тодараўна жыла вельмі добра, багацей, як можна было падумаць; але сродкі яе былі невядома скуль, таксама, як і яе заняткі. Яна заўсёды непакоілася, заўсёды была заклапочана, выяжджала і выходзіла па некалькі раз на дзень; але што яна рабіла, аб чым клапацілася і чаго клапацілася, гэтага я ніяк не магла ўгадаць. Знаёмства ў яе было вялікае і рознастайнае. Да яе ўсё, бывала, госьці езьдзілі, і ўсё бог-ведае якія людзі, заўсёды па якіхсьці справах, і на хвілінку. Мамка заўсёды адводзіла мяне ў наш пакой, бывала, як толькі зазвоніць званочак. Ганна Тодараўна страх як злавалася за гэта на мамку і ўвесь час цьвярдзіла, што ўжо мы вельмі ганаровыя, што празьмеру ганаровыя, што было-б там чым ганарыцца, і цэлыя гадзіны ня сьціхала. Я не разумела тады гэтых дакораў у ганаровасьці; гэтак-жа сама я толькі цяпер дазналася, або, у кожным разе, здагадваюся, чаму мамка не адважвалася жыць у Ганны Тодараўны. Злосная жанчына была Ганна Тодараўна; яна ўвесь час нас мучыла. Да гэтага часу мне таямніцаю, навошта ўласна яна запрашала нас да сябе? Спачатку яна была з намі даволі ласкавай, а пасьля ўжо і выказала свой сапраўдны характар як мае быць, калі пабачыла, што мы зусім бездапаможныя, і што нам ісьці няма куды. Пазьней са мной яна зрабілася вельмі ласкавай, нават аж неяк груба-ласкавай, да падлізваньня, але спачатку і я цярпела заадно з мамкай. Раз-по-раз упікала яна нас; толькі і рабіла, што бубніла пра сваё дабрадзейства! Староньнім людзям рэкомэндавала нас, як сваіх бедных, сваіх бедных сваячніц, удаву і сірату бездапаможных, якіх яна з-за шчодрасьці, дзеля любасьці хрысьціянскай, да сябе прытуліла. За сталом кожны кавалак, які мы бралі (сачыла вачыма, а калі мы ня елі, то зноў пачыналася гісторыя; бач, мы пагарджаем; не маракуйце, чым багата, тым і рада; ці было-б яшчэ ў нас саміх лепей. Татку раз-по-раз лаяла; казала, што лепшым за іншых хацеў быць, ды кепска і вышла; бач, жонку з дачкой пусьціў па сьвеце, і што, каб не знайшлося сваячніцы дабрачыннай, хрысьціянскай душы, гарлівай, ды яшчэ бог ведае, давялося-б, можа быць, сярод вуліцы з голаду згнісьці. Чаго-чаго яна не гаварыла! Ня так горна, як прыкра было яе слухаць. Мамка раз-по-раз плакала; здароўе яе з кожным днём горшала, яна на вачох сохла, а між тым мы з ёй працавалі з раньня да ночы, даставалі заказную работу, шылі, што вельмі не падабалася Ганьне Тодараўне; яна раз-пораз гаварыла, што ў яе ня модны магазын у доме. Але трэба было адзявацца, трэба было на непрадбачаныя выдаткі адкладаць; трэба было абавязкова свае грошы мець. На кожны выпадак зьбіралі, спадзяваліся, што можна будзе з часам пераехаць куды-небудзь. Але мамка апошняе сваё здароўе згубіла на рабоце: яна слабела з кожным днём. Хвароба, як чарвяк, відавочна падточвала жыцьцё яе і набліжала да труны. Я ўсё бачыла, я ўсё адчувала, ўсё выцерпела; усё гэта было на вачох маіх!

Дні праходзілі за днямі і кожны дзень быў падобны на ўчарайшы. Мы жылі ціха, быццам-бы і ня ў горадзе. Ганна Тодараўна пакрысе ўціхамірвалася, у меру таго, як сама зусім усьвядоміла сваё панаваньне. Ёй, між іншага, ніколі і ніхто ня думаў пярэчыць. У нашым пакоі мы былі адмежаваны ад яе палавіны калідорам, а побач з намі, як я ўпамінала ўжо, жыў Пакроўскі. Ён вучыў Алесю Францускай і нямецкай мове, гісторыі, географіі - усіх навук, як гаварыла Ганна Тодараўна, і за гэта меў ад яе кватэру і стол. Алеся была кемлівая дзяўчынка, хоць любіла падурэць і пасваволіць, ёй было тады год трынаццаць. Ганна Тодараўна заўважыла мамцы, што някепска было-б, калі-б і я пачала вучыцца, таму, што ў пансіёне мяне недавучылі. Мамка ахвотна згадзілася, і я цэлы год вучылася ў Пакроўскага разам з Алесяй.

Пакроўскі быў бедны, вельмі бедны малады чалавек; здароўе яго не дазваляла яму хадзіць заўсёды вучыцца, і яго так, па прывычцы толькі, звалі ў нас студэнтам. Жыў ён скромна, сьмірна, ціха, так што і ня чуваць, бывала, яго з нашага пакою. На выгляд ён быў такі дзіўны; так нязграбна хадзіў, так нязграбна кланяўся, так дзіўна гаварыў, што я спачатку на яго бяз сьмеху і пазіраць не магла. Алеся ўвесь час з яго кпіла, асабліва, калі ён нам лекцыі даваў. А ён, у дадатак, меў вельмі ўспыльчывы характар, увесь час злаваўся, за кожную дробязь з сябе выходзіў, крычаў на нас, і часта, ня скончыўшы лекцыі, разгневаны ішоў у свой пакой. У сябе-ж ён цэлыя дні сядзеў за кніжкамі. У яго было шмат кніжак, і ўсё такія дарагія, рэдкія кніжкі. Ён сям-там яшчэ вучыў, атрымліваў сякую-такую плату, так што ледзь, бывала, у яго завядуцца грошы, дык ён адразу-ж ідзе сабе кніжкі купляць.

З часам я пазнала яго лепш, бліжэй. Ён быў самы добры, годны пашаны чалавек, найлепшы з усіх, якіх мне спатыкаць даводзілася. Мамка яго вельмі паважала. Пасьля ён і маім быў найлепшым з сяброў, зразумела, пасьля маткі.

Спачатку, я, такая вялікая дзяўчына, дурэла разам з Алесяй, і мы, бывала, цэлыя гадзіны ломім голавы, як-бы падражніць і вывесьці яго з цярпеньня. Ён страх як сьмешна злаваўся, нам з гэтага была вялікая забаўка. (Мне нават і ўспомніць пра гэта сорамна). Раз мы раздражнілі яго чымсьці ледзь не да сьлёз, і я чула выразна, як ён прашаптаў: «злыя дзеці». Я раптам супуцілася; мне стала і сoрамна і крыўдна і шкада яго. Я памятаю, што я пачырванела да вушэй і ледзь не са сьлязьмі на вачох пачала прасіць яго супакоіцца і ня крыўдзіцца на наша неразумнае свавольства, але ён закрыў кніжку, ня скончыў нам лекцыі, і вышаў у свой пакой. Я ўвесь дзень горна каялася. Думка пра тое, што мы, дзеці, сваім свавольствам давялі яго да сьлёз, была мне вельмі цяжкой. Мы, значыцца, чакалі яго сьлёз. Нам, значыцца, іх хацелася; значыцца, мы пасьпелі яго з апошняй цярплівасьці вывесьці, значыцца, мы сілком прымусілі яго, няшчаснага, беднага, пра свой паганы лёс успомніць! Я ўсю ноч ня спала ад сораму, ад смутку, ад пакаяньня. Кажуць, што пакаяўшыся лягчэй на душы — наадварот. Ня ведаю, як далучыўся да майго гора і гонар. Мне не хацелася, каб ён лічыў мяне за дзіцянё. Мне тады было ўжо 15 год.

З гэтага дня я пачала мучыць уяўленьне маё, утвараючы тысячы плянаў, якім-бы парадкам раптам прымусіць Пакроўскага перамяніць свой погляд на мяне. Але бывала я часамі баязьлівай і сарамяжай; у такім становішчы маім я ні навошта не магла адважыцца і абмяжоўвалася аднымі лятуценьнямі (і бог ведае якімі лятуценьнямі!). Я перастала толькі сваволіць разам з Алесяй; ён перастаў на нас злавацца; але гонару майму гэтага было мала.

Цяпер скажу некалькі слоў пра аднаго самага дзіўнага, самага цікаўнага і самага мізэрнага чалавека з усіх, якіх як-небудзь мне даводзілася спатыкаць. Таму кажу пра яго цяпер, якраз у гэтым месцы маіх нататак, што да самай гэтай эпохі я амаль не зьвяртала на яго аніякай увагі: — але ўсё, што датычыла Пакроўскага, пачало мяне раптам цікавіць!

У нас у доме зьяўляўся часамі старэнькі, чалавек, запэцканы, кепска апрануты, маленькі, сіненькі, цюхцяяваты, нязграбны, адным словам, нейкі-ж вельмі дзіўны. З першага погляду на яго можна было падумаць, што быццам-бы чагосьці саромяецца, быццам-бы яму самога сябе саромна. Таму ён усё неяк курчыўся, неяк крыўляўся, такія ўхваткі, крыўляньні былі ў яго, што можна амаль не памыляючыся падумаць, што ён не пры сваім розуме. Прыдзе, бывала, да нас, ды стаіць у сенцах каля шкляных дзьвярэй, і ў Дом зайсьці ня сьмее. Хто з нас паўз яго пройдзе — я ці Алеся, або з служачых, каго ён ведаў лепш, — то ён зараз махае, робіць розныя знакі, і хіба толькі калі кіўнеш яму галавою і паклічаш яго — дасі ўмоўны знак, што ў доме няма нікога староньняга і што яму можна зайсьці, калі ён хоча, — толькі тады стары паціхеньку адчыняў дзьверы, радасна ўсьміхаўся, паціраў рукі ад здавальненьня і на дыбачках проста накіроўваўся у пакой Пакроўскага. Гэта быў яго бацька.

Пасьля я даведалася падрабязна ўсю гісторыю гэтага беднага старога. Ён калісьці дзесьці служыў, ня меў аніякіх здольнасьцяй і займаў самае апошняе, самае малое месца на службе. Калі памерла яго першая жонка (матка студэнта Пакроўскага), то ён уздумаў жаніцца другі раз, і жаніўся на мяшчанцы. Пры новай жонцы ў доме ўсё пайшло ўверх дном; нікому жыцьця ад яе ня было; яна ўсіх да рук прыбрала. Студент Пакроўскі быў тады яшчэ дзіцянём, год дзесяці. Мачыха яго зьненавідзела. Але маленькаму Пакроўскаму спрыяў лёс. Пан Быкаў, які ведаў чыноўніка Пакроўскага і які быў некалі яго апякуном, узяў дзіцянё пад сваю апеку і ўлягаваў яго ў якуюсьці школу. Цікавіўся-ж ён ім таму, што ведаў яго нябожчыну матку, якая яшчэ дзяўчынай была ўзнагароджана Ганнай Тодараўнай, і выдадзена ёю замуж за чыноўніка Пакроўскага. Пан Быкаў, сябра і блізкі знаёмы Ганны Тодараўны, ад вялікай шчодрасьці даў нявесьце пяць тысяч рублёў пасагу. Куды гэтыя грошы пайшлі — невядома. Так мне апавядала ўсё гэта Ганна Тодараўна, сам-жа студэнт Пакроўскі ніколі ня любіў гаварыць пра свае сямейныя справы. Кажуць, што яго матка была вельмі прыстойная, і мне дзіўным здаецца, чаму яна так няўдала выйшла замуж, за такога мізэрнага чалавека... Яна памерла яшчэ ў маладых гадох, гады праз чатыры папасьля замужаства

З школы малады Пакроўскі паступіў у якуюсьці гімназію, і пасьля ва ўнівэрсытэт. Пан Быкаў часта прыяжджаючы ў Пецярбург, і тут не пакінуў яго без свае апекі. З-за кепскага здароўя свайго Пакроўскі ня мог далей вучыцца ва ўнівэрсытэце. Пан Быкаў пазнаёміў яго з Ганнай Тодараўнай, сам рекомендаваў яго, і такім чынам малады Пакроўскі быў прыняты за хлеб з умовай вучыць Алесю ўсяму, што толькі ні спатрэбіцца.

Стары-ж Пакроўскі, з гора ад жорсткасьці жонкі свае, аддаўся самаму благому налагу і амаль заўсёды бываў п'яным. Жонка яго біла, выгнала спаць на кухню і да таго давяла, што ён, нарэшце, прывык да пабояў і кепскага абыходжаньня і ня скардзіўся. Ён быў яшчэ ня вельмі стары чалавек, але ад благіх нахілаў амаль страціў прытомнасьць. Адзінай прыкметай чалавечых шляхэтных пачуцьцяў была ў ім бязьмежная любасьць да сына. Гаварылі, што малады Пакроўскі падобны як дзьве кроплі вады на нябожчыцу матку сваю. Ці не ўспаміны аб ранейшай добрай жонцы радзілі ў сэрцы закінутага старога такую бязьмежную любасьць да сына? Стары і гаварыць больш ні пра вошта ня мог, як пра сына, і заўсёды два разы на тыдзень наведваў яго. Часьцей-жа прыходзіць ён ня сьмеў, таму што малады Пакроўскі цярпець ня мог бацькаўскіх наведваньняў. З усіх яго недахопаў, бясспрэчна, першым і важнейшым была непашана да бацькі. Аднак, і стары бываў часамі гідкай істотай на сьвеце. Па-першае, ён быў страх які цікаўлівы, па-другое, гутаркамі і распытваньнямі, самымі пустымі і бяссэнсавымі, ён раз-по-раз перашкаджаў сыну займацца, і, нарэшце, зьяўляўся часамі п'янаватым. Сын пакрысе адвучваў старога ад недахопаў, ад цікаўлівасьці і ад заўсёднай балбатні і, нарэшце давёў да таго, што той слухаў ва ўсім яго, як оракуля, і роту ня сьмеў разявіць без дазволу.

Бедны стары ня мог надзівіцца і нацешыцца на свайго Петрыка (так ён называў сына). Калі ён прыходзіў да яго ў госьці, то амаль заўсёды меў якісьці, заклапочаны, баязьлівы выгляд, мабыць, што ня ведаў, як яго прыме сын, звычайна доўга не асьмельваўся зайсьці, і калі я тут здаралася, дык ён мяне мінут дваццаць, бывала, распытваўся - што, якоў Петрык? ці здаровы ён? у якім настроі, і ці не займаецца чым-небудзь важным? Што ён зараз робіць? ці піша, ці чытае, ці развагамі якімі займаецца, калі я яго даволі падбадзёрвала і супакойвала, то стары, нарэшце, асьмельваўся зайсьці і ціха-ціха, асьцярожна-асьцярожна адчыняў дзьверы, прасоўваў спачатку адну галаву, і калі бачыў, што сын ня злуе і кіўнуў яму галавой, то паціхутку праходзіў у пакой, скідаў свой шынэлік, капялюш, які вечна быў у яго пакурчаны, дзіравы, з адарванымі палямі,-усё вешаў на крук, усё рабіў ціха, нячутна; пасьля сядаў дзе-небудзь асьцярожна на крэсла і з сына вачэй ня зводзіў, усе рухі яго лавіў, жадаючы ўгадаць настрой свайго Петрыка. Калі сын быў ледзь-ледзь не у настроі, і стары заўважаў гэта, то адразу-ж прыпадымаўся з месца і тлумачыў, што, бач, так, Петрык, я на хвілінку. Я, вось далёка хадзіў, праходзіў тут, і адпачыць зайшоў». І пасьля моўчкі, пакорна браў свой шынэлік, капялюшык, зноў паціхутку адчыняў дзьверы і адыходзіў, усьміхаючыся праз сілу, каб стрымаць у душы набалелае гора і ня выказаць яго.

Калі сын прымае, бывала, бацьку хораша, то стары ня чуе сябе ад радасьці. Здавальненьне праглядвала на яго твары, у яго міне, у яго рухах. Калі сын загаворыць да яго, то стары заўсёды прыпадымаўся крыху з крэсла, і адказваў ціха, падлізьліва, амаль з сьвятой пашанай, і заўсёды стараючыся ўжываць самыя адборныя, г. зн. самыя сьмешныя выразы. Але дару слова ён ня меў: заўсёды зблытаецца і спужаецца, аж ня ведае куды рукі падзець, куды сябе падзець, і пасьля яшчэ доўга пра сябе адказ шэпча, як-бы жадаючы паправіцца. Калі-ж удавалася адказваць добра, то стары падхарашываўся, папраўляў на сабе камізэльку, гальштук, фрак і прымаў выгляд годны сваёй пашаны. А бывала, да таго рабіўся бадзёрым, да таго распасьціраў сваю сьмеласьць, што ціхутка ўставаў з крэсла, падыходзіў да паліцы з кніжкамі, браў якую-небудзь кніжку, і нават тут-жа прачытваў што-небудзь, якая-б ні была кніжка. Усё гэта ён рабіў з выглядам спакойным, абыякавым, прытвараючыся, быццам-бы ён і заўсёды мог так гаспадарыць з сынавымі кніжкамі, быццам-бы яму і не ў навіну ласка сына. Але мне раз давялося бачыць, як бядак спалохаўся, калі Пакроўскі папрасіў яго не чапаць кніжак. Ён супуціўся, зьбіўся з панталыку, паставіў кніжку дагары нагамі, пасьля хацеў паправіцца, перавярнуў і паставіў абрэзам на хату, усьміхаўся, чырванеў і ня ведаў, чым загладзіць свой праступок. Пакроўскі сваімі парадамі адвучаў пакрысе старога ад нядобрых нахілаў, і як толькі бачыў яго разы тры, падрад цьвярозым, то пры першым наведаньні даваў яму на разьвітаньні па пяцьдзесятцы, па паўрубля або больш. Часамі купляў яму боты, гальштук або камізэльку. Затое стары ў сваёй абноўцы быў ганаровым, як певень. Часамі ён заходзіў да нас. Прыносіў мне, Алесі цукровых пявункоў, яблыкаў, і ўсё, бывала, гутарыць з намі пра Петрыка. Прасіў нас вучыцца ўважліва, слухацца, гаварыў, што Петрычак добры сын, і ў дадатак вучоны сын. Тут ён так, бывала, сьмешна падміргіваў левым вокам, так сьмяхотна крыўляўся, што мы не маглі ўтрымацца ад сьмеху, і рагаталі з яго ад душы. Мамка яго вельмі любіла. Але стары ненавідзеў Ганну Тодараўну, хоць быў перад ёю цішэй вады, ніжэй травы.

Хутка я перастала вучыцца ў Пакроўскага. Мяне ён, як і раней, усё лічыў дзіцянём, свавольнай дзяўчынкай, такой, як і Алеся. Мне было вельмі крыўдна, таму што я з усіх сіл старалася загладзіць свае ранейшыя паводзіны. Але мяне не заўважалі. Гэта гнявіла мяне ўсё больш і больш. Я ніколі амаль ня гутарыла з Пакроўскім па-за клясай, ды і не магла гутарыць. Я чырванела, зьбівалася, і пасьля дзенебудзь у кутку плакала ад крыўды.

Я ня ведаю, чым-бы ўсё гэта скончылася, калі-б збліжэньню нашаму не дапамагло адно дзіўнае здарэньне. Неяк вечарам калі мамка сядзела ў Ганны Тодараўны, я паціхутку зайшла ў пакой Пакроўскага. Я ведала, што яго ня было дома, і, дапраўды, ня ведаю чаму мне ўздумалася зайсьці да яго; хоць мы пражылі побач ужо больш за год. У гэты раз сэрца ў мяне білася так моцна, так моцна, што, здавалася, з грудзей хацела выскачыць. Я азірнулася навакол з якімсьці асаблівым зацікаўленьнем. Пакой Пакроўскага быў вельмі бедна прыбраны; парадку было мала. На сьценах было прыбіта пяць доўгіх паліц з кніжкамі. На стале і на крэслах ляжалі паперы. Кніжкі ды паперы! У мяне зьявілася дзіўная думка, і разам з тым якоесьці няпрытомнае адчуваньне крыўды ахапіла мяне. Мне здавалася, што майго сяброўства, майго закаханага сэрца было мала яму. Ён быў вучоны, а я была неразьбітная і нічога ня ведала, нічога ня чытала, ніводнай кніжкі... Тут я зайздрасна паглядзела на доўгія паліцы, якія ламаліся пад кніжкамі. Мяне ахапіла крыўда, жальба, якоесьці шаленства. Мне хацелася, і я тут-жа асьмелілася прачытаць яго кніжкі, ўсе да аднае, і як можна хутчэй. Ня ведаю, можа быць, я думала, што навучыўшыся таго, што ён ведаў, буду дастойна яго сяброўства. Я кінулася да першай паліцы; ня думаючы, ня спыняючыся, схапіла ў рукі першы, які папаўся запылены, стары том, і, зьбялеўшы, чырванеючы, калоцячыся ад хваляваньня і страху, забрала з сабой крадзеную кніжку, вырашыўшы яе прачытаць у ночы, каля начніка, калі засьне мамка.

Але як-жа мне стала крыўдна, калі я, прышоўшы ў наш пакой, сьпяшаючыся разгарнула кніжку і пабачыла якісьці стары, ператлелы, увесь зьедзены чарвякамі лацінскі твор. Я вярнулася, ня трацячы часу, толькі што я хацела паставіць кніжку на паліцу, пачула шум у калідоры і чыесьці блізкія крокі. Я засьпяшалася, затарапілася, але прыкрыя кніжкі былі так шчыльна пастаўлены ў рад, што, калі я выцягнула адну, рэшта рассунулася сама па сябе і сьціснуліся так, што цяпер ранейшаму іх таварышу не засталося больш месца. Уціснуць кніжку ў мяне не хапала сіл. Аднак-жа, я піхнула кніжкі з усіх сіл, як толькі магла. Іржавы цьвік, на якім трымалася паліца, і які, здаецца, знарок чакаў гэтай хвіліны, каб зламацца-зламаўся. Паліца паляцела адным канцом уніз. Кніжкі з шумам пасыпаліся на падлогу. Дзьверы адчыніліся, і Пакроўскі ўвайшоў у пакой.

Трэба заўважыць, што ён цярпець ня мог, калі хто-небудзь гаспадарыў у яго ўладаньнях. Бяда таму, хто чапаў кніжкі яго! Пасудзеце-ж, які быў мой жах, калі кніжкі, маленькія, вялікія, розных форматаў, рознай велічыні і таўшчыні, рынуліся з паліцы, паляцелі, заскакалі пад сталом, пад крэсламі, па ўсім пакоі. Я ўжо хацела ўцякаць, але было позна. — Вядома, думаю, вядома! Я прапала, загінула! Я дурэю, сваволю, як дзесяцігадовае дзіцянё; я дурная дзяўчынка! Я вялікая дурніца! Пакроўскі страх як разгневаўся. — «Ну вось, гэтага не хапала яшчэ! — закрычаў ён. — Лепш-бы вы зрабілі, калі-б не хадзілі туды, куды вас ня просяць». — Але, між іншага, крыху памякчэўшы ад майго пакорлівага руху, ён гаварыў ужо цішэй, нядаўным, настаўніцкім тонам, карыстаючыся надаўным правам настаўніка: — «Ну, калі вы пасталееце, калі вы паразумнееце? Вы-ж на сябе зірнеце, вы-ж ужо не дзіцянё, не маленькая дзяўчынка, вам-жа пятнаццаць гадоў ужо!» — І тут, мабыць, жадаючы праверыць, ці справядліва, што я ўжо не маленькая, ён зірнуў на мяне і пачырванеў да вушей. Я не разумела; я стаяла перад ім і пазірала на яго вялікімі вачыма ў зьдзіўленьні. Ён прыпадняўся, падыйшоў з сарамяжным выглядам да мяне, страх як супуціўся, штосьці загаварыў, здаецца, за штосьці прасіў прабачэньня, можа быць за тое, што толькі цяпер заўважыў, што я такая вялікая дзяўчына. Нарэшце, я зразумела. Я ня памятаю, што са мной тады сталася; — я была бяз памяці, пачырванела яшчэ больш за Пакроўскага, закрыла твар рукамі і выбегла з пакою.

Я ня ведала, што мне заставалася рабіць, куды было падзецца ад сораму. Адно тое, што ён застаў мяне ў сваім пакоі! Цэлых тры дні я на яго не магла зірнуць! Я чырванела да сьлёз. Думкі самыя дзівосныя, сьмяхотлівыя думкі круціліся ў галаве маёй. Адна з іх, самая няпрытомная, была тая, што я хацела ісьці да яго, пагаманіць з ім, прызнацца яму ўва ўсім, адкрыта расказаць яму ўсё і ўпэўніць яго, што я зрабіла не як дурная дзяўчынка, але з добрымі намерамі. Я была і зусім ужо вырашыла ісьці, але, дзякаваць богу, сьмеласьці не хапіла. Уяўляю, што я нарабіла-б! Мне і цяпер пра ўсё гэта сорамна ўспамінаць.

Некалькі дзён спусьціўшы, мамка раптам моцна захварэла. Яна ўжо два дні не ўставала з пасьцелі і на трэцюю ноч была ў гарачцы і блюзьніла. Я ўжо ня спала адну ноч, даглядаючы мамку, сядзела каля яе ложка, падносіла ёй пітво і давала ў пэўныя гадзіны лякарства. На другую ноч я выбілася зусім з сіл. Раз-по-раз мяне марыў сон, у вачох зелянела, галава круцілася, і я кожную хвіліну гатова была паваліцца ад зморы, але слабыя стогны маткі абуджалі мяне, я ўздрыгвала, на момант прачыналася, а пасьля сон зноў перамагаў мяне. Я мучылася. Я ня ведаю — я не магу прыпомніць сябе — але якісьці страшны сон, якаясьці жахлівая здань убілася ў маю змардаваную галаву ў змораную хвіліну змаганьня сна з пільнасьцю. Я прачнулася ў жаху... У пакоі было цёмна, начнік патух, палосы сьвятла то раптам аблівалі ўвесь пакой, то ледзь-ледзь мільгалі па сьцяне. Мне зрабілася чагосьці страшна, якісьці жах напаў на мяне; ўяўленьне маё усхвалявана было жахлівым сном; туга сьціснула маё сэрца... Я ўскочыла з крэсла і крыкнула ад якогасьці балючага пачуцьця. У гэты час адчыніліся дзьверы, і Пакроўскі зайшоў да нас у пакой.

Я памятаю толькі тое, што я прачнулася на яго руках. Ён асьцярожна пасадзіў мяне ў крэсла, падаў мне шклянку вады і засыпаў запытаньнямі. Ня памятаю, што я яму адказвала. — «Вы хворыя, вы самі вельмі хворыя», — сказаўшы ён, узяўшы мяне за руку: — «у вас гарачка, вы сябе губіце, вы свайго здароўя не шануеце; супакойцеся, ляжце, засьнеце. Я вас пабуджу праз дзьве гадзіны, супакойцеся крыху... Кладзецеся-ж, кладзецеся!..» — казаў ён далей, не даючы мне вымавіць наперакор ніводнага слова. Зморанасьць адабрала ад мяне апошнія сілы; вочы мае заплюшчваліся ад слабасьці. Я прылягла ў крэсла, думаючы заснуць толькі на паўгадзіны, і праспала да раніцы. Пакроўскі пабудзіў мяне толькі тады, калі прышла пара даваць мамцы лякарства.

На другі дзень, калі я, адпачыўшы крыху днём, прырыхтавалася зноў сядзець у крэсле каля мамчынай пасьцелі, цьвёрда вырашыўшы на гэты раз не заснуць, Пакроўскі ў гадзін адзінаццаць пастукаўся ў наш пакой. Я адчыніла. «Вам сумна сядзець аднэй», — сказаў ён мне; — «вось вам кніжка; вазьмеце; усё ня так сумна будзе». Я ўзяла; я ня памятаю, якая гэта была кніжка; наўдачу ці я тады ў яе зазірнула, хоч усю ноч ня спала. Нязвыклае нутраное хваляваньне не давала мне спаць; я не магла заставацца на адным месцы; некалькі разоў уставала з крэслаў і пачынала хадзіць, хадзіць па пакоі. Якаясьці ўнутраная асалода разьлівалася па ўсёй маёй істоце. Я так была рада ўвазе Пакроўскага. Я ганарылася, што ён непакоіцца і дбае пра мяне. Пакроўскі не заходзіў больш і вала, што ён ня прыдзе, і гадала пра наступны вечар.

У наступны вечар, калі ў доме ўжо ўсе паклаліся, Пакроўскі адчыніў свае дзьверы і пачаў са мной гутарыць, стоячы каля парога свайго пакоя. Я ня памятаю ніводнага слова з таго, што мы сказалі тады адно аднаму; памятаю толькі, што я баялася, зьбівалася, крыўдзілася на сябе і нецярпліва чакала канца гутаркі, хоць сама з усіх сіл жадала яе, увесь дзень толькі і марыла пра гэта, толькі і ўкладала свае пытаньні і адказы... З гэтага вечара пачалася першая завязка нашага сяброўства. За ўвесь час мамчынай хваробы, мы кожную ноч па некалькі гадзін праводзілі разам. Я з большага перамагла сваю сарамяжнасьць, хоць пасьля кожнае нашае гутаркі ўсё яшчэ было за што на сябе пакрыўдзіцца. Між іншага, я з затоенай радасьцю і з ганаровым задаваленьнем бачыла, што ён з-за мяне забываўся на свае дакучлівыя кніжкі. Выпадкова, жартам, гутарка зайшла раз, як яны зваліліся з паліцы. Хвіліна была нязвыклая; неяк я занадта была з адкрытым і чыстым сэрцам; запал, дзіўнае захапленьне абваражылі мяне, і я прызналася яму ва ўсім... у тым, што мне хацелася вучыцца, што-небудзь ведаць, што мне крыўдна было, што мяне лічаць дзяўчынкай, дзіцянём... Паўтараю, што я была ў нязвыкла-дзіўным настроі; сэрца маё было мяккае, у вачох стаялі сьлёзы, — я ня ўтоіла нічога, і расказала ўсё, усё — пра маю прыязьнь да яго, пра жаданьне кахаць яго, жыць з ім заадно сэрцам, уцешыць яго, супакоіць яго. Ён паглядзеў на мяне неяк нязвыкла, супучана, зьдзіўлена, і не сказаў мне ні слова. Мне зрабілася раптам вельмі балюча, сумна. Мне здалося, што ён мяне не разумее, што ён, можа быць, з мяне насьміхаецца. Я раптам заплакала, як дзіця, загаласіла, сама сябе стрымаць не магла; быццам-бы была я у якім прыпадку. Ён схапіў мае рукі, палаваў іх, прыціскаў да грудзей сваіх, угаворваў, уцяшаў мяне; ён быў моцна расчулены; ня памятаю, што ён мне гаварыў, але толькі я плакала і сьмяялася і зноў плакала, чырванела, не магла слова вымавіць ад радасьці. Аднак, не зважаючы на хваляваньне маё, я заўважыла, што ў Пакроўскага заставалася якоесьці зьдзіўленьне і прымусовасьць. Здаецца, ён ня мог надзівіцца з майго захапленьня, з мае радасьці, гэтакаму раптоўнаму, гарачаму, палкаму сяброўству. Можа быць яму было толькі цікава спачатку; далей яго нерашучасьць зьнікла, і ён, з такім-жа простым, адкрытым пачуцьцём, як і я, прымаў маю прыязьнь да яго, мае ветлівыя словы, маю ўвагу, і адказваў на ўсё гэта тае-ж самай увагай, таксама пасяброўску і ветліва, як шчыры сябра мой, як родны брат мой. Майму сэрцу было так цёпла, так хораша!.. Я не хавалася, не таілася ні ў чым; ён усё гэта бачыў і з кожным днём усё больш і больш прывязваўся да мяне.

І, па праўдзе, ня памятаю, пра што толькі ні перагаварылі з ім у гэтыя пакутныя і разам з тым салодкія гадзіны нашых спатканьняў, уночы, пры мігатлівым сьвятле лямпадкі, і амаль каля самага ложка мае беднай, хворай мамкі?.. Пра ўсё, што ў галаву прыходзіла, што прасілася выказацца, — і мы амаль былі шчасьлівыя... Ох, гэта была і сумная і радасная пара, — усё разам; і мне і сумна і радасна цяпер успомніць пра яе. Успаміны, ці радасныя, ці горкія, заўсёды мучаць; у кожным разе, так у мяне; але і мучэньне гэта салодкае. І калі сэрцу робіцца цяжка, балюча, тужліва сумна, тады ўспаміны асьвяжаюць і ажыўляюць яго, як кроплі расы ў волкі вечар, пасьля гарачага дня асьвяжаюць і ажыўляюць бедную, зьвялую краску, якая згарэла ад дзённай сьпякоты.

Мамка ачуньвала, але я ўсё яшчэ сядзела начамі каля яе пасьцелі. Часта Пакроўскі даваў мне кніжкі; я чытала, спачатку, каб не заснуць, пасьля больш уважліва, пасьля з зайздрасьцю; перада мной раптоўна адкрылася шмат новага незнаёмага мне, якога дасюль ня ведала. Новыя думкі, новыя ўражаньні хлынулі вялікім струменем у маё сэрца. І чым большага хваляваньня, чым большай сарамяжасьці і ўсілкаў каштавалі мне новыя ўражаньні, тым мілейшымі яны былі мне, тым больш соладка ахаплялі ўсю душу. Раптам хлынулі яны ў маё сэрца, не даючы яму адпачыць. Якісьці дзіўны хаос пачаў гнявіць усю істоту маю. Але гэты духоўны гвалт ня мог і ня ў моцы быў разгневаць мяне канчаткова, і гэта выратавала мяне.

Калі мамка ачуняла, нашы вячорныя спатканьні і доўгія гутаркі спыніліся; нам удавалася часамі перакідацца словамі, часта пустымі, мала вартымі, але мне да спадобы было надаваць усяму сваю вартасьць, сваю асаблівую цану, уяўную. Жыцьцё маё было поўнае, была я шчасьлівая, спакойна, ціха шчасьлівая. Так прайшло некалькі тыдняў... Неяк аднаго разу зайшоў да нас стары Пакроўскі. Ён доўга з намі гаманіў, быў не па-звычайнаму вясёлы, бадзёры, гамаманкі, сьмяяўся, жартаваў па-свойму, і, нарэшце, разьвязаў загадку майго захапленьня і абвясьціў нам, што роўна праз тыдзень будзе Петрыкаў дзень нараджэньне, і што з гэтага выпадку ён абавязкова зойдзе да сына; што ён надзене новую камізэльку, і што жонка абяцала купіць яму новыя боты. Адным словам, стары быў зусім шчасьлівы і гаманіў пра ўсё, што яму ў голаў пападала.

Дзень яго нараджэньня! Гэты дзень нараджэньня не даваў мне супакою ні ў дзень, ні ў ночы. Я абавязкова вырашыла напомніць пра сваё сяброўства Пакроўскаму і зрабіць які-небудзь падарак яму. Але што? Нарэшце я дадумалася падарыць яму кніжак. Я ведала, што яму хацелася мець поўны збор твораў Пушкіна ў апошнім выданьні і я вырашыла купіць Пушкіна. У мяне сваіх уласных грошай было рублёў трыццаць, якія я зарабіла на вышываньні. Гэтыя грошы былі адкладзены ў мяне на новую сукенку. Зараз-жа я паслала нашу кухарку, старую Матрону, даведацца, колькі каштуе ўвесь Пушкін. Бяда! Цана ўсіх адзінаццаці кніг была, ў кожным разе, рублёў шэсьцьдзесят. Дзе ўзяць грошай? Я думаладумала і ня ведала, на што кінуцца. У мамкі прасіць не хацелася. Вядома, мамка мне абавязкова дапамагла-б; але тады ўсе-б у нашым доме даведаліся пра наш падарак; ды да таго-ж гэты падарак зрабіўся-б удзячнасьцю, як за ўвесь год працы Пакроўскага. Мне хацелася падарыць адней, каб ніхто ня ведаў. А за працу яго са мною я хацела яму назаўсёды аддзякаваць без аніякай там платы, апрача майго сяброўства. — Нарэшце я дадумалася, як выйсьці з становішча.

Я ведала, што ў букіністых у Гасьцінным Дварэ можна купіць кніжку часамі на поўцаны таней, калі толькі патаргавацца, часта зусім мала ўжываную і амаль зусім новую. Я пастанавіла абавязкова схадзіць у Гасьцінны Двор. Так і здарылася; на заўтрае-ж зьявілася якаясьці патрэба і ў нас і ў Ганны Тодараўны. Мамцы нездаровілася, Ганна Тодараўна якраз дарэчы, загультаілася, так што давялося ўсе даручэньні ўскласьці на мяне, і я пайшла разам з Матронай.

На маё шчасьце, я знайшла вельмі хутка Пушкіна, і ў надзвычай прыгожай аправе. Я пачала таргавацца. Спачатку запрасілі даражэй, як у крамах; але пасьля, між іншага, не адразу, адыходзячы некалькі раз, я давяла купца да таго, што ён збавіў цану і абмежаваў свае патрабаваньні ўсяго дзесяцьцю рублямі срэбрам. Як мне весела было таргавацца!.. Бедная і навошта я ўздумала купляць гэтулькі кніжак. Але, жах! Увесь мой капітал быў на трыццаць рублёў асыгнацыямі, а купец ніяк не згаджаўся уступіць таней. Нарэшце я пачала ўпрашаць, прасіла-прасіла яго, нарэшце, упрасіла. Ён уступіў, але толькі два з паловай, і пабажыўся, што і гэту ўступку ён толькі дзеля мяне робіць, што я такая паненка прыгожая, а што іншаму каму ён ні за што ня ўступіў-бы. Двух з паловай рублёў не хапала! Я гатова была заплакаць ад крыўды. Але нечаканасьць дапамагла мне ў маім горы.

Недалёка ад мяне, каля другога стала з кніжкамі, пабачыла я старога Пакроўскага. Яго абступіла чацьвёра ці пяцёра букіністых; яны яго зьбілі зусім з толку, ачмуцілі зусім. Кожны з іх прапанаваў яму свой тавар, і чаго-чаго ні прапанавалі яны яму і чагочаго не хацеў ён купіць! Бедны стары стаяў пасярэдзіне іх, быццам-бы загнаны які-небудзь, і ня ведаў, за што ўзяцца з таго, што яму прапанавалі. Я падышла да яго і запыталася-што ён тут робіць? Стары мне вельмі абрадаваўся; ён любіў мяне бяз памяці, можа быць ня менш як Петрыка. — «Ды вось кніжкі купляю, Барбара Аляксееўна, — адказаў ён мне, — Петрыку купляю кніжкі. Вось яго дзень нараджэньня хутка будзе, а ён любіць кніжкі, дык вось я і купляю іх яму»... — Стары і заўсёды сьмяхотна выказваўся, а цяпер у дадатак проста зьбіваўся з панталыку. За што ні возьмецца ўсё рубель срэбрам, два рублі, тры рублі срэбрам: ужо ён да вялікіх кніжак і ня прыцэньваўся, а так толькі з зайздрасьцю на іх паглядаў, перабіраў пальцамі лісьцікі, круціў у руках і зноў іх ставіў на месца. «Не, не, гэта дорага, — гаварыў ён на паўголаса, — а вось хіба адсюль што-небудзь», — і тут ён пачынаў перабіраць тоненькія сшыткі, сьпеўнікі, альманахі; гэта ўсё было вельмі танна. — Ды навошта вы гэта ўсё купляеце, — запыталася яго я; гэта ўсё вялікае глупства. — «Ах, не, — адказваў ён, — не, вы зірнеце толькі, якія тут ёсьць добрыя кніжкі; вельмі-вельмі добрыя ёсьць кніжкі!» — І апошняе слова ён так жаласна працягнуў нарасьпеў, што мне здалося, што ён заплакаць гатоў ад крыўды, навошта кніжкі добрыя дарагія, і што вось зараз капне сьлязінка з яго блядых шчок на чырвоны нос. Я запыталася, ці шмат у яго грошай? — «Ды вось», — тут, бедненькі, дастаў усе свае грошы, загорнутыя ў зашмальцаваную газэтную паперку,«вось паўрубельчык, саракоўка, медзякамі капеек дваццаць». Я яго адразу павалакла да свайго букіністага. — «Вось цэлых адзінаццаць кніжак, каштуюць усяго трыццаць два рублі з паловай; у мяне ёсьць трыццаць; далажэце два з паловай, і мы купім усе гэтыя кніжкі і падорым разам». Стары звар'яцеў ад радасьці, высыпаў усе свае грошы, і букіністы ўзва ліў на яго ўсю нашу агульную бібліотеку. Мой стары наклаў кніжак ва ўсе кішэні, набраў у абедзьве рукі, і аднёс усё да сябе, даўшы мне слова прынесьці ўсе кніжкі на другі дзень паціхутку да мяне.

На другі дзень стары прышоў да сына, з гадзінку пасядзеў у яго, як і звычайна, пасьля зайшоў да нас з сьмяхотлівым таемным выглядам. Спачатку з усьмешкай, паціраючы рукі ад ганаровага задаваленьня валадаць якой-небудзь таямніцай, ён абвясьціў мне, што кніжкі ўсе няпрыкметна перанесены да нас і стаяць у кутку на кухні пад апякунствам Матроны. Пасьля гутарка, зразумела, перайшла на чаканае сьвята; пасьля стары пачаў гаварыць і пра тое, як мы будзем дарыць, і чым далей паглыбляўся ён у свой прадмет, чым больш пра яго гаварыў, тым больш я заўважала, што ў яго ёсьць штосьці на душы, пра што ён ня можа, ня сьмее, нават баіцца вымавіць. Я ўсё чакала і маўчала. Таямнічая радасьць, таямнічае здавальненьне, што я лёгка чытала дасюль у яго дзіўных ухватках, крыўляньні, падміргваньні левым вокам, зьніклі. Ён рабіўся з кожнай хвілінай усё больш неспакойным і сумным; нарэшце, ён ня вытрымаў.

— Паслухайце, — пачаў ён баязьліва, напоўголаса: — паслухайце, Барбара Аляксееўна... Ці ведаеце што, Барбара Аляксееўна?.. — Стары ня ведаў што сказаць. — Бачце: вы, як прыдзе яго дзень нараджэньня, вазьмеце дзесяць кніжак і падарыце іх яму самі, г. зн. ад сябе, з свайго боку; я-ж вазьму тады адну адзінаццатую і ўжо таксама падару ад сябе, г. зн. асабіста з свайго боку. Дык вось, ці бачыце — і ў вас будзе сёе-тое падарыць; і ў мяне будзе сёе-тое падарыць; у нас абаіх будзе сёе-тое падарыць. — Тут стары заблытаўся і змоўк. Я зірнула на яго; ён з баязьлівым чаканьнем чакаў майго прыгавору. — «Ды чаму-ж вы хочаце, каб мы ня разам дарылі. Захар Пятровіч?» — Ды так, Барбара Аляксееўна, ужо так, ужо гэта так... — Я-ж, яно таго... — Адным словам, стары зблытаўся, пачырванеў, завяз у сваіх словах і ня мог зварухнуцца з месца.

— Ці бачыце, — даў тлумачэньне ён, нарэшце. — Я Барвара Аляксееўна, дурэю часамі... г. зн. я хачу далажыць вам, што я амаль усё дурэю і заўсёды дурэю... трымаюся таго, што нядобра... г. зн., ведаеце, гэтак на дварэ такія халады бываюць, таксама часамі няпрыемнасьці бываюць розныя, або там як-небудзь маркотна зробіцца; або што-небудзь нядобрага здарыцца, дык я і ня ўтрымаюся, і падурэю, і вып'ю, часамі лішняе... Петрыку гэта вельмі не да спадобы. Ён, вось ці бачыце, Барбара Аляксееўна, злуе на мяне, і мне маралі розныя чытае. Дык вось мне і хочацца цяпер самому давесьці падаркам маім, што я папраўляюся і пачынаю трымаць сябе хораша. Што вось я зьбіраў, каб кніжку купіць, доўга зьбіраў, таму што ў мяне і грошай амаль ніколі ня бывае, хіба выпадак. Петрык сяды тады дасьць. Ён гэта ведае. Значыцца, вось ён і пабачыць, на што я трачу грошы свае, і будзе ведаць, што ўсё гэта я яму аднаму раблю.

Мне зрабілася страх як шкада старога. Я думала нядоўга. Стары пазіраў на мяне заклапочана. «Ды, ці ведаеце, Захар Пятровіч, — сказала я, — вы падарэце іх яму ўсе!» — «Як усе! г. зн. кніжкі ўсе?»... — «Ну, але, кніжкі ўсе». — «І ад сябе?» — «Ад сябе». — «Ад аднаго сябе? г. зн. ад свайго імя?» — «Ну але, ад свайго імя»... Я, здаецца, вельмі выразна сказала, але стары вельмі доўга ня маг зразумець мяне.

— Ну але, — гаварыў ён у задуменьні, — але! Гэта будзе вельмі добра, гэта было-б надзвычайна добра, толькі дык як-жа, Барбара Аляксееўна? — «Ну, ды я нічога не падару». Як! — закрычаў стары, амаль перапалохана; — дык вы нічога Петрыку не падарыце, дык вы яму нічога дарыць ня хочаце? — Стары спалохаўся; у гэту хвіліну ён, здаецца, гатоў быў адмовіцца ад свае прапановы, з-за таго, каб і я магла чым-небудзь падарыць яго сына. Дабрак быў гэты стары! Я пераканала яго, што я рада была-б падарыць што-небудзь, ды толькі ў яго не хачу адбіраць асалоды. — «Калі сын ваш будзе здаволены, — дадала я, — і вы будзеце рады, то і я рада буду, таму што патайна, у сэрцы маім, буду адчуваць, быццам-бы і на самай справе і я падарыла». Гэтым стары зусім заспакоіўся. Ён прабыў у нас яшчэ дзьве гадзіны, але ўвесь гэты час на месцы ня мог уседзець, уставаў, курстаўся, шумеў, дурэў з Алесяй, цалаваў мяне ўкрадкай, шчыпаў за руку, і рабіў зьнячэўкі міны Ганьне Тодараўне. Ганна Тодараўна выгнала яго, нарэшце, з дому. Адным словам, стары ад вялікай радасьці так расхадзіўся, як можа быць, ніколі яшчэ ня бывала з ім.

Ва ўрачысты дзень ён зьявіўся роўна ў адзінаццаць гадзін, проста ад абедні, у Фраку, акуратна зацыраваным, і сапраўды ў новай камізэльцы і ў новых ботах. У абедзьвюх руках было ў яго па вязанцы кніжак. Мы ўсе тады сядзелі ў залі, у Ганны Тодараўны і пілі кофе (была нядзеля). Стары пачаў, здаецца, з таго, што Пушкін вельмі добра пісаў вершы; пасьля зьбіваючыся і блытаючыся, перайшоў раптам на тое, што трэба трымаць сябе прыстойна, і што калі чалавек не вядзе сябе прыстойна, то значыць, што ён дурэе, што дрэнныя нахілы губяць і нішчаць чалавека; пералічыў далей некалькі прыкладаў няўстрыманьня, ад якіх загінулі, і закончыў тым, што ён з некаторага часу зусім справіўся, і што цяпер трымае сябе даволі добра. Што ён і раней адчуваў справядлівасьць сыноўскіх навучаньняў, што ён усё гэта добра адчуваў і ўсё ў сэрцы зьбіраў, але цяпер і на справе пачаў устрымлівацца. У дакоз чаго дарыць кніжкі на сабраныя ім, на працягу доўгага часу, грошы.

Я не магла ўстрымацца ад сьлёз і сьмеху, слухаючы беднага старога; здолеў-жа як наманіць, калі прыперла бяда! Кніжкі былі перанесены ў пакой Пакроўскага і пастаўлены на паліцы. Пакроўскі адразу-ж угадаў праўду. Старога запрасілі абедаць. Гэты дзень мы ўсё былі гэтакія вясёлыя. Пасьля абеду гулялі ў фанты, у карты; Алеся сваволіла, я ад яе не адставала. Пакроўскі быў да мяне ўважлівы і ўсё шукаў выпадку пагаварыць са мной сам-на-сам, але я не ўдавалася. Гэта быў найлепшы дзень за цэлыя чатыры гады майго жыцьця.

А цяпер усё пойдуць сумныя, цяжкія ўспаміны; начнецца аповесьць пра мае чорныя дні. Вось чаму, можа быць, пяро маё пачынае хадзіць больш павольна і быццам-бы адмаўляецца пісаць далей. Вось чаму, можа быць, я з такім захапленьнем і з такой любасьцю ўспамінала ў памяці маёй найменшыя дробязі майго маленькага жыцьця-быцьця ў шчасьлівыя дні мае. Гэтыя дні былі такія кароткія іх зьмяніла гора, чорнае гора, якое бог адзін ведае калі скончыцца.

Няшчасьце маё пачалося хваробай і сьмерцю Пакроўскага.

Ён захварэў праз два месяцы пасьля апошніх здарэньняў, якія я тут апісала. У гэтыя два месяцы ён бязупынна клапаціўся пра спосабы да жыцьця; бо-ж да гэтага часу ён яшчэ ня меў пэўнага становішча. Як і ўсе сухотнікі, ён не разьвітваўся да апошняй мінуты сваёй з надзеяй жыць яшчэ доўга. Яму выходзіла кудысьці месца ў настаўнікі; але да гэтага рамясла яго ня вабіла. Служыць дзе-небудзь на казённым месцы ён ня мог з-за свайго нездароўя. Да таго-ж доўга-б трэба было чакаць першага аклада пенсіі. Карацей, Пакроўскі бачыў толькі адны няўдачы; характар яго псаваўся. Здароўе яго горшала; ён гэтага не заўважаў. Надыходзіла восень. Кожны дзень ён выходзіў у сваім лёгкім шынальку клапатаць пра свае справы, прасіць і вымольваць сабе дзе-небудзь месца, — што яго нутрана мучыла; прамакалі ногі, мок на дажджы, і, нарэшце, зьлёг у пасьцель, з якой ня ўстаў ужо больш... Ён памёр позна ўвосень, у канцы кастрычніка месяца.

Я амаль не пакідала яго пакою за ўвесь час яго хваробы, даглядала за ім і прыслугоўвала яму. Часта ня спала цэлыя ночы. Ён рэдка быў пры памяці; часта блюзьніў; гаварыў бог ведае пра што, пра сваё месца, пра свае кніжкі, пра мяне, пра бацьку... і вось тут пачула шмат чаго з яго жыцьця, чаго раней ня ведала і пра што нават не здагадвалася. У першыя часы хваробы яго ўсе нашы паглядалі на мяне неяк дзіўна; Ганна Тодараўна ківала галавой. Але я зірнула ўсім проста ў вочы, і за ўвагу маю да Пакроўскага мяне перасталі дакараць болей, у кожным разе, мамка.

Часамі Пакроўскі пазнаваў мяне, але гэта было рэдка. Ён быў амаль увесь час бяз памяці. Часамі цэлыя ночы ён гаварыў з кімсьці доўга-доўга нявыразна, цёмнымі словамі, і хрыплы голас яго глуха разыходзіўся па цесным яго пакоі, быццам у труне; мне тады рабілася страшна. Асабліва ў апошнюю ноч ён быў, як няпрытомны; ён страх як пакутаваў, стагнаў; стогны яго разрывалі маю душу. Усе ў доме былі ў якімсьці перапалоху. Ганна Тодараўна ўсё малілася, каб бог прыбраў яго хутчэй. Паклікалі доктара. Доктар сказаў, што хворы памрэ да раніцы абавязкова.

Стары Пакроўскі ўсю ноч правёў у калідоры, каля паслалі самых дзьвярэй у пакой да сына; тут яму якуюсьці рагожку. Ён раз-по-раз заходзіў у пакой; на яго страшна было пазіраць. Ён быў так забіты горам, што здаваўся зусім бясчулым і пры сваім розуме. Галава яго калацілася да страху. Ён сам увесь калаціўся, і ўсё штосьці шаптаў пра сябе, аб чымсьці разважаў сам з сабою. Мне здавалася, што ён звар'яцеў ад гора.

На сьвітаньні стары, змораны ад душэўнага болю, заснуў на сваёй рагожцы, як забіты. А восьмай гадзіне сын пачаў канаць; я пабудзіла бацьку. Пакроўскі быў пры поўнай памяці і разьвітаўся з усімі намі. Дзіўна! Я не магла плакаць; але душа мая рвалася на часткі.

Але больш за ўсё згрызьлі і змучылі мяне апошнія хвіліны. Ён чагосьці ўсе прасіў доўга-доўга сваім качанелым языком, а я не магла нічога разабраць з слоў яго. Сэрца мае надрывалася ад болю! Цэлую гадзіну ён усё непакоіўся, сіліўся зрабіць якісьці знак ахаладзелымі рукамі сваімі, і пасьля зноў пачынаў прасіць жаласна, хрыплым, глухім голасам; але словы яго былі адны бяссэнсавыя гукі і я зноў нічога зразумець не магла. Я падводзіла яму ўсіх нашых, давала яму піць; але ён усё сумна ківаў галавою. Нарэшце, я зразумела, чаго ён хацеў. Ён прасіў падняць фіранку на вакне і адчыніць аканіцу. Яму мабыць хацелася зірнуць у апошні раз на дзень, на сьвет божы, на сонца. Я адхінула фіранку; але дзень, што пачынаўся, быў сумны і тужлівы, як сгасаючае беднае жыцьцё нябожчыка. Сонца ня было. Хмары засланялі неба туманнымі пялёнкамі; яно было такое дажджыстае, хмурнае, нуднае. Дробны даждж сек у шыбы і абмываў іх рагамі сьцюдзенай, бруднай вады; было мутна і цёмна. У пакой ледзь- ледзь прабіваліся праменьні блядога дня і ледзь муцілі мігатлівае сьвятло лямпадкі, зацепленай перад абразом. Канаючы зірнуў на мяне тужліва-тужліва і паківаў галавою. Праз мінуту ён памёр.

Хаўтурамі кіравала сама Ганна Тодараўна. Купілі труну прастую-прастую і нанялі ламавіка. Каб было з чаго вярнуць выдаткі. Ганна Тодараўна захапіла ўсе кніжкі і рэчы нябожчыка. Стары з ёй спрачаўся. шумеў, адняў ад яе кніжак, колькі мог, напакаваў імі ўсе кішэні, паклаў іх у капялюш, куды мог, насіўся з імі ўсе тры дні, і нават не расставаўся з імі і тады, калі трэба было ісьці ў царкву. Усе гэтыя дні быў ён, як няпрытомны, як адурэлы і якоюсьці дзіўнай стараннасьцю ўсё даглядаў каля труны; то папраўляў вяночкі на нябожчыку, то запальваў і зьнімаў сьвечкі. Відаць было, што думкі яго ні ў чым не знаходзілі парадку. Ні мамка, ні Ганна Тодараўна ня былі ў царкве на жалобнай адправе. Мамка была хворая, а Ганна Тодараўна зусім ужо была сабралася, ды пасварылася з старым Пакроўскім і засталася. Была толькі адна я, ды стары. У часе адправы на мяне напаў якісьці страх — быццам прадчуваньне будучага. Я ледзь магла дастаяць у царкве. — Нарэшце, труну зачынілі, забілі, паставілі на воз і павезьлі. Я праводзіла яго толькі да канца вуліцы. Ламавік паехаў рысьсю. Стары бег за ім і моцна плакаў; плач яго дрыжэў і перарываўся ад бегу. Бедны згубіў свой капялюш і ня спыніўся падняць яго. Галава яго мокла на дажджы, узьнімаўся вецер, аблівала секла і шчыпала твар. Стары, здаецца, не адчуваў непагоды і з плачам перабягаў з аднаго боку воза на другі. Крысься яго старэнькага сурдута разьвяваліся на ветры, як крыльля. З усіх кішэнь тырчэлі кніжкі; у руках яго была якаясьці вялізная кніжка, за якую ён моцна трымаўся. Стрэчныя скідалі шапкі і хрысьціліся. Іншыя спыняліся і дзівіліся на беднага старога. Кніжкі раз-по-раз вывальваліся з яго кішані ў гразь. Яго спынялі, паказвалі, што ён губляе; ён паднімаў і зноў імчаўся ўздагон за труною. На розе вуліцы прывязалася з ім разам праводзіць труну якаясьці старая жабрачка. Воз павярнуўся, нарэшце, за рог і схаваўся з маіх вачэй. Я пайшла дамоў. Я кінулася ў страшэннай жальбе на матчыны грудзі. Я сьціскала яе моцна-моцна ў руках сваіх, цалавала яе і ўздрыгвала ад плачу, баязьліва тулячыся да яе, як-бы стараючыся ўтрымаць у сваіх абдымках апошняга сябра майго і не аддаваць яго сьмерці... Але сьмерць ужо стаяла над беднай мамкай!

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 

Чэрвеня 11.

Як я ўдзячна вам за учарайшы шпацыр на астравы, Макар Аляксеевіч! Як там сьвежа, хораша, якая там зеляніна! — Я гэтак даўно ня бачыла зеляніны; — калі была я хворая, мне ўсё здавалася, што я памерці павінна і што памру няйначай; — пасудзеце-ж самі, што я павінна была ўчора адчуваць, якія былі пачуцьці! — Вы ня злуйце на мяне за тое, што была я ўчора такая сумная; мне было вельмі добра, вельмі лёгка, але ў самыя лепшыя хвіліны мае мне заўсёды чамусьці сумна. А што я плакала, дык гэта глупства; я і сама ня ведаю, чаму я ўсё плачу. Я вельмі балюча ўсё адчуваю; уражаньні мае хваравітыя. Бясхмарнае, блядое неба, захад сонца, вячорнае зацішша, — усё гэта, — я ўжо ня ведаю, — але неяк нарыхтавана была ўчора прымаць усе ўражаньні цяжка і пакутна, так што сэрца было цераз край, і душа прасіла сьлёз. Але навошта я вам усё гэта пішу? усё гэта цяжка на сэрца ўплывае, а пераказваць яшчэ цяжэй. Але вы мяне, можа быць, і зразумееце. — І сум, і сьмех! Які вы, дапраўды, добры, Макар Аляксеевіч! — Учора вы так і пазіралі мне ў вочы, каб прачытаць у іх тое, што я адчуваю, і цешыліся захапленьнем маім. Ці кусьцік, дарожка, паласа вады — ужо вы тут, так і стаіцё перада мной, падхарашваецеся, і усё ў вочы мне зазіраеце быццам вы мне свае ўладаньні паказвалі. Гэта паказвае, што ў вас добрае сэрца, Макар Аляксеевіч. За гэта вось я вас і кахаю. Ну, бывайце. Я сёньня зноў хворая; учора я ногі прамачыла і таму празябла; Тадора таксама чымсьці хворая, так што мы абедзьве цяпер хворыя. Не забывайцеся на мяне, г. зн. заходзьце часьцей.

Ваша Б. Д.

Чэрвеня 12.

Галубок мой,

Барбара Аляксееўна!

А я ж думаў, матачка, што вы мне ўсё ўчарайшае сапраўднымі вершамі апішаце, а ў вас усяго і вышаў адзін прасты лісток. Я да таго кажу, што вы хоць і мала мне ў лістку вашым напісалі, але затое надта-ж ужо хораша і соладка напісалі. — І прырода, і розныя малюнкі вясковыя, і ўсё іншае пра пачуцьці — адным словам, усё гэта вы вельмі хораша апісалі. А вось у мяне дык няма здольнасьці — хоць дзесяць балонак напэцкай, ніяк нічога ня выходзіць, нічога не апішаш. Я ўжо прабаваў. — Пішаце вы мне, родная мая, што я чалавек добры, незлаблівы, на шкоду бліжняму свайму наздольны, і ласку боскую, якую ён пасылае, разумею, і розныя, нарэшце, пахвалы прыносіце мне. Усё гэта праўда, матачка, усё гэта чысьцюсенечкая праўда; я сапраўды гэтакі, як вы кажаце, і сам гэта ведаю; але як прачытаеш гэткае, як вы пішаце, дык мімаволі расчуліцца сэрца, а пасьля розныя турботы, развагі прыдуць. А вось вы слухайце мяне, матачка, я што-небудзь раскажу вам, родная мая.

Пачну з таго, што было мне ўсяго семнаццаць гадочкаў, калі я на службу зьявіўся, і вось ужо хутка трыццаць гадоў стукне майму службоваму занятку. Ну, няма чаго казаць. Знасіў я віцмундзіраў даволі; пасталеў, паразумнеў, людзей пабачыў; пажыў, магу сказаць, што пажыў на сьвеце, так, што мне хацелі нават раз хрэст даць за ўзнагароду. Вы, можа быць, ня верыце, а я вам, яйправа, не маню. Дык што-ж, матачка, — знайшліся на ўсё гэта злыя людзі! А скажу я вам, родная мая, што я хоць і цёмны чалавек, дурны чалавек, магчыма, але сэрца ў мяне такое-ж, як і ў іншага каго. Дык ці ведаеце, Барбарачка, што мне зрабіў злы чалавек? Аж сорамна сказаць, што ён зрабіў; выбачайце — за што зрабіў? А за тое, што я сьмірненькі, а за тое, што я ціхенькі, а за тое, што я добранькі! Ня прышоўся ім па густу, дык вось і пайшло на мяне. Сьпярша пачалося з «вось, вы, Макар Аляксеевіч, тое ды сее»; а пасьля значыцца — «што вось, у Макара Аляксеевіча і ня пытайцеся». А цяпер скончылі тым, — што «ужо скончана, гэта Макар Аляксеевіч!» Вось, матачка, ці бачыце, як справа пайшла: усё на Макара Аляксеевіча; яны толькі і ўмелі зрабіць, што ў пагаворку ўвялі Макара Аляксеевіча ў цэлым ведамстве нашым. Ды мала таго, што з мяне пагаворку і ледзь ня лаянку зрабілі, — да ботаў, да мундзіра, да валасоў, да постаці маёй дабраліся, — усё не па-іхняму, усё ператаго, што рабіць трэба! Ды гэта-ж усё з даўных-даўным кожны божы дзень паўтараецца. Я прывык, таму што я да ўсяго прывыкаю, таму што я сьмірны чалавек, таму што я маленькі чалавек; але, аднак-жа, за што гэта ўсё? Што я каму кепскае зрабіў? Чым перахапіў у каго-небудзь, ці што? Перад высшым каго-небудзь ачарніў? Узнагароду перапрасіў! Лямку схаваў, ці што, якую-небудзь? Ды грэх вам падумаць такое, матачка! Ну да чаго мне ўсё гэта? Ды вы толькі разгледзьцеся, родная мая, ці хапае ў мяне здольнасьцай на крыўду і зьнявагу? Ды за што-ж напасьці такія на мяне, даруй божа? Вы-ж знаходзіце, што я чалавек, які заслугоўвае пашаны, а вы куды лепшая за іх усіх, матачка. Ну якая-ж самая найвялікшая грамадзкая дабрачыннасьць? Азваўся надовечы ў прыватнай гутарцы Астан Іванавіч, што найважнейшая дабрачыннасьць грамадзкая — грошы ўмець заганаць. Гаварылі яны жартачкамі (я ведаю, што жартачкамі), а навука-ж адсюль, што ня трэба быць нікому цяжарам; а я нікому не цяжарам! У мяне кавалак хлеба ёсьць свой; праўда, просты кавалак хлеба, часамі нават чэрствы; але ён ёсьць, працай здабыты, які па закону і дабрадзейна спажываю. Ну, што-ж рабіць! Я-ж і сам ведаю, што я мала раблю тым, што перапісваю; але ўсё-ж такі я гэтым ганаруся: я працую, я пот лію. Ну што-ж тут на самай справе такое, што я перапісваю! што, грэх перапісваць, ці што? «Ён, бач, перапісвае!» — «Гэта, бач, пацук-чыноўнік перапісвае!» Ды што тут зьняважлівага такога? Пісьмо такое выразнае, прыгожае, прыемна глядзець, і яго сьветласьць здаволены; я ім самый важныя паперы перапісваю. Ну, складу нама; я-ж гэта сам ведаю, што няма яго, праклятага; вось таму я і службай ня ўзяў, і нават вось да вас цяпер, родная мая, пішу проста, без выкрутасаў, і так, як мне думка на сэрца кладзецца... Я гэта ўсё ведаю; ды, аднак-жа калі-б усё складаць пачалі, дык хто-ж перапісваў-бы? Я вось якое запытаньне раблю, і вас прашу адказваць на яго, матачка. Ну, дык я і разумею цяпер, што я патрэбен, што без мяне не абыйдуцца, і што няма чаго пустым чалавека з панталыку зьбіваць. Ну, няхай пацук, калі падабенства знайшлі! Ды пацукжа гэты патрэбен, ды пацук-жа карысьць прыносіць, ды за пацука-ж гэтага трымаюцца; — ды пацуку-ж гэтаму ўзнагарода даецца, — вось ён пацук які! — Аднак, даволі пра гэтую матэрыю, родная мая; я-ж не пра гэта хацеў гаварыць, ды так пагарачыўся крыху. Усё-ж такі прыемна час-ад-часу сабе справядлівасьць аддаць. Бывайце, родная мая, галубок мой, пацешніца мая добранькая! Зайду, абавязкова да вас зайду, наведаю вас, мая, ясачка. А вы ня сумуйце пакуль. Кніжку вам прынясу. Ну, бывайце-ж, Барбарачка.

Ваш сардэчны дабрадзей

Макар Дзевушкін.

Чэрвеня 20.

Ш. В, Макар Аляксеевіч!

Пішу я да вас насьпех: сьпяшаюся; работу да тэрміну канчаю. Ці бачыце ў чым справа: можна пакупку зрабіць добрую. Тадора кажа, што прадаецца ў яе знаёмага якогасьці віцмундзір форменны, зусім новенькі, сподняя бялізна, камізэлька і шапка, і, кажуць, усё вельмі танна; дык вось-бы вы купілі. Вы-ж цяпер у дастатках, ды і грошы ў вас ёсьць; вы самі кажаце, што ёсьць. Годзе, калі ласка, ня скупецеся; усё гэтае патрэбнае. Зірнеце-ж на сябе, у якім вы старым гарнітуры ходзіце! Увесь у латках. Новага-ж у вас няма; гэта я ведаю, хоць вы і ўпэўніваеце, што ёсьць. Ужо бог ведае, куды вы яго з рук збылі. Дык паслухайце-ж мяне, купеце, калі ласка. Дзеля мяне гэта зрабеце; калі мяне кахаеце, то купене.

Вы мне прыслалі бялізны ў падарак; але паслухайце, Макар Аляксеевіч, вы занадта ўжо траціцеся. Гэта-ж ня жарты, колькі вы на мяне страцілі, — страх колькі грошай! Ах, як вы любіце зводзіць! Мне ня трэба; усё гэта было зусім лішняе. Я ведаю, я ўпэўнена, што вы мяне кахаеце; дапраўды, зусім лішняе напамінаць мне пра гэта падаркамі; а мне цяжка іх прымаць ад вас; я ведаю, чаго яны вам варты. Раз назаўсёды — хопіць; ці чуеце? Прашу вас, упрашваю вас. Просіце вы мяне, Макар Аляксеевіч, прыслаць працяг нататак маіх; жадаеце, каб я іх скончыла. Я ня ведаю, як напісалася мяне і тое, што ў мяне напісана! Але ў мяне сіл не хапае гаварыць цяпер пра маё мінулае; я і думаць пра яго не хачу; мне страшна робіцца ад гэтых успамінаў. Гаварыць-жа пра бедную маю мамку, якая пакінула сваё беднае дзіця на здабычу гэтым страшыдлам, мне найцяжэй усяго. У мяне сэрца крывёю абліваецца пры адных успамінах. Усё гэта яшчэ такое сьвежае; я не пасьпела апамятавацца, ня толькі супакоіцца, хоць усяму гэтаму ўжо больш году. Але вы ведаеце ўсё.

Я вам гаварыла пра цяперашнія думкі Ганны Тодараўны; яна-ж мяне абвінавачвае ў няўдзячнасьці і адмаўляе ўсякае абвінавачваньне пра сужыцьцё яе з панам Быкавым! Яна кліча мяне да сябе; кажа, што я жабрую, што я па келскай дарозе пашла. Кажа, што калі я вярнуся да яе, то яна бярэцца ўладзіць усю справу з панам Быкавым, і прымусіць яго загладзіць усю віну яго перада мной. Яна кажа, што пан Быкаў хоча даць мне пасаг. Бог з імі! Мне добра і тут з вамі, у добрай маёй Тадоры, якая сваёй прыязьню да мяне напамінае мне маю нябожчыну няню. Вы хоць далёкі сваяк мой, але абараняеце мяне сваім імем. А іх я ня ведаю; я забудуся іх, калі здолею. Чаго яшчэ яны хочуць ад мяне? Тадора кажа, што гэта ўсё плёткі, што яны пакінуць, нарэшце, мяне. Дай-жа божа!

Б. Д.

Чэрвеня 21.

Галубка мая, матачка!

Хачу пісаць, а ня ведаю з чаго пачаць. Вось-жа як гэта дзіўна, матачка, што мы цяпер гэтак з вамі жывем. Я да таго кажу, што я ніколі маіх дзён не праводзіў у такой радасьці. Ну, быццам домікам і сям'ёй мяне бог блаславіў! Дзетачка вы мая, харошанькая! ды што гэта вы там пішаце пра чатыры сарочкі, якія я вам паслаў. Патрэбны-ж яны вам былі, — я ад Тадоры даведаўса. Ды мне, матачка, гэта-ж асаблівае шчасьце вас задаволіць; ужо гэта маё задаваленьне, ужо вы мяне пакіньце, матачка, не чапайце мяне і не пярэчце мне. Ніколі са мной ня бывала гэтага, матачка. Я вось у сьвет вышаў цяпер. Па-першае, жыву ўдвайне, таму што і вы таксама жывеце вельмі блізка ад мяне і на ўцеху мне, а падругое, запрасіў мяне сёньня на гарбату адзін кватарант, сусед мой. Ратазяеў, той самы чыноўнік, у якога сачыніцельскія вечары бываюць. Сёньня зборышча; будзем літаратуру чытаць. Вось мы цяпер, як, матачка, — вось! Ну, бывайце! Я-ж гэта ўсё так напісаў, без аніякай сьвядомай мэты, і ўсяго з-за таго, каб паведаміць вас пра маё існаваньне. Загадалі вы, душачка, праз Тадору сказаць, што вам ядвабу каляровага на вышываньне трэба; куплю, матачка, куплю, і ядвабу куплю. Заўтра-ж буду мець асалоду задаволіць вас поўнасьцю. Я-ж і купіць дзе ведаю. А сам цяпер застаюся сябрам вашым шчырым

Макарам Дзевушкіным.

Чэрвеня 22.

Ш. В, Барбара Аляксееўна!

Паведамляю вас, родная мая, што ў нас на кватэры здарылася вельмі жаласная прыгода, дапраўды-дапраўды жалю годная! Сёньня ў пяць гадзін раніцы памёр у Гаршкова маленькі. Я ня ведаю толькі ад чаго, шкарлятына ці што была якаясьці, бог яго ведае! Наведаў я гэтых Гаршковых. Ну, матачка, Вось бядота ў іх! І які непарадак. Ды і на дзіва: уся сям'я жыве ў адным пакоі, толькі што шырмачкамі дзеля прыстойнасьці разгароджаны. У іх ужо і трунка стаіць — просьценкая, але даволі харошанькая трунка; гатовую купілі, хлопчык быў так гадоў дзевяці; надзеі, кажуць, падаваў. Аж жаласна глядзець на іх, Барбарачка! Матка ня плача, але такая сумная, бедная. Ім, можа быць, і лягчэй, што вось ужо адзін з плячэй далоў; — а ў іх яшчэ двое засталося, грудное, ды дзяўчынка маленькая, так, гадоў шэсьць будзе ня больш. Якая прыемнасьць на самай справе бачыць, што вось гэтак пакутуе дзіцянё, а яму і дапамагчы няма чым!

Бацька сядзіць у старым зашмальцаваным фраку, на паломаным крэсьле. Сьлёзы цякуць у яго, хоць, можа быць, і не ад гора, а так, па прывычцы, вочы гнаяцца. Такі ён дзівак! Усё чырванее, калі з ім загаворыш, зблытаецца, і ня ведае, што адказаць. Маленькая дзяўчынка, дачка, стаіць прытуліўшыся да труны, ды такая, бедненькая, сумная, задумённая! А не падабаецца мне, матачка Барбарачка, калі дзіцянё задумаецца; глядзець няпрыемна! Лялька якаясьці з анучак на падлозе каля яе ляжыць, — ня гуляе; на вуснах пальчык трымае; стаіць сабе — не паварухнецца. Ёй гаспадыня цукерак дала; узяла, а ня ела. Сумна, Барбарачка — га!

Макар Дзевушкін.

Чэрвеня. 25

Даражэнькі Макар Аляксеевіч! Пасылаю вам вашу кніжку назад. Гэта брыдкая кніжка! — і ў рукі браць няможна. Адкуль выкапалі вы такую каштоўнасьць? Акрамя жартаў, няўжо вам падабаюцца такія кніжкі, Макар Аляксеевіч? Вось мне дык абяцаліся на днях дастаць што-небудзь пачытаць. Я і з вамі падзялюся, калі хочаце. А цяпер бывайце здаровы. Яйправа некалі пісаць больш.

Б. Д.

Чэрвеня 26.

Любая Барбарачка! Справа ў тым, што я сапраўды ня чытаў гэтай кніжачкі, матачка. Праўда, прачытаў крыху, бачу, што жарты, так дзеля сьмеху аднаго намсана, каб людзей сьмяшыць: ну, думаю, яно, павінна быць, і на самай справе весела; можа і Барбарачцы спадабаецца; узяў ды і паслаў яе вам.

А вось абяцаўся мне Ратазяеў даць пачытаць што-небудзь сапраўднага літаратурнага, ну, вось будзеце з кніжкамі, матачка. Ратазяеў-жа кеміць, — калі сам піша, ух, як піша! Пяро такое бойкае і складу процьма; г. зн. гэтак у кожным слове, — чаго-чаго, — у самым пустым, вось-вось у самым звычайным, подлым слове, што хоць-бы і я часамі Фальдоні або Тарэзе сказаў, вось і тут у яго склад ёсьць. Я і на вечарох у яго бываю. Мы тутунь курым, а ён нам чытае, гадзін па пяць чытае, а мы ўсё слухаем. Асалода, а не літаратура! Прыгожасьць такая, краскі, з кожнай балонкі букет важы! Ён далікатны такі, добры, ласкавы. Ну што я перад ім, ну што? — Нічога. Ён чалавек з рэпутацыяй. А я што? — Проста ня існую; а і мяне ня грэбае. Я яму сёе-тое перапісваю. Вы толькі ня думайце, Барбарачка, што тут падлог які-небудзь, што ён вось якраз таму і ня грэбае мною, што я перапісваю. Вы ў плёткі ня верце, матачка, вы ў плёткі подлыя ня верце! Не, гэта я сам ад сябе, па сваёй волі, яму здавальненьне раблю, а што ён мной ня трэбае, дык гэта ўжо ён мне здавальненьне робіць. Я далікатнасьць, абыходжаньне ўжо разумею, матачка. Ён добры, вельмі добры чалавек, і надзвычайны пісьменьнік.

А добрая рэч літаратура, Барбарачка, вельмі доб рая; гэта я ад іх надоветы дачуўся. Глыбокая рэч! Сэрца людзкое ўмацоўвае, навучае — і рознае яшна там пра ўсё пра гэта ў кніжках у іх напісана! Літаратура, гэта — карціна; г. зн. у некаторым родзе карціна і люстра; адлюстраваньне імкненьняў, крытыка такая тонкая, навучаньне нашчадкам, дакумант. Гэта я ўсё ў іх нахватаўся. Папраўдзе скажу вам, матачка, што сядзіш паміж імі, слухаеш (таксама як і яны, люльку курыш, бывае) — а як пачнуць яны спаборнічаць ды спрачацца пра розныя матэрыі, дык тут ужо я проста пасую, тут, матачка, нам з вамі чыста пасаваць прыдзецца. Тут я проста балван-балваном бываю, самога сябе сорамна, так што ўвесь вечар пільнуеш, як-бы ў агульную матэрыю хоць паўслоўца ўкінуць, ды вось гэтага паўслоўца, як знарок, і няма! І пашкадуеш, Барбарачка, сябе, што сам вось не таго, ды ня гэтага; што якраз, як у пагаворцы — вырас, а розуму ня вынес. Ну што-ж я цяпер у вольны час раблю? — Сплю дурань-дурнем. А то за места сну непатрэбнага можна было-б і прыемным за няцца; гэтак сесьці-б ды і напісаць. І сабе карысна, і іншым добра. Ды што, матачка, вы паглядзеце вось толькі, колькі бяруць яны, даруй ім божа! Вось хоць-бы і Ратазяеў, — як бярэ! Што яму аркуш напісаць? Ды ён у некаторы дзень і па пяць аркушаў пісаў, а па трыста рублёў, каха, за аркуш бярэ. Так анекдоцік які-небудзь, або з-за цікавасьці што-небудзь — пяцьсот, дай ня дай, хоць лопні, ды дай! а не — дык мы і па тысячы іншы раз у кішаню кладеем! Якаво, Барбара Аляксееўна? Ды што ты? — Там у яго вершыкаў сшытачак ёсьць, і вершык усё так невялічкі, — семь тысяч, матачка, семь тысяч просіль, падумайце. Ды гэта двор цэлы, дом вялізны! Кажа, што пяць тысяч даюць яму, ды ён не бярэ. Я яго на розум наводжу, кажу — вазьмеце, вось, вы пяць тысяч ад іх, ды і плюньце ім, — усё-ж грошы пяць тысяч! — Не, кажа, сем дадуць, круцялі. — Вяртлявы, яйправа, такі!

А што, матачка, ужо калі на тое пайшло, дык я вам, так і быць, выпішу з «Італьянскіх любошчаў» мясьціначку. Гэта ў яго так твор называецца. Вось прачытайце, Барбарачка, ды пасудзеце самі.

«... Уладзімер скалатнуўся, і цал шалёна забулькатаў у ім, і кроў ускіпела...

«— Графіня, — ускочыў ён, — графіня! Ці ведаеце вы, які жахлівы гэты пал, якое бязьмежнае гэта вар'яцтва? Не, мае мары мяне не падманьвалі! Я кахаю, кахаю ўрачыста, шалёна, па-вар'яцку! Уся кроў твайго мужа не зальле шалёнага, булькатлівага захапленьня душы маёй! Нікчэмныя перашкоды ня спыняць пякельнага агня, які ўсё ірве і праводзіць барозны па маіх змораных, змучаных грудзёх. О, Зінаіда, Зінаіда!..

«— Уладзімер!.. — прашаптала графіня ў бяспамяцьці, схіляючыся на яго плячо...

«— Зінаіда! — закрычаў у захапленьні Сьмельскі.

«Грудзі яе высока уздыхнулі. Пажар успыхнуў чырвоным полымем на аўтары каханьня і правёў барозны па грудзёх няшчасных пакутнікаў.

«— Уладзімер!.. — шаптала ў ап'яненьні графіня. Грудзі яе ўздымаліся, шчокі яе ружавелі, вочы гарэлі . . . . . . . . . . . . . . . . .

«Новы, жахлівы шлюб адбыўся! . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . . . . . . . . . . .

«Праз паўгадзіны стары граф увайшоў у будуар сваёй жонкі.

«— А што, душачка, ці не загадаць, каб дарагому госьцю самаварчык паставіць? — сказаў ён, пагладзіўшы жонку па шчацэ».

Ну вось, я вас прашу, матачка, пасьля гэтага — ну, як вы знаходзіце? Праўда, крышачку вольна, пра гэта няма чаго спрачацца, але затое прыгожа. Ужо што прыгожа, то прыгожа! А вось дазвольце, я вам яшчэ ўрывачак напішу з аповесьці «Ярмак і Зюлейка».

Уявеце сабе, матачка, што казак Ярмак, дзікі і грозны заваёўца Сібіру, закаханы ў Зюлейку, дачку сібірскага цара Кучума, якую ён у палон забраў. Падзея проста з часоў Івана Грознага, як вы бачыце. Вось гутарка Ярмака і Зюлейкі.

«— Ты кахаеш мяне, Зюлейка! — О паўтары, паўтары!..

«— Я кахаю цябе, Ярмак, — прашаптала Зюлейка.

«— Неба і зямля, дзякую вас! Я шчасьлівы!.. Вы далі мне ўсё, усё, да чаго з юнацкіх гадоў імкнуўся ўсхваляваны дух мой. Дык вось куды вяла ты мяне, мая зорка пуцяводная, дык вось чаго ты прывяла мяне сюды, за Каменны Пояс! Я пакажу ўсяму сьвету маю Зюлейку, і людзі, шалёныя страшыдлы, не пасьмеюць абвінаваціць мяне! О, калі яны разумеюць гэтыя таямнічыя цярпеньні яе кволай душы, калі яны здольны бачыць цэлую поэму ў адней сьлязінцы маёй Зюлейкі! О, дай мне сьцерці пацалункамі гэту сьлязінку, дай мне выпіць яе, гэту нябесную сьлязінку... незямная!

«— Ярмак, — сказала Зюлейка, — сьвет жорсткі, людзі несправядлівыя! Яны будуць праганяць нас, аны асудзяць нас, мой любы Ярмак! Што будзе рабіць бедная дзяўчына, якая вырасла сярод родных сьнягоў Сібіру, у юрце бацькі свайго, у вашым халодным, лёдавым, бяздушным, ганаровым сьвеце? Людзі не зразумеюць мяне, жаданы мой, мой каханы!

«— Тады казацкая шабля ўзьвіецца над імі і сьвісьне! — крыкнуў Ярмак, дзіка бліскаючы вачыма».

Якоў-жа цяпер Ярмак, Барбарачка, калі ён даведаецца, што яго Зюлейка зарэзана. Сьляпы старац, Кучум, карыстаючыся цемрай ночы, пракраўся, калі ня было Ярмака, у яго шацёр, і зарэзаў дачку сваю, жадаючы нанесьці сьмяртэльны ўдар Ярмаку, які адабраў ад яго скіпетр і карону.

«— Люба мне шоргаць жалезам аб камень! — закрычаў Ярмак у дзікай лютасьці, адточваючы булатны нож свой аб шаманскі камень. — Мне патрэбна іх крыві, крыві! Іх трэба пілаваць, пілаваць, пілаваць!!!»

І пасьля ўсяго гэтага, Ярмак будучы ня ў сілах перажыць сваю Зюлейку, кідаецца ў Іртыш, і тым усё канчаецца.

Ну, а гэта, напрыклад, так маленькі ўрывачак, у жартліва-апісальным родзе, уласна дзеля сьмеху напісаным:

«Ці ведаеце вы Івана Пракопавіча Жоўтапуза? Ну, вось той самы, што ўкусіў за ногу Пракопа Іванавіча. Іван Пракопавіч чалавек жорсткага характару, але затое рэдкі дабрадзей; наадварот таго, Пракоп Іванавіч надзвычайна любіць рэдзьку з мёдам. А вы ведаеце Палагею Антосеўну? Ну, вось тая самая, якая заўсёды спадніцу надзяе павыварат!»

Ды гэта-ж сьмяхоцьце, Барбарачка! проста за жывот бярыся! Мы са сьмеху езьдзілі, калі ён чытаў нам гэта. Гэтакі-ж ён, даруй яму божа! Аднак, матачка, яно хоць крыху і цікава, і ўжо занадта сьмяхотна, затое нявіннае, без аніякага вольнадумства і лібэральных думак. Трэба заўважыць, матачка, што Ратазяеў прыстойных паводзін і таму найлепшы пісьменьнік, ня тое, што іншыя пісьменьнікі.

А што на самай справе, вось-жа часамі прыдзе ў галаву думка... ну што калі-б я напісаў што-небудзь, ну што тады будзе? Ну вось, напрыклад, уявім, што раптам, ні з таго, ні з сяго вышла-б на сьвет кніжка пад тытулам — Вершы Макара Дзевушкіна! Ну што вы тады-б сказалі, мой анёлачак? А я пра сябе скажу, матачка, што як мая кніжка вышла-б на сьвет, дык я-б ніколі тады на Неўскі ня сьмеў-бы паказацца. Ну якаво-ж гэта было-б, калі-б кожны сказаў, што восьвось ідзе сачыніцель той, што выдумляе літаратуру і пііта Дзевушкін! Ну што-б я тады, напрыклад, з маімі ботамі пачаў рабіць?Яны ў мяне, заўважу вам, між іншага, матачка, амаль заўсёды палатаныя, ды і падноскі, праўду кажучы, адстаюць часамі вельмі няпрыстойна. Ну што тады-б было, калі-б усе даведаліся, што вось у сачыніцеля Дзевушкіна боты палатаныя? Якая-небудзь там контэса-дзюшэса даведалася-б, ну што яна-ж-бы, душка, сказала? Яна то, можа быць, і не заўважыла-б; бо, як я мяркую, контэсы не клапоцяцца пра боты, ды яшчэ пра чыноўніцкія боты (таму што боты-ж ботам розьніца), ды ёй-бы расказалі пра ўсё, свае-ж прыяцелі-б мяне вы далі. Ды вось Ратазяеў-бы першы выдаў; ён да графікі В. езьдзіць; кажа, што кожны раз бывае ў яе, і за пана-браце бывае. Кажа, душачка, такая яна літаратурная, кажа, пані такая. Пятля гэты Ратазяеў!

Ды, аднак, даволі пра гэту матэрыю; я-ж гэта ўсё так пішу, анёлачак мой, дзеля жартаў, каб вас пасьмяшыць. Бывайце, галубок мой! Шмат я вам тут настрачыў, але гэта, ўласна таму, што я сёньня ў самым вясёлым душэўным настроі. Абедалі-ж мы сёньня ўсе разам у Ратазяева, дык (свавольнікі яны, матачка!) пусьцілі ў ход такі раманэй... ну ды ўжо што вам пісаць пра гэта! Вы толькі глядзіце, ня выдумайце чаго пра мяне, Барбарачка! Я-ж гэта ўсё так. Кніжак прышлю, абавязкова прышлю... Ходзіць тут на руках Поль-дэ-Кока адзін твор, толькі Поль-дэ-Кока вам, матачка, і ня будзе... Ні-ні! вам Поль-дэ-Кока не падыходзіць. Кажуць пра яго, матачка, што ён усіх крытыкаў пецярбурскіх у шляхэтнае абурэньне прыводзіць. Пасылаю вам фунцік цукеркаў, — знарок вам купіў. Зьежце, душачка, ды пры кожным цукерачку мяне ўспамінайце. Толькі ледзянцоў дык вы ня грызеце, а лепш пасасеце яго толькі, а то зубкі разбаляцца. А вам, можа быць, і цукаты да спадобы? — вы напішэце. Ну, бывайце-ж, бывайце. Бог з вамі, галубок мой. А я заставацца буду назаўсёды вашым адданым сябрам

Макарам Дзевушкіным.

Чэрвеня 27.

Шаноўны Васпан,

Макар Аляксеевіч!

Тадора кажа, што калі я захачу, дык некаторыя людзі з ахвотай дапамогуць мне ў маім становішчы, і знойдуць мне вельмі добрае месца ў адзін дом, у гувернанткі. Як вы думаеце, сябра мой — ісьці ці не? Вядома, тады і вам будзе лягчэй, ды і месца, здаецца, выгаднае; але, з другога боку, неяк боязна ісьці ў незнаёмы дом. Яны якіясьці паны. Пачнуць пра мяне выведваць, пачнуць распытвацца, цікавіцца — ну што я скажу тады? Да таго-ж я такі нелюдзь, дзікунка; магу абжыцца пры звычайным кутку нядоўга. Неяк лепш там, дзе прызвычаішся... Хоць з горам папалам і жывеш, а ўсё-ж такі лепш. Ды яшчэ на выезд; ды яшчэ бог ведае, якая пасада будзе; можа быць, проста дзяцей нянчыць прымусяць. Ды і людзі вось такія: мяняюць ужо трэцюю гувернантку за два гады. Парадзьце-ж мне, Макар Аляксеевіч, калі ласка, ісьці ці не? — Ды што вы ніколі самі ня зайдзеце да мане? Зрэдзь толькі вочы пакажаце. Амаль толькі ў нядзелі ў царкве і бачымся. Які-ж вы нялюдзімы! Вы якраз, як я! А я-ж вам амаль радня. Не кахаеце вы мяне, Макар Аляксеевіч, а мне часамі адней вельмі сумна бывае, часамі, асабліва шэрай гадзінай, сядзіш сабе адна адзінюткая. Тадора пойдзе куды-небудзь, сядзіш, думаеш-думаеш, — успамінаеш усё старое, радаснае, і сумнае,-усё праходзіць перад вачыма, усё мільгае, як у тумане. Знаёмыя абліччы здаюцца (я амаль сапраўды пачынаю бачыць), — мамку бачу часьцей за ўсё... А якія бываюць сны ў мяне! Я адчуваю, што здароўе маё не самавітае; я такая слабая; вось і сёньня, калі ўставала раніцай з пасьцелі, мне нядобра зрабілася; больш таго, у мяне такі нядобры кашаль! Я адчуваю, я ведаю, што хутка памру. Хто-ж мяне пахавае? Хто за труной маёй пойдзе? Хто-ж мяне пашкадуе?.. І вось давядзецца, можа быць, памерці ў чужым месцы, у чужым доме, у чужым кутку!.. Божа мой, як сумна жыць, Макар Аляксеевіч!.. Што-ж вы мяне, сябра мой, усё цукерачкамі корміце? Я, дапраўды, ня ведаю, адкуль вы грошай гэтых бярыцё? Ах, сябра мой, шануйце грошы, на міласьць бога шануйце іx, — Тадора прадае дыван, які я вышыла; даюць 50 руб. асыгн. Гэта вельмі добра; я думала менш будзе. Я тадоры дам тры рублі ды сабе пашыю сукенку, так, просьценькую, цёпленькую. Вам камізэльку зраблю, сама зраблю, і матэрыі добрай выберу.

Тадора мне дастала кніжку — Аповесьці Белкіна, якую вам пасылаю, калі хочаце чытаць. Калі ласка, Толькі не запэцкайце і доўга ня трымайце: кніжка чужая, — гэта Пушкіна творы. Два гады таму назад мы чыталі гэтыя аповесьці разам з мамкай, і цяпер мне так нудна было іх перачытваць. Калі ў вас ёсьць якія-небудзь кніжкі, то прышлеце мне, — толькі ў такім выпадку, калі вы іх не ў Ратазяева ўзялі. Ён напэўна дасьць свой твор, калі ён што-небудзь і калі-небудзь надрукаваў. Як гэта вам падабаецца яго твор, Макар Аляксеевіч, такое глупства... — Ну, бывайце! як я загаманілася! Калі мне сумна, тады я рада пагаманіць, хоць пра што-небудзь. Гэта лякарства! — Адразу-ж лягчэй зробіцца, а, асабліва, калі выкажаш усё, што ляжыць на сэрцы. Бывайце, бывайце, мой сябра, ваша

Б. Д.

Чэрвеня 28.

Матачка Барбара Аляксееўна!

Годзе сумаваць! Як-жа гэта ня сорамна вам! Ну, годзе, аналёчак мой; як гэта вам такія думкі прыходзяць? Вы ня хворыя, душачка, зусім ня хворыя; вы красуеце, дапраўды, красуеце; крыху бледненькія, а ўсё-ж такі красуеце. А што гэта ў вас за сны, за здані такія! Сорамна, галубок мой, годзе, і вы наплюйце на сны гэтыя, проста наплюйце. Чаму-ж я сплю добра? Чаму-ж мне нічога ня робіцца? Вы паглядзеце на мяне, матачка. Жыву сабе, сплю спакойна, здаровенькі, малайчына-малайцом, люба зірнуць. Годзе, годзе, душачка, сорамна. Папраўцеся. Я-ж вашу галоўку ведаю, матачка, ледзь што найдзе, ужо вы і пайшлі марыць, ды нудзіцца чагосьці. Дзеля мяне пакіньце, душачка. У людзі ісьці? — ніколі! Не, не і не! Ды і што гэта вам уздумалася такое, што гэта находзіць на вас? Ды яшчэ і на выезд! Ды не-ж, матачка, не дазволю, узбройваюся ўсімі сіламі супроць такога намеру. Мой стары фрак прадам, і ў аднэй сарочцы пачну хадзіць па вуліцах, а ўжо вы ў нас будзеце ў дастатках. Не, Барбарачка, не; ужо я ведаю вас! Гэта дурасьць, чыстая дурасьць! А што праўда, дык гэта тое, што ва ўсім адна Тадера вінавата; яна, відавочна, дурная кабета. на ўсё падбухторыла. А вы ёй, матачка, ня верце. Ды вы яшчэ, мабыць, ня ведаеце ўсяго, душачка?.. Яна кабета дурная, сварлівая, пляткарка; яна і мужа свайго нябожчыка з сьвету зьвяла. Або яна, мабыць, вас угнявіла там як-небудзь? Не, не, матачка, ні за што! І я-ж як буду тады, што-ж мне застаецца ра біць? Не, Барбарачка, душачка, вы гэта з галоўкі выкіньце. Чаго вам нехапае ў нас? Мы з вас не нацешымся, вы нас кахаеце, — дык і жывеце сабе там сьмірненька; шыйце або чытайце, а можна і ня шыць, — усёроўна, толькі з намі жывеце. А то вы самі пасудзеце, ну на што гэта будзе падобна тады?.. Вось я вам кніжак дастану, а пасьля, магчыма, ізноў куды-небудзь гуляць зьбярэмся. Толькі вы там годзе, Матачка, годзе, набірайцеся розуму, і з-за глупства не дзяціньцеся! Я да вас прыду, і ў хуткім часе, толькі вы гэтае маё простае і адкрытае прызнаньне прымеце: нядобра, душачка, вельмі нядобра! Я, вядома, нявучоны чалавек і сам разумею, што нявучоны, што на медзякі вучыўся, ды я не да таго і гутарку вяду, і не ўва мне і справа тая, а за Ратазяева заступлюся, воля ваша. Ен мой сябра, таму я за яго і заступлюся. Ён хораша піша, вельмі, вельмі і зноў-такі вельмі хораша піша. Не згаджаюся я з вамі і ніяк не магу згадзіцца. Пісана квяціста, урыўчата, фігуральна, розныя думкі ёсьць; — вельмі хораша! Вы, можа быць, без пачуцьця чыталі, Барбарачка, або ў кепскім настроі былі, калі чыталі, на Тадору за што-небудзь угневаліся, або што-небудзь у вас там прыкрае вышла. Не, вы прачытайце гэта з пачуцьцём, лепш, калі вы здаволеныя і вясёлыя і ў прыемным настроі знаходзіцеся, вось, напрыклад, калі цукерак у роце трымаеце — вось тады прачытайце. Я не спрачаюся (хто-ж супроць гэтага), ёсьць і лепшыя за Ратазяева пісьменьнікі, ёсьць нават і куды лепшыя, але і яны добрыя, і Ратазяеў добры; яны добра пішуць і ён добра піша. Ён дзеля сябе, ён так сабе папісвае, і вельмі добра робіць, што папісвае Ну, бывайце, матачка; пісаць больш не магу; трэба сьпяшацца, справа ёсьць. Глядзеце-ж матачка, ясачка ненаглядная, супакойцеся. Няхай бог застаецца вамі, а я застаюся вашым адданым сябрам

Макарам Дзевушкіным.

P. S. Дзякуй за кніжку, родная мая, ушануем і Пушкіна; а сёньня я, вечарам, абавязкова зайду да вас.

Ліпеня 1.

Дарагі мой Макар Аляксеевіч!

Не, сябра мой, не, мне ня жыцьцё між вамі. Я раздумалася і знайшла, што вельмі кепска раблю, што адмаўляюся ад такога выгаднага месца. Там будзе ў мяне, у кожным разе, хоць пэўны кавалак хлеба, буду я старацца, я заслужу ласку чужых людзей, нават пастараюся зьмяніць свой характар, калі будзе патрэбна. Яно, вядома, балюча і цяжка жыць паміж чужымі, шукаць чужой ласкі, хавацца і прымушань сябе, ды бог мне дапаможа. Не заставацца-ж век нялюдзімай. Са мной ужо бывалі гэтакія здарэньні. Я памятаю, калі я, бывала яшчэ маленькая, у пансіён хадзіла. Бывала, усю нядзелю дома гуляеш, скачаш. часамі і пасварыцца мамка — усё-ж нічога, усё-ж добра на сэрцы, сьветла на душы. Надыходзіць вечар, і нуда нападае сьмяртэльная, трэба ў дзевяць гадзін у пансіён ісьці, а там усё чужое, халоднае, суровае, гувернанткі ў панядзелкі таксама злыя, так і шчыпле, бывала, за душу, плакаць хочацца; пойдзеш у куток і паплачаш адна-адзінотная, сьлёзы хаваеш, — скажуць, гультайка, а я зусім не таго і плачу, бывала, што вучыцца трэба, — ну што-ж? Я прызвычаілася, і пасьля, калі адыходзіла з пансіёна, дык таксама плакала, калі разьвіталася з сяброўкамі. Ды і ня добра я раблю, што жыву на перашкоду абаім вам. Гэта думка мая пакута. Я вам адкрыта кажу ўсё гэта, таму што прызвычаілася быць з вамі адкрытай. Хіба ня бачу я, што Тадора ўстае штодзень рана-ранічкой, ды за мыцьцё сваё барэцца, і да позьняй ночы працуе? — А старыя косьці любяць супачын. Хіба ня бачу я, што вы на мане траціцеся, апошнюю капейку рубам ставіце, ды на мане яе траціце? Ня з вашым багацьцем, мой сябра! Пішаце вы, што апошняе прадсьце, а мяне ў бядзе не пакінеце. Веру, сябра мой, я веру ў ваша добрае сэрца — але гэта вы цяпер так кажаце. Цяпер у вас ёсьць грошы нечаканыя, вы атрымалі ўзнагароду; але пасьля што будзе, пасьля? Вы ведаеце самі, я хворая заўсёды; я не магу таксама, як і вы, працаваць, хоць-бы душою была рада, ды і работа не заўсёды бывае. Што-ж мне застаецца? Надрывацца з нуды, пазіраючы на абаіх вас, сардэчных. Чым магу я вам прынесьці хоць маленькую карысьць? І навошта я вам так патрэбна, сябра мой? Што я вам добрага зрабіла? Я толькі прывязана да вас усёю душою, кахаю вас моцна, моцна, усім сэрцам, але — горны лёс мой! — я умею кахаць, і магу кахаць, але толькі, а не рабіць дабра, не плаціць вам за ваша дабрадзейства. Ня трымайце-ж мяне больш, падумайце, і скажэце вашу апошнюю думку. У чаканьні застаюся

ваша каханая Б. Д.

Ліпеня 1.

Блазнота, блазнота, Барбарачка, проста блазнота! Пакінь вас так, дык вы там галоўкай сваёй і чагочаго не перадумаеце. І тое ня так, і гэта ня так! А я бачу цяпер, што гэта ўсё блазнота. Ды чаго-ж вам не хапае ў нас, матачка, вы ўсяго гэта скажеце! Вас кахаюць, вы нас кахаеце, мы ўсе здаволеныя, і шчасьлівыя, — чаго-ж больш? Ну, а што вы ў чужых людзёх будзеце рабіць? Вы-ж, мабыць, яшчэ Ня ведаеце, што такое чужы чалавек. Ведаю я яго, матачка, добра ведаю; здаралася хлеб яго есьці. Горкі ён, Барбарачка, ужо які горкі, ужо сэрцайка твайго ня хопіць, так ён яго закатуе дакорамі, упікамі ды поглядам нядобрым. У нас вам цёпла, добра, — быццам у гнязьдзечку прытуліліся, ды і нас як-жа вы без галавы пакінеце. Ну, што мы будзем рабіць бяз вас; што я, стары, буду рабіць тады? Вы нам непатрэбныя? некарысныя? Як некарысныя? Не, вы, матачка, самі абмяркуйце, як-жа вы некарысныя? Вы мне вельмі карысныя, Барбарачка, вы гэтакі ўплыў маеце цудадзейны... Вось я пра вас думаю цяпер, і мне весела... Я вам іншы раз ліст напішу і ўсе пачуцьці ў ім вылажу, на што падрабязны адказ ад вас маю. — Гардэробцу вам накупляў, капялюшык зрабіў; — ад вас камісія часамі выходзіць якая-небудзь, я і камісію... Не, як-жа вы некарысныя? Ды і што я адзін буду рабіць на старасьці, на што гадзён буду? Вы, можа быць, пра гэта і не падумалі, Барбарачка; не, вы якраз пра гэта падумайце — што, вось, навошта ён без мяне будзе гадзён? Я прызвычаіўся да вас, родная мая, — а то, што з таго будзе? Пайду на Няву, ды і квіта. Яйправа-ж будзе гэта, Барбарачка; што-ж мне бяз вас рабіць застанецца! Ах, душачка мая, Барбарачка! Хочацца, відаць, вам, каб мяне ламавік на Волкавы магільнік адвёз; каб там якаянебудзь старая жабрачка-шлюпальніца адна маю труну праводзіла, каб мяне там пяском засыпалі, ды прэч пайшлі, ды аднаго там пакінулі. Грэх, грэх, матачка! Яйправа грэх, яй-богу грэх! Адсылаю вам вашу кніжку, сябровачка мая, Барбарачка. і калі вы, сябровачка мая, запытаецеся ў мяне пра вашу кніжачку, дык я скажу, што ў жыцьці маім не здаралася чытаць мне такіх слаўных кніжак, таюся цяпер я самога сябе, матачка, як-жа гэта я жыў да гэтага часу такім балваном, даруй божа? Што рабіў? з якіх я лясоў? Я-ж нічога ня ведаю, матачка, ані, нічога на ведаю! Зусім нічога ня ведаю! Я вам, Барбарачка, па-простаму кажу, — я чалавек навучоны; чытаў я да гэтага часу мала, вельмі мала чытаў, ды амаль нічога: Карціну чалавека, разумны твор, чытаў: Хлопчыка, што грае розныя птукі на званочках, чытаў, ды Івікавы жураўлі — вось толькі і ўсяго, а больш ніколі нічога ня чытаў. Цяпер я Станцыённага наглядчыка тут у вашай кніжцы прачытаў; вось ужо скажу я вам, матачка, здараецца-ж гэтак, што жывеш, а ня ведаеш, што пад бокам там у цябе кніжка ёсьць. дзе ўсё жыцьцё тваё, як на пальцах, ракладзена. Ды і што самому раней неўздагад было, дык вось тут, як пачнеш чытаць у гэтакай кніжцы, дык сам усё памаленьку, і ўспомніш, і адшукаеш, і разгадаеш. І, нарэшце, вось яшчэ чаму мне спадабалася ваша кніжка: іншы твор, хоць які ўсёроўна, чытаешчытаеш, іншы раз хоць лопні — так хітра, што быццам-бы і яго не разумееш. Я, напрыклад, — я тупаваты, дык я не магу надта важных твораў чытаць; — а гэта чытаеш — быццам сам напісаў; быццам гэта, дзеля прыкладу кажучы, маё ўласнае сэрца, якое ўжо яно там ні ёсьць, узяў яго, людзям вывернуў навыварат, ды і апісаў усё падрабязна — вось як! Ды і справа то простая, божа мой; зусім яйправа, і я таксама напісаў-бы; чаму-ж не напісаў-бы? — я-ж таксама адчуваю, вось якраз так, як у кніжцы, ды і я сам часамі ў такім-жа становішчы знаходзіўся, як, дзеля прыкладу сказаць, гэты Самсон Вырын, небарака. Ды і колькі між намі ходзіць Самсонаў Вырыных, такіх-жа небарак сардэчных! І як лоўка апісана ўсё! У мяне ледзь сьлёзы ня хлынулі, матачка, калі я прачытаў, што ён сьпіўся, грэшны, так, што няпрытомнасьць страціў, п'яніцам горкім стаў і сьпіць сабе цэлы дзень пад кажухом, на гора піўцом запівае, ды плача жаласна, брудным крысом вочы выцірае, калі ўспамінае пра блудлівую авечку сваю, пра дачку Дуняшу! Не, гэта натуральна! Вы прачытайце; гэта натуральна! гэта жыве! Я сам гэта бачыў; — гэта вось усё вакол мяне жыве; вось хоць Тарэза — ды навошта далёка хадзіць! — вось хоць-бы і наш бедны чыноўнік, — ён-жа, можа быць, такі-ж Самсон Вырын, толькі ў яго іншае прозьвішча, Гаршкоў. — Справа гэтая то яна агульная, матачка, і з вамі і са мной можа здарыцца. І граф, што на Неўскім або на Наберажнай жыве, і ён будзе тое-ж самае, ды толькі будзе здавацца іншым, таму што ў ім усё па-своему, па вышэйшаму тону, але ён будзе тое-ж самае, усё можа здарыцца, і са мною тое-ж самае магло здарыцца. Вось яно што, матачка, а вы тут яшчэ ад нас адыходзіць хочаце, ды грэх-жа, Барбарачка, можа, захапіць мяне. І сябе і мяне загубіць можаце, родная мая. Ах, ясачка вы мая, выкіньце на міласьць бога, з галавы свае ўсе гэтыя вольныя думкі, і не катуйце мяне дарэмна. Ну дзе-ж, птушанётка маё слабенькае, бяз пер'ечка яшчэ, дзе-ж вам самую сябе пракарміць, ад пагібелі сябе ўтрымаць, ад зладзея абараніцца! Годзе, Барбарачка, папраўцеся; бязглуздых парад і нагавораў ня слухайце, а кніжку вашу яшчэ раз прачытайце; вам гэта карысьць прынясе. Гаварыў я пра Станцыённага наглядчыка Ратазяеву. Ён мне сказаў, што гэта ўсё старое, і што цяпер усё пайшлі кніжкі з карцінкамі і рознымі апісаньнямі; ужо я, дапраўды, ня ўцяміў добра, што ён тут гаварыў такое. Закончыў-жа, што Пушкін добра, і што ён сьвятую Русь уславіў, і шмат яшчэ мне пра яго гаварыў. Так, вельмі добра, Барбарачка, вельмі добра; прачытайце кніжку яшчэ раз уважліва, парады мае паслухайцеся, і паслушэнствам сваім мане, старога, ашчасьліўце. Тады сам бог узнагародзіць вас, мая родная, абавязкова ўзнагародзіць.

Ваш шчыры сябра

Макар Дзевушкін.

Ліпеня 6.

Ш. В, Макар Аляксеевіч!

Тадора прынесла мне сёньня пятнаццаць рублёў срэбрам. Як яна была рада, бедная, калі я ёй тры рублі дала! Пішу вам насьпех. Я цяпер вам крою камізэльку, — якая прыгожая матэрыя, — жоўценькая з кветачкамі. Пасылаю вам адну кніжку; тут усё розныя аповесьці; я прачытала сякія-такія, прачытайце адну з іх пад назвай Шынэль. Вы мяне ўгаворваеце ў тэатр ісьці разам з вамі; ці нядорага гэта будзе? Хіба ўжо на галёрку куды-небудзь. Я ўжо надта даўно ня была ў тэатры, ды і, дапраўды, ня памятаю калі. Толькі зноў усё баюся, ці ня дорага будзе каштаваць гэта музыка? Тадора толькі галавой ківае. Яна кажа, што вы зусім не па дастатках жыць пачалі; ды я і сама гэта бачу; колькі вы на мяне адну патрацілі! Глядзеце, сябра мой, каб ня было бяды. Тадора і так мне гаварыла пра якіясьці чуткі, што Вы мелі, здаецца, спрэчку з вашай гаспадыняй, што не заплацілі ёй грошай, я вельмі баюся за вас. Ну бывайце; я сьпяшаюся. Справа ёсьць маленькая; я мяняю істужкі на капялюшы.

Б. Д.

P. S. Ці ведаеце, калі мы пойдзем у тэатр, то я надзену новы капялюшык, а на плечы чорную ротонду. Ці прыгожа гэта будзе?

Ліпеня 7.

Ш. В, Барбара Аляксееўна!

... дык вось я ўсё пра ўчарайшае. — Так, матачка, і на нас даўней блазната находзіла. Улабуніўся ў гэту актрысачку, па вушы ўлабуніўся, ды гэта яшчэ-б нічога; а самае дзівачнае тое, што я яе амаль зусім ня бачыў, і ў тэатры быў усяго адзін раз, і пры ўсім гэтым улабуніўся. Жылі тады са мною сьценка са сьценкай чалавек з пяць маладога, зухаватага народу. Сышоўся я з імі, няхоцькі сышоўся, хоць заўсёды быў ад іх у прыстойных граніцах. Ну, каб не адстаць, я і сам ім ва ўсім паддакваю. Нагаварылі яны мне пра гэту артыстку! Кожны вечар, як толькі тэатр ідзе, уся кампанія — на патрэбнае ў іх ніколі капейкі ня было — уся кампанія накіроўвалася ў тэатр, на галёрку, і ўжо пляскаюць-пляскаюць, выклікаюць-выклікаюць гэту актрыску — проста вар'яцеюць! А пасьля і заснуць не дадуць; усю ноч навылет пра яе гутараць, кожны яе сваёй Глашай заве, усе ў адну яе закаханы, ва ўсіх адна канарэйка на сэрцы. Разласавалі яны мяне, безабароннага; я тады яшчэ блазьнюком быў. Сам ня ведаю, як апынуўся я з імі ў тэатры, на чацьвертым ярусе, на галёрцы. Бачыць то я адзін толькі беражок заслоны бачыў, затое ўсё чуў. У актрысачкі, дапраўды, галасок быў прыгожанькі; — зычны, салаўіны, мядовы — мы ўсе рукі ў сябе адхвасталі, крычалі-крычалі, адным словам, да нас ледзь не дабраліся, аднаго ўжо і вывелі, праўда. Прышоў я дамоў, як учадзеўшы хаджу! У кішані ўсяго адзін рубель застаўся, а да пэнсіі яшчэ добрых дзён дзесяць. Дык як-жа вы думалі, матачка? другі дзень, перш чым на службу ісьці, завярнуў я да парфумера-француза, купіў у яго парфумы якойсьці, ды мыла пахучага на ўсе грошы — ужо і сам ня ведаю, набошта я тады накупіў усяго гэтага? Ды і не абедаў дома, а ўсё каля яе вакон хадзіў. Яна жыла на Неўскім на чацьвёртым паверсе. Прышоў дамоў, за гадзінку якую там адпачнуў, і зноў на Неўскі пайшоў, каб толькі хоць каля яе вакон прайсьці. Паўтара месяца я так хадзіў, валачыўся за ёю; рамізьнікаў расьцяжных наймаў раз-по-раз, і ўсё паўз яе вакон канцы даваў, выбіўся з духу зусім, напазычаў, а пасьля ўжо і раскахаў яе: — надакучыла! Дык вось што актрыска з ціхамірнага чалавека зрабіць можа, матачка. Аднак, блазьнючок я, блазьнючок быў тады!..

М. Д.

Ліпеня 8.

Шаноўнае Васпані мая, Барбара Аляксееўна!

Кніжку Вашу, якую атрымаў 6-га гэтага месяца, сьпяшаюся вярнуць вам, і, разам з тым, сьпяшаюся ў гэтым лісьце маім пагаварыць на чыстую з вамі. Брыдка, матачка, брыдка, што вы мяне ў гэткає становішча паставілі. Дазвольце, матачка: кожнае становішча вызначана найвышэйшым на долю чалавечую. Таму вызначана быць у генэральскіх эполетах, таму служыць тытулярным райцам; вось такому вагадваць, а вось такому-то без агрызаньна і ў страху слухацца. Гэта па здольнасьці ўжо чалавека разьлічана; іншы на адно здольны, а другі на другое, а здольнасьці пасланы самім богам — лічуся я ўжко каля трыццаці гадоў на службе; служу бездакорна, паводзін цьвярозых, у непарадках ніколі не заўважаны. Як грамадзянін, лічу сябе, уласнай сьвядомасьцю маёй, які мае свае недахопы, але, разам з тым і дастаткі. Паважаю начальства, і сам яго сьветласьць мною здаволены; і хоць яшчэ яны яшчэ дасюль ня выявілі да мяне асаблівых прыкмет дображычлівасьці, але я ведаю, што яны здаволены. Дажыў да сівых валасоў; грэху за сабой бальшога ня ведаю. Вядома, хто-ж у малым ня грэшны? Кожны грэшны, і нават вы грэшныя, матачка! Але ў вялікіх праступках і гарэзьлівасьцях ніколі не заўважаны, кабы гэтак супроць пастаноў што-небудзь, або ў парушэньні грамадзкага спакою, у гэтым я ніколі не заўважаны, гэтага ня было; нават хрэсьцік выходзіў — ну ды ўжо што! Усё гэта вы па сумленьні павінны былі-б ведаць, і ён павінен быў-бы ведаць, — ужо як узяўся апісваць, дык павінен быў-бы ўсё ведаль. Не, я гэтага не чакаў ад вас, матачка: не, Барбарачка! вось ад вас якраз гэтага і не чакаў.

Як! Дык пасьля гэтага і жыць сабе сьмірна нельга, у куточку сваім, — які ўжо ён там ні ёсьць, — жыцьцё вадой не замуціў, па пагаворцы, нікога не чапаючы, ведаючы страх божы, ды сябе самога, каб і цябе не зачапілі, каб і ў тваю будку не прабраліся, ды не падгледзелі — што, вось, як ты сябе там па-хатняму, што вось ці ёсьць, напрыклад, і ў цябе камізэлька добрая, ці водзіцца ў цябе што-небудзь з сподняй бялізны; ці ёсьць боты, ды і чым падбіты яны; што ясі, што пеш, што перапісваеш?.. Ды і што-ж тут такога, матачка, што вось хоць-бы і я, дзе брук скаваты, прайду іншы раз на пальчыках, што боты я шаную! Навошта пісаць пра другога, што вось ён іншы раз у недастатках, што гарбаты ня пе? А хаба ўсе і павінны ўжо так абавязкова гарбату піць! Ды хіба я пазіраю ў рот кожнаму, што, вось, які ён там кавалак жуе? Каго-ж я крыўдзіў такім парадкам? Не, матачка, навошта-ж іншых крыўдзіць, калі цябе не чапаюць! Ну, і вось вам прыклад, Барбара Аляксееўна, вось што значыць яно: служыш, служыш, заўзята, шчыра, — чаго больш! — і начальства само цябе паважае (ужо як-бы там ні было, а ўсё-такі паважае), — і вось хто-небудзь пад самым носам тваім бяз усялякай на гэта прычыны, ні з таго, ні з сяго высмажыць табе пашквіль. Вядома, праўда, часамі пашыеш сабе што-небудзь новае, — цешышся, ня сьпіш, а цешышся, боты новыя, напрыклад, з такой асалодай налягваеш — гэта праўда, я адчуваў таму, што прыемна бачыць сваю нагу ў зграбным, фарсістым боце, — гэта праўдзіва апісана! Але я ўсё-такі сапраўды зьдзіўляюся, як Тодар вось Тодаравіч бяз увагі кніжку такую прапусьцілі, і за сябе не заступіліся. Праўда, што ён яшчэ малады саноўнік, і любіць парою пакрычаць; але чаму і не пакрычаць? — Чаму-ж і не пакрычаць, калі трэба нашага брата дапячы? Ну але, няхай сабе, і так, напрыклад, дзеля тону дапячы — ну і дзеля тону можна і трэба правучыць; трэба пуду даваць; таму што — калі-б паміж намі было гэта, Барбарачка,-наш брат нічога бяз пуду ня зробіць, кожны мяркуе толькі дзе-небудзь лічыцца, што вось, бачыце, я там і там, а ад справы бачком увільвае. А таму, што розныя чыны бываюць, кожны чын патрабуе зусім адпаведнай па чыну дапяканцыі, дык натуральна, што пасьля гэтага і тон дапяканцыі выходзіць розначынны; — гэта ў парадку рэчаў! Ды на тым-жа і сьвет трымаецца, матачка, што ўсе мы адзін перад адным тон задаем, што кожны з нас адзін аднаго дапякае. Бяз гэтай перасьцярогі і сьвет не стаяў-бы, і парадку ня было-б. Дапраўды зьдзіўляюся, як Тодар Тодаравіч такую крыўду прапусьцілі бяз увагі!

Навошта-ж такое пісаць? І навошта яно патрэбна? Што мне за гэта, шынэль хто-небудзь з чытачоў пашые, ці што? — Боты, ці што новыя купіць? — Не, Барбарачка, прачытае, ды яшчэ працягу патрабуе Хаваешся часамі, хаваешся ў тым, чаго ня ўзяў, ба ішся нос часамі паказаць — куды-б там ні было, таму што абгавору баішся, таму што з усяго, што толькі ёсьць на сьвеце, з усяго табе пашквіль напішуць, і вось, ужо ўсё грамадзкае і сямейнае жыцьцё тваё па літаратуры ходзіць, усё надрукавана, прачытана, высьмеяна, перасуджана! Ды тут і на вуліцу нельга па казвацца будзе; бо тут-жа гэта ўсё так даведзена, што нашага брата па аднэй хадзе пазнаеш цяпер. Ну, хай-бы хоць пад канцом падправіўся, што-небудзь зьмякчыў, зьмясьціў-бы, напрыклад, хоць пасьля таго пункту, як яму паперкі на галаву сыпалі: — што вось, бачыце, пры ўсім гэтым ён быў добрадзейным, добры грамадзянін, такога абыходжаньня ад сваіх таварышоў не заслугоўваў, слухаўся старшых (тут-бы прыклад можна які-небудзь), нікому злога не жадаў, верыў у бога і памёр (калі яму хочацца, каб ён ужо абавязкова памёр) — аплаканы. А лепш усяго было-б не пакідаць яго ўміраць, небараку, а зрабіць-бы так, каб шынэль яго знайшлася, каб той генэрал, даведаўшыся больш падрабязна пра яго добрую службу, запрасіў-бы яго ў сваю канцылярыю, павысіў чынам і даў-бы прыстойны аклад пэнсіі, так што, ці бачыце, як-бы гэта было: зло было-б пакарана, а дабрачыннасьць узяла-б верх, і канцылярыстыя-таварышы ўсе бяз нічога-б і засталіся. Я-б, напрыклад, так зрабіў; а то што тут у яго асаблівага, што ў яго тут добрага? Так, пусты якісьці прыклад з штодзеннага, подлага быта. Ды і як вы адважыліся мне такую кніжку прыслаць, родная мая. Ды гэта-ж з злым намерам кніжка, Барбарачка; гэта проста ніяк ня верыцца, таму што і здарыцца ня можа, каб быў такі чыноўнік. Ды гэта-ж пасьля такога ўчынку трэба скардзіцца, Барбарачка, формальна скардзіцца.

Пакорны слуга ваш Макар Дзевушкін.

Ліпеня 27.

Ш. В., Макар Аляксеевіч!

Апошнія прыгоды і лісты вашы напалохалі, зьдзівілі мяне, я ня ведаю што такое, а гутаркі Тадоры вытлумачылі мне ўсё. Але навошта-ж было ўпадаць у роспач і раптам упасьці ў такое прадоньне, у якое вы ўпалі, Макар Аляксеевіч? Вашы тлумачэньні ані не задаволілі мяне. А што, бачыце, ці ня была мая праўда, калі хацела ўзяць тое выгоднае месца, якое мне прапанавалі. Да таго-ж і апошняя мая неспа дзяванка пужае мяне не на жарты. Вы кажаце, што каханьне ваша да мяне прымусіла вас таіцца ад мяне. Але і тады ўжо бачыла, што вы траціцеся на мяне, калі вы запэўнялі, што выдаткуеце на мяне толькі запасныя грошы свае, якія, як казалі, у вас у лямбардзе на кожны выпадак ляжалі. Цяпер-жа, калі я даведалася, што ў вас зусім ня было аніякіх грошай, што вы, выпадкова даведаўшыся пра маё бядацкае становішча, якое вас расчуліла, вырашылі выдаткаваць сваю пэнсію, забраўшы яе наперад, і прадалі нават свой гарнітур, калі была я хворая, — цяпер я дазнаўшыся пра ўсё гэта, апынулася ў такім пакутлівым становішчы, што да гэтага часу ня ведаю, як прыняць усё гэта і што думаць пра гэта. Ах! Макар Аляксеевіч! вы павінны былі спыніць сябе на першых дабрачыннасьцях сваіх, навеяных вам спачуваньнем да маіх пакут і сваяцкім каханьнем, а ня траціць грошай далей на непатрэбнае. Вы здрадзілі сяброўству нашаму, Макар Аляксеевіч, таму што ня былі адкрытымі са мною, і цяпер, калі бачу я, што ваша апошняе пайшло мне на ўбёры, на цукеркі, на спапыры, на тэатр і на кніжкі, — дык за ўсё гэта я цяпер надта шкадую і ніяк дараваць не магу сабе свае ветранасьці (бо я прымала ад вас усё, ня дбаючы пра вас саміх); і ўсё тое, чым вы хацелі мне прынесьці асалоду, сталася цяпер горам маім і пакінула па сабе адну непатрэбную крыўду. Я заўважыла ваш сум у апошнія часы, і хоць тужліва чакала чагосьці, але тое, што здарылася цяпер, мне і ў голаў ня прыходзіла. Як! вы да такой ступені маглі заняпасьці духам, Макар Аляксеевіч! Але што цяпер пра вас падумаць, што цяпер скажуць пра вас усе, хто вас ведае? Вы, якога я і ўсе паважалі за дабрату душы, скромнасьць і разважлівасьць, вы цяпер раптам гэтак гідка сябе аплямілі, чаго, здаецца, ніколі раней ня было. Што са мною было, калі Тадора расказала мне, што вас знайшлі на вуліцы п'яным і прывезьлі на кватэру з паліцыяй! Я аслупянела ад зьдзіўленьня, хоць і чакала чагосьці нязвычайнага, таму што вы чатыры дні прападалі. Але ці падумалі вы, Макар Аляксеевіч, што скажуць вашы начальнікі, калі даведаюцца сапраўдную прычыну, чаму вы ня былі? Вы кажаце, над вамі сьмяюцца ўсе; што ўсе даведаліся пра нашу сувязь, і што і мяне ўпамінаюць у кпінах сваіх суседзі вашы. Не зьвяртайце ўвагі на гэта, Макар Аляксеевіч, і на міласьць бога супакойцеся. Мяне палохае яшчэ ваша гісторыя з гэтымі афіцэрамі; я пра яе цьмяна чула. Растлу. мачце мне, што гэта ўсё значыць? Пішаце вы, што баяліся сказаць праўду мне, баяліся страціць вашым прызнаньнем маё сяброўства, што былі ў роспачы, ня ведаючы, чым дапамагчы мне ў маёй хваробе, што прадалі ўсё, каб падтрымаць мяне і ня пускаць у бальніцу, што пазычылі, колькі можна пазычыць, і разам з гэтым кожны дзень няпрыемнасьці з гаспадыняй, — але, хаваючы ўсё гэта ад мяне, вы выбралі горшае. Але-ж я цяпер усё даведалася. Вы саромеліся прымусіць мяне прызнацца, што я была прычынай вашага нешчасьлівага становішча, а цяпер у два разы больш прынесьлі мне гора сваімі паводзінамі. Усё гэта мяне зьдзівіла, Макар Аляксеевіч. Ах, сябра мой! няшчасьце заразьлівая хвароба. Нешчасьлівым і бедным трэба абыходзіць адзін аднаго, каб яшчэ больш не заразіцца. Я прынесла вам гэтулькі няшчасьця, якога вы і ня пробавалі раней у вашым скромным і сіроцкім жыцьці. Усё гэта мучыць і забівае мяне.

Напішэце мне цяпер усё адкрыта, што з вамі было, як вы адважыліся на такі ўчынак. Супакойце мяне, калі можна. Ня гонар прымушае мяне пісаць цяпер пра мой супакой, але маё сяброўства і каханьне да вас, якія ніколі не забудуцца ў маім сэрцы. Бывайце. Чакаю адказу вашага з нецярплівасьцю. Вы нядобрае думалі пра мяне, Макар Аляксеевіч.

З сардэчным да вас каханьнем

Барбара Дабрасёлава.

Ліпеня 28.

Даражэнькая мая Барбара Аляксееўна!

Ну ўжо, як цяпер усё скончана, і ўсё памаленьку прыходзіць, як было і раней, дык вось што скажу я вам, матачка: вы непакоіцеся пра тое, што пра мяне падумаюць, на што сьпяшаюся паведаміць вам, Барбара Аляксееўна, што амбіцыя мая мне даражэй усяго. З гэтае прычыны, даводзячы да ведама вам пра няшчасьці мае і пра ўсе гэтыя непарадкі, паведамляю вас, што з начальства яшчэ ніхто нічога ня ведае і ня думае ведаць, з гэтае прычыны яны ўсе будуць паважаць мяне, як і раней. Аднаго баюся: плётак баюся. Дома ў нас толькі гаспадыня крычыць, а цяпер, калі я з дапамогаю вашых дзесяці рублёў заплаціў ёй частку доўгу, толькі бурчыць, а больш нічога. Што-ж да іншых, дык і яны нічога; у іх толькі ня трэба прасіць пазычыць грошай, а то і яны нічога. А ў канцы тлумачэньняў маіх, скажу вам, матачка, што вашу павагу да мяне лічу я вышэй усяго На сьвеце і гэта ўцеха мая цяпер пры часовых непарадках маіх. Дзякуй богу, што першы ўдар і першая калатніна мінула і вы прынялі гэта так, што ня лічыце мяне здрадлівым сябрам і сябелюбцам за тое, што я вас у сябе трымаў і падманіваў вас, бо ня ў сілах быў з вамі расстацца, кахаючы вас, як майго анёлачка. Старанна цяпер узяўся за службу і абавязкі пачаў выконваць добра. Астап Іванавіч хоць-бы слова сказаў, калі я паўз іх учора праходзіў. Не схаваю ад вас, матачка, што забіваюць мяне даўгі мае і нікудышнае становішча майго гардэробу, але гэта зноў нічога, і з-за гэтага таксама ўпрашваю вас — не ўпадайце ў роспач, матачка. Пасылаеце мне яшчэ паўрубельчык, Барбарачка, і гэты паўрубельчык мне маё сэрца працяў. Так, так яно цяпер сталася, дык вось яно як! Г. зн. гэта ня я, стары дурань, вам, анёлачку, дапамагаю, а вы, сіротачка мая, бедненькая, мне! Добра зрабіла Тадора, што дастала грошай. Я пакуль што ня маю ніякіх надзей, матачка, каб атрымаць, а калі толькі ледзь наклюнуцца якія-небудзь надзеі, дык аднішу вам пра ўсё падрабязна. Але плёткі, плёткі мяне непакояць больш за ўсё. Бывайце, мой анёлачак, цалую вашу ручку і ўпрашваю вас адчуньваць. Пішу таму не падрабязна, што на пасаду сьпяшаюся, бо стараннасьцю і рачэньнем хачу загладзіць усе віны мае ў папушчэньні на службе; далейшае-ж апавяданьне пра ўсе здарэньні і прыгоды з афіцэрамі адкладаю да вечара.

З пашанаю да вас і сардэчным каханьнем

Макар Дзевушкін.

Ліпеня 28.

Эх, Барбарачка, Барбарачка! Вось якраз цяпер грэх на вашым баку і на сумленьні вашым застанецца. Лістом сваім вы мяне з панталыку зусім зьбілі, азадачылі ды ўжо толькі цяпер, калі я ў вольны час у нутро сэрца майго зазірнуў, дык і пабачыў, мая праўда была, зусім мая праўда была. Я не пра п'янства маё кажу (ну яго, матачка, ну яго!), а пра тое, што я кахаю вас і што зусім не няпрыстойна мне было кахаць вас, зусім не няпрыстойна. Вы, матачка, ня ведаеце нічога; а вось калі-б ведалі толькі, чаму гэта ўсё, чаму гэта я павінен вас кахаць, дык вы ня тое-б сказалі. Вы гэта ўсё да толку толькі так кажаце, а я ўпэўнены, што на сэрцы ў вас зусім ня тое.

Матачка мая, я і сам ня ведаю і ня памятаю добра ўсяго, што было ў мяне з афіцэрамі. Трэба вам заўважыць, анёлачак мой, што да таго часу быў я ўсяроўна як сам ня свой. Уявеце сабе, што ўжо цэлы месяц, так сказаць, на адней нітачцы трымаўся. Становішча было нэндзнае. Ад вас то я хаваўся, ды і дома таксама, але гасп ыня мая гарміда нарабіла. Яно-б мне і нічога. Няхай-бы і крычала баба нягодная, ды адно тое, што сорам, а па другое тое, што яна, бог яе ведае як, пра нашу сувязь дачулася, і гэтакае пра яе на ўвесь дом крычала, што я абамлеў ды і вушы заткнуў. Ды справа ў тым, што іншыя сваіх вушэй не затыкалі, а, наадварот, разьвесілі іх. Я і цяпер, матачка, куды мне падзецца, ня ведаю...

І вось, анёлачак мой, усё вось гэта, уся вось гэта брыда рознага ліха і даканала мяне канчаткова. Раптам дзіўныя рэчы чую я ад Тадоры, што ў дом да вас зьявіўся нягодны авантурнік і абразіў вас нягод най прапановай; што ён вас абразіў, глыбока абразіў, я па сабе мяркую, матачка, таму што і я сам глыбока абразіўся. Вось тут я, анёлачак вы мой, і зьвіхнуўся, вось тут я і сам ня свой і прапаў зусім. я, сябра вы мой, Барбарачка, выбег у шаленстве якімсьці нячутым і да яго хацеў ісьці, грахаводніка; я ўжо і ня ведаў, што я рабіць хацеў, таму што я не хачу, каб вас, анёлачка майго, крыўдзілі! Ну, сумна было! а на той час дождж, сьлякаць, нуда была страшэнная!.. Я хацеў ужо вярнуцца быў... Вось тут я і ўпаў, матачка. Я Амелю спаткаў, Амельку Ільліча, ён чыноўнік, г. зн. быў чыноўнік, а цяпер ужо ня чыноўнік, таму што яго ад нас выключылі. — Ён ужо я і ня ведаю што робіць, як там маецца; вось мы з ім і пайшлі. — Тут — ну, ды што вам, Барбарачка, ну, весела, ці што, пра няшчасьце сябра свайго чытаць, бяду, перажытую ім, і гісторыю, спакусьлівую якую ён перанёс? На трэці дзень вечарам ужо гэта Амеля мяне падбухторыў, я і пайшоў да яго, да афіцэра. Адрас-жа я ў нашага дворніка запытаўся. Я, матачка, калі ўжо да слова сказаць прышлося, даўно за гэтым малайцом прыкмячаў; я сачыў яго, калі яшчэ ён ў нас кватараваў. Цяпер то бачу я, што я няпрыстойнасьць зрабіў, таму што я не пры сваім відзе быў, калі пра мяне яму далажылі. Я, Барбарачка, нічога, па праўдзе, і ня памятаю; памятаю толькі, што ў яго было вельмі шмат афіцэраў, або гэта двоілася ў мяне, бог ведае, я ня памятаю таксама, што я гаварыў, толькі я ведаю, што я шмат гаварыў, у шляхэтным абурэньні маім. Ну, вось, тут мяне і выгналі, вось тут мяне з сходаў і скінулі; г. зн. ня тое, каб зусім скінулі, а толькі так выштурхнулі. Вы ужо, ведаеце, Барбарачка, як я вярнуўся; вось яно і ўсё. Вядома, я сябе ў гразь забрудзіў, і гонар мой пацярпеў, але-ж гэтага ніхто ня ведае; ну, а ў такім выпадку, гэта ўсёроўна, што як-бы яго і ня было. Можа быць, гэта і так, Барбарачка, як Вы мысьліце? Што мне толькі дакладна вядома, дык гэта тое, што мінулы год у нас Аксён Язэпавіч та кім-жа чынам накінуўся на асобу Пятра Пятровіча, але па сэкрэту, ён гэта зрабіў па сэкрэту. Ён яго паклікаў у вартавы пакой, я гэта ўсё ў шчылінку бачыў; ды ўжо там ён як трэба было і распарадзіўся, але шляхэтным чынам, таму што гэтага ніхто ня ба чыў, апрача мяне; ну, а я нічога; г. зн. я хачу сказаць, што я не казаў нікому. Ну, а пасьля гэтага Пётр Пятровіч і Аксён Язэпавіч нічога. Пётр Пятровіч, ведаеце, ганаровы такі, дык ён нікому і не сказаў, так што яны цяпер і кланяюцца, і рукі паціскаюць. Я не спрачаюся, я, Барбарачка, з вамі спрачацца пя сьмею, я глыбока ўваліўся, і што ўсяго горш, ва ўласных вачох сваіх прайграў, але ужо гэта, мабыць, мне так ад роду было напісана, ужо гэта, мабыць, лёс, — а ад лёсу не ўцячэш, самі ведаеце. — Ну, вось і падрабязнае тлумачэньне няшчасьця майго і ліха, Барбарачка, вось — усё такое, што хоць-бы і ня чытаць, так у той-жа час. — Я крыху хворы, матачка мая, і ўсёй вясёласьці пачуцьцяў пазбавіўся. Вось чаму, сьведчачы вам маю прыязьнь, каханьне і пашану, застаюся, шаноўныя васпані мая, Барбара Аляксееўна,

пакорным слугою вашым.

Макарам Дзевушкін

Ліпеня 29.

Шаноўны васпан Макар Аляксеевіч!

Я прачытала вашы абодвы лісты, — ды так і ахнула! Паслухайце, сябра мой, ці вы ад мяне ўтойваеце што-небудзь і напісалі мне толькі частку ўсіх няпрыемнасьцяй вашых, або... дапраўды, Макар Аляксеевіч, на лістох вашых яшчэ адчуваецца якоесьці незаспакаеньне... Заходзьце да мяне, на міласьць бога, заходзьце сёньня; ды паслухайце, вы ведаеце, ужо так проста заходзьце да нас абедаць, я ўжо і ня ведаю, як вы там жывеце і як з гаспадыняй вашай уладзілі. Вы пра гэта пра ўсё нічога ня пішаце і быццам-бы знарок замоучваеце. Дык бывайце здаровы, сябра мой; заходзьце да нас абавязкова сёньня; ды ўжо лепш-бы вы зрабілі, калі-б і заўсёды заходзілі да нас абедаць. Тадора варыць вельмі добра. Бывайце.

Ваша Барбара Дабрасёлава.

Жніўня 1.

Матачка, Барбара Аляксееўна!

Рады, вы, матачка, што бог вам здарэньня паслаў, у сваю чаргу за дабро дабром адслужыць і мяне адзякаваць. Я гэтаму веру, Барбарачка, і ў дабрату анельскага сэрцайка вашага веру, і не ў дакор вам кажу, — толькі ня ўпікайце мяне, як тады, што я на старасьці гадоў з панталыку зьбіўся. Ну, ужо быў грэх такі, што-ж рабіць! — калі ўжо хочаце абавязкова, каб тут грэх які быў; толькі вось, ад вас-жа, сябровачка мая, слухаць такое мне ня вельмі лёгка! А на мяне ня злуйце, што я гэта кажу; у мяне ў грудзёх, матачка, усё пераныла. Бедныя людзі капрызныя; — гэта ўжо так ад прыроды заведзена. Я гэта і раней адчуваў, а цяпер яшчэ больш адчуў. Ён, бедны чалавек, ён шмат патрабуе; ён і на сьвет божы інакш пазірае, і на кожнага стрэчнага з-пад ільба пазірае, ды вакол сябе супучаным поглядам пазірае, ды прыслухаецца да кожнага слова, ці не пра яго там што кажуць? Што, вось, які ён нехлямяжы, што ён-бы такое ўласна адчуваў, што вось, напрыклад, якавы ён будзе з гэтага боку, якавы будзе з таго боку? І вядома кожнаму, Барбарачка, што бедны чалавек горш анучкі і ніякай ні ад кога пашаны ня можа мець, што ўжо там ні пішы! Яны-ж, брудасы, гэтыя, што ўжо там ні пішы! — усё будзе ў бедным чалавеку так, як і было. А чаму-ж гэтак і будзе, як і раней? А таму, што ўжо ў беднага чалавека, паіхняму, усё наадварот павінна быць; што ўжо ў яго нічога не павінна быць затоенага, там амбіцыі якойнебудзь, ні-ні! Вунь Амеля казаў надоечы, што яму дзесьці падпіску рабілі, дык яму за кожную грыўню, у некаторым родзе, афіцыйны агляд рабілі. Яны думалі, што яны дарам свае грыўні яму даюць — аж не: яны заплацілі за тое, што ім беднага чалавека паказвалі. Цяпер, матачка, і дабрачыннасьць неяк Дзіўна робіцца; а, можа быць, і заўсёды так рабілася, хто іх ведае! Або ня ўмеюць яны рабіць, або ўжо майстры вялікія — адно з двух. Вы, можа быць, гэтага ня ведалі, ну, дык вось вам! У чым іншым мы пасуем, а ўжо ў гэтым вядомы! А чаму — бедны чалавек ведае ўсё гэта, ды думае ўсё такое? — А чаму? — Ну, з практыкі! Ад таго, напрыклад, што ён ведае, што ёсьць пад бокам у яго такі пан, што вось ідзе куды-небудзь да ресторана і гаворыць сам з сабою: што вось, гэты галетнік-чыноўнік што будзе есьці сёньня? а я сотэ-папільёт буду есьці, а ён, можа быць, кашу бяз масла есьці будзе. — А якая яму справа, што буду я кашу бяз масла есьці? Бывае такі чалавек, Барбарачка, бывае, што толькі пра гэта і думае. І яны ходзяць, пашквілянты няпрыстойныя, ды глядзяць, што, вось, ці ўсёй нагой на камень ступаеш, ці насочкам адным; што вось у такогасьці чыноўніка, такогасьці ведамства, тытулярнага райцы, з бота голыя пальцы тырчаць, што вось у яго локці прадраныя — і пасьля там сабе гэта ўсё і апісваюць, і дрэнь такую друкуюць... А якая твая справа, што ў мяне локці прадраны? Ды, ужо калі вы мне даруеце, Барбарачка, грубое слоўца, дык я вам скажу, што ў беднага чалавека ў гэтым той-жа самы сорам, як і ў вас, прыкладам сказаць, дзявочы. Вы-ж перад усімі — грубое слоўца маё даруйце — разьдзявацца ня будзеце; вось, гэтаксама і бедны чалавек ня любіць, каб у яго катух заглядалі, што, вось, якавы там яго адносіны будуць сямейныя — вось. А то навошта было тады крыўдзіць мяне, Барбарачка, гуртам з ворагамі маімі, якія на гонар і крыўду сумленнага чалавека пасягаюць!

Ды і на службе я сёньня сядзеў такім мядзьведзянём, такім вераб'ём абшчыпаным, што ледзь сам за сябе ад сораму не згарэў. Сорамна мне было, Барбарачка! Ды ўжо напраўду чырванееш, калі праз адзеньне голыя локці сьвецяцца ды гузікі на нітках матляюцца. А ў мяне, як знарок, усё гэта было ў такім непарадку! Мімаволі ўпадзеш духам. Навошта!.. сам Сьцяпан Карлавіч сёньня пачаў быў па справе са мной гаварыць, гаварыў-гаварыў, ды быццам-бы няўпрыкмець і дадаў: «Эх вы, міленькі Макар Аляксеевіч!» ды і не дагаварыў да канца, аб чым ён думаў, а толькі я ўжо сам пра ўсё дагадаўся, ды так пачырванеў, што нават лысіна мая пачырванела. Яно па сутнасьці і нічога, ды ўсё-ж такі непакоіць, на развагі наводзіць цяжкія. Ужо ці не праведалі яны чаго! А, божа барані, ну, як пра што-небудзь праведалі! Я, прызнаюся, падазраю, моцна падазраю аднаго чалавека. Гэтым-жа зладзеям хоць што! выдадуць! Усё прыватнае тваё жыцьцё ні за грош выдадуць; — сьвятога нічога няма.

Я ведаю цяпер, чыя гэта штука; гэта Ратазяева штука. Ён з якімсьці знаёмым у нашым ведамстве, ды мабыць так, між гутаркай, і перадаў яму ўсё, прыбавіўшы; або, магчыма, расказаў у сваім ведамстве, а яно выпаўзла, ды і прыпаўзло ў наша ведамства. А ў нашай кватэры ўсе ўсё да макулінкі ведаюць, і да вас у вакно пальцам паказваюць; гэта ўжо я ведаю, што паказваюць. А як я ўчора да вас абедаць пайшоў, дык усе яны з акон павысоўваліся, а гаспадыня сказала, што вось, бач, чорт з дзіцянём спрэгся, ды і ва на назвала пасьля няпрыстойна. Але ўсё-ж гэта нішто перад брыдкім намерам Ратазяева нас з вамі ў літаратуру сваю зьмясьціць, і ў тонкай сатыры нас апісаць; ён гэта сам гаварыў, а мне добрыя людзі з нашых пераказалі. Я ўжо і думаць ні пра чога не магу, матачка, і адважыцца ня ведаю на што. Няма чаго граха ўтойваць, угнявілі мы бога, анёлачак мой! Вы, матачка, мне кніжку якуюсьці хацелі, ад нуды, прыслаць. А ну яе, кніжку, матачка! Што яна, кніжка? Яна «небылица в лицах!» І раман мана, і дзеля маны напісаны, так, людзям, якія ня маюць работы, чытаць; дайце веры мне, матачка, з практыкаванасьці маёй шматгадовай дайце веры. І што там, калі яны вас загавораць Шэксьпірам якім-небудзь, што, ці бачыш, у літаратуры Шэксьпір ёсьць, — дык і Шэксьпір глупства, усё гэта сапраўднае глупства, і ўсё дзеля аднаго пашквіля зроблена!

Ваш Макар Дзевушкін.

Жніўня 2.

Ш. В. Макар Аляксеевіч.

Не клапацецеся ні аб чым; дасьць бог, усё наладзіцца. Тадора дастала і сабе, і мне кіпу работы, і мы з весялосьцю ўзяліся за справу; можа быць, і ўсё паправім. Падазрае яна, што ўсе мае апошнія няпрыемнасьці не абмінулі Ганны Тодараўны; але цяпер мне ўсёроўна. Мне сёньня неяк нязвычайна весела. Вы хочаце пазычаць грошы; — барані вас божа! пасьля не аберацеся бяды, калі аддаваць трэба будзе. Лепш жывеце з намі прасьцей, заходзьце да нас часьцей і не зьвяртайце ўвагі на вашу гаспадыню. Што-ж да рэшты ворагаў і зложычліўцаў дык я ўпэўнена, што вы мучыцеся дарэмнымі сумненьнямі, Макар Аляксеевіч! Глядзеце, я-ж вам гаварыла мінулы раз, што ў вас выразы надзвычай нягладкія, ну, бывайце здаровы. Чакаю вас абавязкова да сябе. вашых,

Ваша Б. Д.

Жніўня 3.

Анёлачак мой Барбара Аляксееўна!

Сьпяшаюся вам паведаміць, птушанятка вы маё, што ў мяне надзеі радзіліся сякія-такія. Ды дазвольце, дзяўчынка вы мая — пішаце, анёлачак, каб мне грошай не пазычаць? Галубок вы мой, нельга бяз іх; ужо і мне кепска, ды і з вамі, чаго добрага, што-небудзь раптам ды ня так! вы-ж слабенькія; дык вось я да таго і пішу, што пазычыць абавязкова трэба. Ну, гэтак я і раблю далей.

Заўважу вам, Барбара Аляксееўна, што ў ведамстве я сяджу побач з Амельянам Іванавічам. Гэта ня з тым Амельянам, якога вы ведаеце. Гэты, таксама, як і я, тытулярны райца, і мы з ім на ўсім нашым ведамстве ледзь ня самыя старыя, тубыльныя служакі. Ён добрая душа, бескарысная душа, ды негаманкі такі, і заўсёды сапраўдным мядзьведзем паглядае. Затое дзелавы, пяро ў яго — чысты ангельскі почарк, і калі ўжо ўсю праўду сказаць, дык ня горш за мяне піша, — чалавек годны пашаны! Блізка мы з ім ніколі ня зыходзіліся, а так толькі, па звычаю, бывайце ды дзень добры; ды калі часамі мне ножык спатрэбіцца, дык здаралася, папрашу — вось, дайце, Амельян Іванавіч, ножычка, адным словам, было толькі тое, што агульным памяшканьнем патрабуецца. Вось ён і кажа мне сёньня: Макар Аляксеевіч, чаго вы так замаркоціліся? Бачу я, што дабра жадае мне чалавек, ды і адкрыўся яму — кажу, так і так, Амельян Іванавіч, г. зн. усяго не сказаў, ды і божа барані, ніколі не скажу, таму што сказаць не хапае духу, а так у сім-тым адкрыўся яму, што вось сьціснуты, і да гэтага іншае. «А вы, васпан», кажа Амельян Іванавіч, «вы-б пазычылі; вось хоць-бы ў Пятра Пятровіча; ён дае на процанты; я пазычаў; і процант бярэ прыстойны — пад сілу». Ну, Барбарачка, заскакала ў мяне сэрцайка. Думаю-думаю, а можа бог яму на душу паложыць, Пятру Пятровічу, дабрадзею, ды і дасьць ён мне пазычку. Сам ужо і разьлічваю, што вось-бы і гаспадыні заплаціў, і вам-бы дапамог, ды і сам-бы падрапараваўся, а то такі сорам; страшна нават на месцы сядзець, апрача таго, што вось зубаскалы нашыя сьмяюцца, бог з імі! Ды і яго сьветласьць паўз наш стол часамі праходзіць; ну, барані божа, кінуць вокам на мяне ды заўважаць, што я адзеты няпрыстойна! А ў іх галоўнае — чыстата і парадак. Яны, магчыма, і нічога ня скажуць, ды я-ж сам ад сораму памру, — вось як гэта будзе. З прычыны гэтага, я, сьціснуўшы і схаваўшы свой сорам, у дзіравую кішаню, накіраваўся да Пятра Пятровіча, і надзеі поўны, і ні жывы ні мёртвы ад чаканьня — усё разам. Ну, што-ж, Барбарачка, усё-ж глупствам і скончылася! Ён штосьці быў заняты, гаварыў з Хвядосам Іванавічам. Я да яго падыйшоў збоку ды і таркануў яго за руку, значыцца, Пётр Пятровіча, а Пётр Пятровіч! — Ён азірнуўся, а я кажу далей: што, вось, так і так, рублёў трыццаць, і г. д. — Ён спачатку быў не зразумеў мяне, а пасьля, калі я вытлумачыў яму ўсё, дык ён і засьмяяўся, ды і нічога, змоўк. Я зноў да яго з тым-жа. А ён мне — заклад у вас ёсьць? — А сам уткнуўся ў свае паперы, піша і на мяне не пазірае. — Я крыху аслупянеў. Не, кажу, Пётр Пятровіч, закладу няма, — ды і тлумачу яму — што, вось, значыцца, як будзе пэнсія, дык я і аддам. абавязкова аддам, найперш ушаную. — Тут яго хтосьці паклікаў, я пачакаў яго, ён вярнуўся, ды і пачаў пяро вастрынь, а мяне быццам-бы не заўважае. А я ўсё пра сваё, што, значыцца, Пётр Пятровіч, ці нельга як-небудзь? Ён маўчыць і быццам-бы ня чуе, я пастаяў-пастаяў, ну, думаю, паспытаю ў апошні раз, ды і таркануў яго за рукаво. Ён хоць-бы што сказаў, завастрыў пяро, ды і пачаў пісаць; я і адыйшоў. Яны, матачка, ці бачыце, можа быць, і паважаныя людзі ўсе, ды ганаровыя, вельмі ганаровыя; — што мне! Куды нам да іх, Барбарачка! Я вось таму вам і напісаў усё гэта; — Амельян ванавіч таксама засьмяяўся, ды галавой паківаў, затое абнадзеіў мяне, любы. Амельян Іванавіч чалавек годны пашаны. Абяцаў ён мяне пазнаёміць з адным чалавекам; чалавек-жа гэты, Барбарачка, на выбарскай жыве, таксама дае на процанты, чатырнаццатае клясы якісьці. Амельян Іванавіч кажа, што гэты ўжо абавязкова дасьць; я заўтра, анёлачак мой, пайду, — га? Як вы мысьліце? Бяда-ж не пазычыць! Гаспадыня мяне ледзь з кватэры ня гоніць, і абедаць мне даваць ня хоча. Ды і боты ў мяне вельмі кепскія, матачка, ды і гузікаў няма, ды ці таго яшчэ няма ў мяне! а ну як з начальства хто-небудзь заўважыць гэтакую няпрыстойнасьць? Бяда, Барбарачка, бяда, проста бяда!

Макар Дзевушкін.

Жніўня 4.

Любы Макар Аляксеевіч!

На міласьць бога, Макар Аляксеевіч, як толькі можна хутчэй пазычце колькі-небудзь грошай; я ні за што не папрасіла-б у вас дапамогі пры цяперашнім становішчы, але калі-б вы ведалі, якое маё становішча! У гэтай кватэры нам ніяк нельга заставацца. У мяне здарыліся вельмі прыкрыя няпрыемнасьці, а калі-б вы ведалі, як цяпер я непакоюся і хвалююся! Уявеце, сябра мой: сёньня раніцай уваходзіць да нас чалавек незнаёмы, пажылых гадоў, амаль зусім стары, з ордэнамі. Я зжахнулася, не разумеючы, чаго яму трэба ў нас? Тадора выйшла ў гэты час у крамку. Ён пачаў мяне распытваць, як я жыву і што раблю, і, не дачакаўшыся адказу, абвясьціў мне, што ён дзядзя таго афіцэра; што ён вельмі злуе на пляменьніка за яго кепскія паводзіны і за тое, што ён аславіў нас на ўвесь дом; казаў, што пляменьнік яго блазьнюк і ветрагон, і што ён гатовы ўзяць мяне пад сваю абарону; ня раіў мне слухаць маладых людзей, дадаў, што ён спачувас мне, як бацька, што ён адчувае да мяне бацькаўскае пачуцьцё, і гатовы мне ва ўсім дапамагаць. Я ўся чырванела, ня ведала, што і падумаць, але не сьпяшалася дзякаваць. Ён узяў мяне сілком за руку, пагладзіў мяне па шчацэ, сказаў, што я прыгожанькая, і што ён надзвычай здаволены тым, што ў мяне ёсьць на шчоках ямачкі (бог ведае, што ён гаварыў!), і, нарэшце, хацеў мяне пацалаваць, кажучы, што ён ужо стары (ён быў такі брыдкі!). — Тут увайшла Тадора. Ён крыху супуціўся і зноў загаварыў, што адчувае да мяне пашану за маю скромнасьць і добрае захаваньне, і што вельмі хоча, каб я да яго была бліжэй. Пасьля адклікаў у бок Тадору і пад якойсьці Дзіўнай прычынай хацеў даць ёй некалькі грошай. Тадора, зразумела, не ўзяла. Нарэшце, ён сабраўся дамоў, паўтарыў яшчэ раз свае усе запэўненьні, сказаў, што яшчэ раз да мяне зайдзе і прывязе мне заўшнічкі (здаецца, ён сам быў вельмі засароміўся); раіў мне зьмяніць кватэру, і рекомендаваў мне адну дзіўную кватэру, якая ў яго на ўвазе, і якая мне нічога ня будзе каштаваць; сказаў, што ён вельмі пакахаў мяне таму, што я сумленная і добрых паводзін дзяўчына, раіў асьцерагацца распуснай моладзі, і, нарэшце, сказаў, што ведае Ганну Тодараўну, і што Ганна Тодараўна даручыла яму сказаць мне, што яна сама наведае мяне. Тут я ўсё зразумела. Я ня ведаю, што са мною сталася; першы раз у жыцьці я перажыла такое становішча; я з сябе выйшла; засароміла яго зусім. Тадора дапамагла мне і амаль выгнала яго з кватэры. Мы вырашылі, што гэта ўсё справа Ганны Тодараўны; інакш, навошта яму ведаць пра нас?

Цяпер я да вас зьвяртаюся, Макар Аляксеевіч, і малю вас дапамагчы! Не пакідайце мяне, на міласьць бога, у такім становішчы! Пазычце, калі ласка, хоць колькі-небудзь дастаньце грошай; нам няма за што выехаць з кватэры. А заставацца Тут ніяк нельга больш: так і Тара раіць. Нам трэба, у кожным разе, рублёў дваццаць пяць; я вам гэтыя грошы аддам; я іх зараблю; Тадора мне на днях яшчэ работы дастане, так, калі вас будуць непакоіць вялікія процанты, дык вы не зьвяртайце ўвагі на іх і згаджайцеся на ўсё. Я вам усё аддам, толькі на міласьць бога, не пакіньце без дапамогі. Мне шмат каштуе непакоіць вас цяпер, калі вы ў такіх абставінах, але на вас аднаго ўся надзея мая! Бывайце, Макар Аляксеевіч, памысьліце пра мяне, і дай вам бог посьпеху!

Б. Д.

Жніўня 4.

Галубок мой, Барбара Аляксееўна!

Вось гэтыя ўсе ўдары нечаканыя і непакояць мяне! Вось гэтакая страшэнная бяда і забівае дух мой! Апрача таго, што ганьня гэтых лізуноў розных і дзядулек нягодных вас, майго анёлачка, да хваробы давесьці хочуць, апрача ўсяго гэтага, яны і мяне, лізуны гэтыя, зьвесьці з сьвету хочуць. І зьвядуць, клянуся, што зьвядуць! Вось я цяпер хутчэй памерці гатоў, як вам не дапамагчы! — Калі не дапамагу я вам, дык ужо тут сьмерць мая, Барбарачка, тут ужо чыстая, сапраўдная сьмерць, а калі дапамагу, вы тады ад мяне адляціцё, як птушачка з гнязьдзецка, якую совы гэтыя, драпежныя птушкі заклёваць сабраліся. Вось гэта мяне і мучыць, матачка! Ды і вы-ж, Барбарачка, вы-ж якія жорсткія! Як-жа вы гэта? Вас мучаць, вас крыўдзяць, вы, птушанётка маё, пакутуеце, ды яшчэ гаруеце, што мяне непакоіць павінны, ды яшчэ абяцаеце доўг адрабіць, гэта значыць, па праўдзе сказаць, нішчыць будзеце ваша здароўе слабенькае, каб мяне да тэрміну выручыць. Ды вы-ж, Барбарачка, толькі памысьліце, што вы кажаце! Ды навошта-ж вам шыць, навошта-ж працаваць, галоўку сваю бедную клопатам мучыць, вашы вочкі прыгожанькія псаваць і здароўе сваё забіваць? Ах, Барбарачка, Барбарачка, ці бачыце, галубок мой, я нікуды ня годны, і сам ведаю, што нікуды ня годны, але я зраблю так, што буду прыгодны! Я ўсё перамагу, я сам работы пабочнай дастану, перапісваць буду розныя паперы розным літаратарам, пайду да іх, сам пайду, навяжуся на работу; таму што яны, матачка, шукаюць добрых пісцоў, я гэта ведаю, што шукаюць, а вам сабе марнаваць ня дам; намеру, якім вы сябе загубіць можаце, ня дам вам выканаць. Я, анёлачак мой, абавязкова пазычу, і хутчэй памру, як не пазычу. І пішаце, галубка вы мая, каб я процанту не спалохаўся вялікага; і не палохаюся, матачка, не спалохаюся, нічога цяпер не спалохаюся. Я, матачка, папрашу сорак рублёў асыгнацыямі; няшмат-жа, Барбарачка, як вы мысьліце? Ці можна сорак гублёў мне з першага слова паверыць, гэта значыць, я хачу сказаць, ці лічыце вы мяне здольным пераканаць, з першага погляду, магчымасьць і даверлівасьць? З твару, па першаму погляду, ці можна меркаваць пра мяне з добрага боку? Вы ўспомніце, анёлачак, ці здольны я да пераконаньня? Як вы там на сябе разьлічваеце? Ці ведаеце, сполах такі адчуваецца, — хваравіта, праўду сказаць, хваравіта! З сарака рублёў дваццаць пяць адкладаю на вас, Барбарачка, два рублі гаспадыні, а рэшта вызначана на асабістыя траты. Ці бачыце, гаспадыні варта-б даць і больш, нават патрэбна; але вы ўкемце ўсю справу, матачка, пералічэце ўсе мае патрэбы, дык і пабачыце, што ужо ніяк нельга больш даць, значыцца, няма чаго і гаварыць пра гэта, ды і ўспамінаць ня трэба. На рубля срэбрам куплю боты; я ужо і ня ведаю, ці здольны буду я ў старых заўтра на службу зьявіцца. Хустачка на шыю таксама была-б патрэбна, бо старой хутка год міне; але дзеля таго, што Вы мне з старога хвартушка вашага ня толькі хустачку, але і манішку выкраіць абяцаліся, дык я пра хустачку і думаць больш ня буду. Дык вось боты і хустачка ёсьць. Цяпер гузікі, сябровачка мая! Вы згадзецеся, крошачка мая, што мне бяз гузікаў быць нельга, а ў мяне ледзь не палова барта абсыпалася! Я калачуся, калі падумаю, што яго сьветласьць могуць такі непарадад заўважыць, ды скажуць-ды што скажуць! Я, матачка, і не пачую, што скажуць; бо памру, памру, на месцы памру, так-такі вазьму ды і памру ад сораму, ад думкі адной! — Ах, матачка! — Ды вось яшчэ застанецца ад усіх патрэб трохрублёўка; дык вось гэта на жыцьцё, і на поўфунціка тытуню, таму што, анёлачак мой, я без тытуню жыць не магу, а ужо вось дзевяты дзень люлькі ў рот ня браў. Я-б, праўду кажучы, купіў-бы, ды і вам нічога не сказаў-бы, ды сорамна, вось у вас там бяда, вы апошняга пазбываецеся, а я тут рознымі прыемнасьцямі, асалодамі займаюся; дык вось таму і кажу вам усё гэта, каб сумленьне ня грызла, ня мучыла. Я вам адкрыта прызнаюся, Барбарачка, я цяпер у надзвычайна цяжкім становішчы. Гэта значыць, аніколі нічога падобнага са мной ня бывала. Гаспадыня ненавідзіць мяне, павагі ні ад кога няма ніякай; нястача страшэнная, даўгі, а на службе, дзе ад свайго брата чыноўніка і раней мне ня было масьляніцы, — цяпер, матачка, і казаць няма чаго. Я хаваю, я да макулінкі ад усіх усё хаваю, і сам хаваюся, і на службу заходжу дык бачкомбачком, хаваюся ад усіх. Гэта-ж толькі вам прызнацца, хапае ў мяне сілы і духу... А ну як ня дасьць! Ну, не, лепш, Барбарачка, і ня думаць пра гэта, і такімі думкамі загадзя не забіваць душы сваёй. Да таго і пішу гэта, каб перасьцерагчы вас, каб самі вы пра гэта ня думалі і нядобраю думкай ня мучыліся. Ах, божа мой, што гэта з вамі будзе тады! Яно, праўда і тое, што вы тады з гэтай кватэры ня выедзеце, і буду я з вамі, — ды не, ужо я і не вярнуся тады, я проста згіну куды-небудзь, прападу. Вось я вам тут расьпісаўся, а пагаліцца-б трэба. Яно ўсё прыстайней, а прыстойнасьць заўсёды ўмее знайсьці. Ну, памажы божа! Памалюся, ды ў дарогу!

М. Дзевушкін.

Жніўня 5.

Любы Макар Аляксеевіч!

Ужо хоць-бы вы ў роспач не ўпадалі! І так гора даволі. — Пасылаю вам трыццаць капеек срэбрам, больш ніяк не магу. Купіце сабе там, што вам больш патрэбна, каб хоць да заўтрага пражыць як-небудзь. У нас у саміх амаль нічога не засталося, а заўтра ўжо і ня ведаю, што будзе. Сумна, Макар Аляксеевіч! Аднак, ня сумуйце; не ўдалося, дык што-ж рабіць! Тадора кажа, што яшчэ не бяда, што можна да часу і на гэтай кватэры застацца, што калі-б і пераехалі, дык усё-ж няшмат выгадалі-б, і што калі захочуць, дык усюды нас знойдуць. Ды толькі ўсё неяк нядобра тут заставацца цяпер. Калі-б ня сумна было, я вам сёе-тое напісала-б.

Які ў вас дзіўны характар, Макар Аляксеевіч! Вы ўжо надта моцна ўсё прымаеце да сэрца; ад гэтага вы заўсёды будзеце самым нешчасьлівым чалавекам. Я ўважліва чытаю ўсе вашы лісты, і бачу, што ў кожным лісьце вы з-за мяне так пакутуеце і клапоціцеся, як ніколі пра сябе не клапаціліся. Усе, вядома, скажуць, што ў вас добрае сэрца, але я скажу, што яно ўжо занадта добрае. Я вам даю сяброўскую параду, Макар Аляксеевіч. Я вам удзячна, вельмі ўдзячна за ўсё, што вы мне зрабілі, я ўсё гэта вельмі адчуваю; дык пасудзеце-ж, якаво мне бачыць, што вы і цяпер, пасьля ўсіх вашых недамаганьняў, якіх я была мімаволі прычынаю, — што і цяпер жывеце толькі тым, што я жыву: маімі ўцехамі, маімі горнасьцямі, маім сэрцам! Калі прымаць усё чужое так да сэрца, і калі так моцна ўсяму спачуваць, то, дапраўды, ёсьць ад чаго быць самым нешчасьлівым чалавекам. Сёньня, калі вы зайшлі да мяне пасьля службы, я перапалохалася, пазіраючы на вас. Вы былі такі бляды, напалоханы, у роспачы; У твары крывінкі ня было, — і ўсё таму, што вы баяліся мне расказаць пра сваю няўдачу, баяліся мяне агаруніць, мяне напалохаць, а як пабачылі, што я ледзь не засьмяялася, дык у вас амаль усё адпала ад сэрца. Макар Аляксеевіч! — вы ня сумуйце, не ўпадайце у роспач, будзьце больш разумнымі, прашу вас, малю вас пра гэта. Ну, вось вы бачыце, што ўсё будзе добра, усё зьменіцца на лепшае; а то вам цяжка будзе жыць, вечна сумуючы і гарунячыся чужым горам. Бывайце, мой сябра; малю вас, менш непакойцеся пра мяне.

Б. Д.

Жніўня 5.

Галубок мой, Барбарачка!

Ну, добра, анёлачак мой, добра! Вы вырашылі, што яшчэ не бяда, што я грошай дастаў. Ну, добра; я спакойны, я шчасьлівы на ваш кошт! Нават рад, што вы мяне, старога, не пакідаеце, і на гэтай кватэры застаецеся. Ды ўжо калі ўсё гаварыць, дык і сэрца маё ад радасьці цераз край, калі пабачыў я, што вы пра мяне, у сваім лісьце, так хораша напісалі, і пачуцьцям маім належную хвальбу аддалі. Я гэта ня з гонару гавару, але таму, што бачу, як вы мяне кахаеце, калі пра сэрца маё так непакоіцеся. Ну, добра; што ўжо цяпер пра маё сэрца гаварыць! Сэрца маё па сабе; — а вось Вы кажаце, матачка, каб я баязьлівым ня быў. Але, анёлачак мой, мабыць, і сам скажу, што ня трэба яе, баязьлівасьці; ды пры ўсім гэтым, вырашыце самі, матачка мая, у якіх ботах я заўтра на службу пайду! — Вось яно што, матачка; а падобная-ж думка загубіць чалавека можа, зусім загубіць. А галоўнае, родная мая, што я не па сабе і сумую, не па сабе і пакутую; па мне ўсёроўна, хоць-бы і ў траскучы мароз бяз шынэлі і бяз ботаў хадзіць. Я перацярплю, і ўсё перанясу, мне нічога; чалавек-жа я просты, маленькі, — але што людзі скажуць? — Ворагі мае, злыя языкі гэтыя ўсе што загавораць, калі бяз шынэлі пойдзеш? Дзеля людзей-жа і ў шынэлі ходзіш, ды і боты, мабыць, дзеля іх-жа носіш. Боты ў такім выпадку, матачка, душачка вы мая, патрэбны мне дзеля падтрыманьня гонару і добрага імя; у дзіравых-жа ботах і тое і гэтае прапала, — дайце веры, матачка, практыцы маёй шматгадовай дайце веры; мяне, старога, які ведае сьвет і людзей, паслухайце, а не пачкуноў якіхнебудзь і задрыпаў.

А я вам яшчэ і не расказваў падрабязна, матачка, як гэта сапраўды ўсё было сёньня, чаго я нацярпеўся сёньня. А таго я нацярпеўся, гэтулькі пакуты душэўнай у адну раніцу перанёс, чаго іншы і за цэлы год не перанясе. Вось яно было як: — пайшоў, па-першае, я, рана-раненька, каб і яго застаць, ды і на службу пасьпець. Дождж быў такі, сьлякаць такая была сёньня! Я, ясачка мая, у шынэль захутаўся, іду-іду, Ды ўсё думаю: — божухна! прабач, знацца, мае грахі, і пашлі спаўненьне жаданьняў. — Паўз энскай царквы пайшоў, перахрысьціўся, ва ўсіх грахох пакаяўся, ды ўспомніў, што няпрыстойна мне з богам умаўляцца. Унурыўся я ў сябе самога, і пазіраць ні на вошта не хацелася; так ужо, не разьбіраючы дарогі, пайшоў, на вуліцах было пуста, а хто страчаўся, дык усё такія занятыя, злыя, заклапочаныя, ды і ня дзіва: хто ў такую рань і ў такое надвор'е гуляць пойдзе! Арцель работнікаў запэцканых спаткалася са мной; заштырхалі мяне мужыччо! Сполах найшоў на мяне, страшна рабілася, ужо я пра грошы і думаць, папраўдзе, не хацеў, — на авось, так на авось! Каля самага Васкрасенскага моста ў мяне падэшва адстала, так што ўжо і сам ня ведаю, на чым я пайшоў. А тут наш пісар Ермалаеў спаткаўся са мною, выпрастаўся, стаіць, вачыма праводзіць, быццам на гарэлку просіць; эх, браток, падумаў я, на гарэлку, ужо якая туг гарэлка! Замарыўся я страх як, прыпыніўся, адпачыў крыху, ды і падыбаў далей. Знарок разглядаў, за што думкамі зачапіцца, маркоту разагнаць, падбадзёрыцца, ды не; ніводнай думкі ні да чога ня мог прыляпіць, ды і забрудзіўся ў дадатак так, што самога сябе сорамна стала. Пабачыў, нарэшце, я здалёку дом драўляны, жоўты з мэзанінам, уродзе бэльведэра — ну, так, думаю, так яно ёсьць, гэтак і Амельян Іванавіч гаварыў, — Маркава дом. (Ён і ёсьць, гэты Маркаў, матачка, што на процанты дае). Я ўжо і сябе тут ня ўспомніў, і ведаў-жа, што Маркава дом, а запытаўся такі будачніка, — чый, вось, гэты, браток, дом? Будачнік такі грубіян, гаворыць нехаця, быццам злуе на кагосьці, словы пра зубы цэдзіць, — ды ўжо так, кажа, гэта Маркава дом. — Будачнікі гэтыя ўсе такія нячулыя, — а што мне будачнік? — А вось усё неяк было ўражаньне кепскае і няпрыемнае, словам, усё адно да аднаго; з усяго што-небудзь выведзеш падобнае з сваім становішчам, і гэта заўсёды так бывае. Каля дому я тры канцы зрабіў па вуліцы, і чым больш хаджу, тым горш робіцца; — не, думаю, ня дасьць, ні за што ня дасьць! І чалавек-жа я незнаёмы, і справа мая ненадзейная, і постаць мая ня вельмі што, — ну, думаю, што лёс пашле; хаця каб пасьля ня каяцца, за спробу не зьядуць-жа мяне, — ды і адчыніў паціхутку фортку. А тут другая бяда: накінуўся на мяне паганы, неразумны сабачка; лезе з скуры, заходзіцца! — І вось якіясьці подлыя, дробныя выпадкі і разгневаюць заўсёды чалавека, матачка, і страх на яго нагоняць, і ўсю рашучасьць, якую загадзя абдумаў, зьнішчаць; вось чаму я зайшоў у дом ні жывы, ні мёртвы, увайшоў ды проста яшчэ на бяду, — не разгледзеў, што такое ўнізе ў пацёмку каля парога, ступіў ды і спаткнуўся на якуюсьці кабету, а кабета малако з дайніцы ў збан цадзіла, і ўсё малако выліла. Заскавытала, заскаголіла неразумная кабета, — вось, куды ты, чалавеча, лезеш, чаго табе трэба? ды і давай праклінаць. Я, матачка, гэта да таго заўважваю, што заўсёды са мной гэта здаралася ў падобных справах; давочна, ужо мне напісана так; вечна я зачаплюся за што-небудзь староньняе. Высунулася на шум старая ведзьма і чухонка гаспадыня. Я проста да яе, — тут, вось, Маркаў жыве? Не, кажа; пастаяла, агледзела мяне, як мае быць. — «А вам што да яго?» Я тлумачу ёй, што, вось, так і так, Амельян Іванавіч, — ну, і пра іншае; кажу-справа ёсьць. Старая паклікала дачку — выйшла і дачка, дзяўчынка ў гадох, басанож, — «клікні бацьку; ён наверсе ў кватарантаў, — калі ласка». Увайшоў я. Пакой ніштаваты, на сьценах карціны вісяць, усё генэралаў якіхсьці партрэты, канапка стаіць, стол круглы, рэзэда, бальзаміначкі, — думаю-думаю, ці не пайсьці мне па-добраму, паздароваму, пайсьці ці не? І вось ей-ей, матачка, хацеў уцячы! Я лепш, думаю, заўтра зайду; і пагода лепшая будзе, і я перачакаю, — а сёньня вунь і малако разьліта, і генэралы пазіраюць якіясьці сярдзітыя... Я ўжо і да дзьвярэй, ды ён зайшоў, — так сабе, сівенькі, вочкі такія пранырлівыя, у халаце зашмальцаваным і вяровачкай падпіразаны. Пазнаёміўся з чым і як, а я яму: вось, так і так, вось Амельян Іванавіч, — рублёў сорак; справа такая, — ды і не дагаварыў. Па вачох яго пабачыў, што праіграна справа. «Не, ужо што, кажа, справа, у мяне грошай няма, а што ў вас заклад, ці што, які?» Я быў пачаў тлумачыць, што, вось, закладу няма, а вось Амельян Іванавіч, — тлумачу, адным словам, што трэба. Выслухаў усё, — не, што Амельян Іванавіч! у мяне грошай няма. — Ну, думаю, так, усё так; ведаў я пра гэта, прадчуваў — ну, проста, Барбарачка, лепш-бы было, калі-б зямля пада мной расступілася; мароз такі, ногі адубелі, мурашкі па сьпіне забегалі. Я на яго пазіраю, а ён на мяне пазірае, ды амаль ня кажа што, — вось, ідзі ты, брат, тут табе няма чаго рабіць, — так што, калі-б у іншым выпадку, было тое-ж самае, дык зусім-бы засароміўся. — Ды што вам, навошта грошы патрэбны? — (вось пра што запытаўся, матачка!). Я аж рот разявіў, каб толькі не стаяць дарам, ды ён і слухаць не захацеў — не, кажа, грошай няма; я, кажа, з задаваленьнем бы. Ужо я яму спускаў, спускаў, кажу, што я-ж крыху, я вось, кажу, вам аддам, у тэрмін аддам, і што я яшчэ да тэрміну аддам, што і процант няхай які хоча бярэ, і што я яй-богу аддам. Я, матачка, у гэты момант вас успомніў, усе вашы пакуты і патрэбы ўспомніў, ваш паўрубельчык успомніў, — ды не, кажа, што процанты, вось калі-б заклад! А то ў мяне грошай няма, яйбогу няма; я, кажа, з задаваленьнем-бы, — яшчэ і пабажыўся, разбойнік!

Ну, тут ужо, родная мая, я і ня памятаю, як выйшаў, як прайшоў Выбарскую, як на Васкрасенскі мост папаў, замарыўся страх як, празяб, прамёрз, і толькі ў дзесяць гадзін на службу пасьпеў зьявіцца. Хацеў быў сябе абчысьціць ад гразі, ды Сьнегіроў вартаўнік сказаў, што нельга, што шчотку сапсуеш, а шчотка, кажа, панок, казённая. Вось яны як цяпер, матачка, так што я і ў гэтых паноў ледзь ня горш анучкі, аб якую ногі выціраюць. Мяне што, Барбарачка, забівае? — ня грошы мяне забіваюць, а ўсе гэтыя клопаты жыцьцёвыя, усе гэтыя шэпты, усьмешачкі, жарцікі. Яго сьветласьць няпрыкметна, як-небудзь могуць сказаць пра мяне нядобрае, — ах, матачка, часы мае мінулі залатыя! Сёньня перачытаў я вашы лісты; сумна, матачка! Бывайце, родная, бог, вас барані!

М. Дзевушкін.

P. S. Гора-ж маё, Барбарачка, хацеў я вам апісаць папалам з жарцікам, толькі, відаць, яно не даецца мне, жарцікі ўсё. Вам хацелася

дагадзіць. — Я да вас зайду, матачка, абавязкова зайду, заўтра зайду.

Жніўня 11.

Барбара Аляксееўна!

Галубок мой, матачка! Прапаў я, прапалі мы абое, абое разам, назаўсёды прапалі. Мая рэпутацыя, амбіцыя — ўсё заплямлена, усё згублена! Я згінуў, і вы згінулі, матачка, і вы, разам са мной, назаўсёды згінулі! Гэта я, я вас у пагібель увёў! Мяне гоняць, матачка, ненавідзяць, на сьмех падымаюць, а гаспадыня проста мяне лаяць пачала. — Крычала, крычала на мяне сёньня, дапякала-дапякала мяне, ніжэй трэскі паставіла. А вечарам у Ратазяева хтосьці з іх пачаў услых чытаць адзін ліст чарнавы, які я вам напісаў, ды ўраніў няпрыкметна з кішані. Матухна мая, якія яны кпіны ўзьнялі! Вялічалі-вялічалі нас, рагаталі-рагаталі, здрайцы! Я зайшоў да іх, і злавіў Ратазяева на здрадніцтве; сказаў яму, што ён здрайца. А Ратазяеў адказаў мне, што я сам здрайца, што я канкетамі рознымі займаюся; кажа, вы хаваліся ад нас, вы, вось, Ловелас; і цяпер усе мяне Ловеласам завуць; і імя іншага няма ў мяне! Ці чуеце, анёлачак мой, ці чуеце! Яны цяпер усё ведаюць, пра ўсё даведаліся, і пра вас, родная мая, ведаюць, і пра ўсё, што толькі ёсьць у вас, пра ўсё ведаюць! Да чаго! і Фальдоні туды-ж, і ён заадно з імі; паслаў я яго сёньня ў кілбасную, так, прынесьці таго-сяго; ня ідзе ды і годзе; справа ёсьць, кажа! Ды гэта-ж мой твой абавязак, — я кажу. — «Ды не, — кажа, ня абавязак; вы вунь маёй пані грошай ня плаціце, дык і ня мой абавязак». Я ня выцярпеў ад яго, ад цёмнага мужыка, абразы, ды і сказаў яму дурное слова; а ён мне — «ад дурня чую». Я думаю, што ён сп'яна мне такую грубасьць сказаў — ды і кажу, ты, вось, п яны, мужык ты гэтакі! а ён мне: — «ці ня вы мне паднесьлі? У саміх ці ёсьць на што пахмяліцца; самі ў якойсьці па грыўні выпрашваеце», ды яшчэ дадаў: «эх, а яшчэ пан!» Вось, матачка, вось да чаго дайшла справа! Жыць, Барбарачка, сорамна! Быццам выкляты які-небудзь; горш, як бяспашпартнаму лайдаку якому-небудзь. Пакуты цяжкія! — Згінуў я. Проста згінуў! На векі згінуў!

М.Д.

Жніўня 13.

Любы Макар Аляксеевіч! Над намі ўсё бяда ды бяда, я ўжо і сама нею, што рабіць! Што з вамі будзе цяпер, а на мяне надзея кепская; — я сёньня апякла сабе жаляркам левую руку; выпусьціла выпадкова, і выцяла, і апякла, усё разам. Працаваць ніяк нельга, а Тадора ўжо трэці дзень хварэе. Я пакутую і непакоюся. Пасылаю вам трыццаць капеек срэбрам; гэта амаль усё апошняе наша. А я, бог бачыць, як жадала-б вам дапамагчы цяпер у вашых нястатках. Да сьлёз крыўдна! Бывайце, сябра мой! Вельмі ўцешылі-б мяне, калі-б прышлі да нас сёньня.

Б.Д.

Жніўня 14.

Макар Аляксеевіч! што гэта з вамі? Бога вы не баіцеся, мабыць! Вы мяне проста да вар'яцтва давядзецё! Ці ня сорамна вам! Вы сябе губіце, вы падумайце толькі пра сваю рэпутацыю! Вы чалавек сумленны, шляхэтны, з амбіцыяй — ну, як усе даведаюцца пра вас! Ды вы проста ад сораму павінны будзеце памерці! Хіба не шкада вам сівых валасоў вашых? Ну, ці баіцеся в бога! Тадора сказала, што ўжо цяпер ня будзе вам болей дапамагаць, ды і я таксама вам грошай даваць ня буду. — Да чаго вы мяне давялі, Макар Аляксеевіч! Вы, мабыць, думаеце, што мне нічога, што вы так кепска трымаеце сябе; вы яшчэ ня ведаеце, што я з-за вас цярплю! Мне па нашых сходах і прайсьці нельга; усё на мяне пазіраюць; пальцам на мяне паказваюць, і такія страшэнныя рэчы гавораць; — так, проста кажуць, што зьвязалася я з п'яніцам! Якаво гэта слухаць! Калі вас прывозяць, дык на вас-жа ўсе кватаранты з агідай паказваюць: вось, кажуць, таго чыноўніка прывезьлі! А мне-ж з-за вас страх як сорамна. Прысягаю вам, што я пераеду адсюль. Пайду кудынебудзь у пакаёўкі, у прачкі, а тут не застануся. Я вам пісала, каб вы зайшлі да мяне, а вы не зайшлі. Значыцца, вам нічога мае сьлёзы і просьбы, Макар Аляксеевіч! І адкуль вы грошай дасталі? На міласьць бога, пашануйцеся. Загінеце-ж, ні за вошта загінеце! І сорам-жа які! Вас гаспадыня і ўпусьціць учора не хацела. Вы ў сенцах начавалі; я ўсё ведаю. Калі-б вы ведалі, як мне цяжка было, калі я ўсё гэта даведалася. Заходзьце да мяне! вам будзе ў нас весела; мы будзем разам чытаць, будзем старое ўспамінаць. Тадора пра свае набожныя падарожжы апавядаць будзе. Дзеля мяне, галубок мой, ня губіне сябе і мяне ня губіце. Я-ж дзеля вас аднаго і жыву, дзеля вас і застаюся з вамі. Вось як вы цяпер! Будзьце шляхэтным чалавекам, цьвёрдым у няшчасьці; памятайце, што беднасьць — ня пляма. Ды і чаго ўпадаць у роспач: гэта ўсё часовае! Дасьць бог — усё паправіцца. Толькі вы ўтрымайцеся цяпер. Пасылаю вам саракоўку; купіце сабе тытуню або ўсяго, што вам захочацца, толькі на міласьць бога, на глупства ня трацьце. Заходзьце да нас, абавязкова заходзьце. Вам, можа быць, як і раней, сорамна будзе; але вы не саромейцеся; гэта памылковы сорам. Толькі-б вы шчырае пакаяньне прынесьлі. Майце надзею на бога. Ён усё наладзіць на лепшае.

Б. Д.

Жніўня 19.

Барбара Аляксееўна, матачка!

Сорамна мне, ясачка мая, Барбара Аляксееўна, зусім засаромеўся. Аднак, што-ж тут такое, матачка, асаблівае? Чаму сэрца свайго не павесяліць? Я тады пра падэшвы мае і ня думаю, таму што пацашва глупства, і заўсёды застанецца простай, подлай, бруднай падашвой. Ды і боты таксама глупства! — і мудрацы грэцкія бяз ботаў хадзілі, дык чаго-ж нашаму брату з такім нізкім прадметам нянчыцца? Навошта-ж крыўдзіць, навошта ненавідзець мяне ў такім выпадку? Эх, матачка, матачка, знайшлі што пісаць! А Тадоры скажэце, што яна кабета з плёткамі, неспакойная, буяная, ў дадатак дурная, надзвычай дурная! Што-ж да сівізны маёй, дык і ў гэтым вы камыляецеся, родная мая; таму што я зусім не такі стары, як вы думаеце. Амеля вам кланяецца. Пішаце вы, што скруха на вас напала і вы плакалі; а я вам пішу, што на мяне таксама скруха напала і плакаў. У канцы, жадаю вам усякага здароўя і добрага жыцьця. А што да мяне, дык я таксама здаровы і ў добрым жыцьці і застаюся вашым, анёлачак мой, сябрам

Макарам Дзевушкіным.

Жніўня 21.

Шаноўная Васпані і любы сабра

Барбара Аляксееўна!

Адчуваю, што я вінаваты, адчуваю, што я правініўся перад вамі, ды і, па-мойму, выгады з гэтага няма ніякай, матачка, што я ўсё гэта адчуваю, ужо што вы там ні кажэце. Я і раней праступка майго ўсё гэта адчуваў, але вось заняпаў духам, з сьвядомасьці віны заняпаў. Матачка мая, я ня злы і ня жорсткі; а дзеля таго, каб разарваць сэрцайка ваша, галубка мая, трэба быць ні больш ні менш, як драпежным тыграм, ну, а ў мяне сэрца авечае, і я, як вам вядома, ня маю нахілу да драпежнасьці, значыцца, анёлачак мой, я і ня зусім вінаваты ў праступку маім, таксама, як ні сэрца, ні думкі мае не вінаваты; а ўжо так, я і ня ведаю, што вінавата. Ужо такая справа цёмная, матачка! Трыццаць капеек срэбрам мне прыслалі, а пасьля прыслалі саракоўку; у мяне сэрца і заныла, пазіраючы на вашы сіроцкія грошыкі. Самі ручку сваю апяклі, галадаць хутка будзеце, а пішаце, каб я тытуню купіў. Ну, як-жа мне было зрабіць у такім выпадку? Або ужо так, бяз ніякага сумленьня, як той разбойнік, вас, сіротачку, пачаць рабаваць! Вось тут я і заняпаў духам, матачка, г. зн. спачатку, адчуваючы міма-волі, што нікуды ня годны і што я сам хіба крыху лепш падашвы сваёй, палічыў няпрыстойным прымаць сябе за што-небудзь вартае ўвагі, а наадварот, самога сябе пачаў лічыць чымсьці брыдкім, і ў некаторай ступені зусім няпрыстойным. Ну, а як згубіў да сябе самога павагу, як аддаўся адмаўленьню добрых якасьцяй сваіх і свае годнасьці, дык ужо тут усё прападай; тут ужо і заняпад, няўхільны заняпад! Гэта ўжо так лёсам вызначана, і я ў гэтым невінаваты. Я спачатку выйшаў, крыху асьвяжыцца. Тут ужо ўсё прышлося адно да аднаго: і прырода была такая сьлязьлівая, і пагода сьцюдзёная, і дождж; ну і Амеля тут-жа здарыўся. Ён, Барбарачка, ужо ўсё заклаў, што меў, усё ў яго пайшло ў сваё месца, і як я яго спаткаў, дык ён ужо двое сутак макавай расінкі ў роце ня бачыў, так што ўжо хацеў такое закладаць, чаго ніяк залажыць нельга, таму што і закладаў такіх ня бывае. Ну, што-ж, Барбарачка, уступіў я больш з спачуваньня да чалавека, як па ўласнаму нахілу. Дык вось як грэх гэты адбыўся, матачка! Мы ужо разам з ім плакалі! Вас успаміналі. Ён надта добры, ён вельмі добры чалавек, і вельмі пачуцьцёвы чалавек. Я, матачка, сам усё гэта адчуваю; са мной таму і здараецца ўсё такое, што я вельмі ўсё гэта адчуваю. Я ведаю, за што я вам, галубок вы мой, удзячны! Пазнаўшы вас, я пачаў, на-першае, і самога сябе лепш ведаць, і вас пачаў кахаць; а да вас, анёлачак мой, быў Я адзінокі і быццам-бы спаў, а ня жыў на сьвеце. Яны, зладзеі мае, казалі, што нават і постаць мая неахайная, і пагарджалі мною, ну, і я пачаў пагарджаць сабою; казалі, што я тупы, я і на самай справе думаў, што я тупы, а як вы мне зьявіліся, дык вы ўсё маё жыцьцё асьвятлілі цёмнае, так што і сэрца і душа мая асьвятліліся, і я адчуў душэўны супакой, і пазнаў, што і я ня горш іншых; што толькі так, не палыскуюся ні чым, полыску няма, тону няма, але ўсё-такі я чалавек, што сэрцам і думкамі я чалавек. Ну, а цяпер, адчуўшы, што я пакрыўджаны лёсам, што ўніжаны ім, аддаўся адмаўленьню ўласнае свае вартасьці, я, прыгнечаны маёю бядою, і ўпаў духам, і дзела таго, што вы цяпер усё ведаеце, матачка, дык я і прашу вас да сьлёз не зацікаўлівацца больш гэтай матэрыяй; бо сэрца маё разрываецца і мне робіцца і горка і горна.

Засьвядчаю, матачка, вам пашану маю і застаюся вашым адданым

Макаром Дзевушкіным.

Верасьня 3.

Я ня скончыла папярэднаяга ліста, Макар Аляксеевіч, таму, што мне было цяжка пісаць. Часамі бываюць са мной хвіліны, калі я рада быць аднэй; аднэй сумаваць, аднэй нудзіцца, ні з кім не падзяляючыся, і такія хвіліны пачынаюць находзіць на мяне ўсё часьцей і часьцей. Ва ўспамінах маіх ёсьць і такое, чаго я і сама не магу вытлумачыць, што захапляе мяне так несьвядома, так моцна, што я па некалькі гадзін бываю бясчулай да ўсяго навакольнага і забываюся на ўсё, усё сучаснае. І няма ўражаньня ў сучасным жыцьці маім, ці прыемната, цяжкога, сумнага, якое-б не напамінала мне чаго-небудзь падобнага ў мінулым маім, і часьцей усяго маё маленства, маё залатое маленства! Але мне робіцца заўсёды цяжка пасьля гэтакіх хвілін. Я неяк слабею; мае мары мораць мяне, а здароўе маё і бяз гэтага ўсё горшае і горшае.

Але сёньня сьвежая, зыркая, прамяністая раніца, якіх мала тут увосень, ажывіла мяне, і я радасна яе спаткала. Ітак, у нас ужо восень! Як я любіла восень на вёсцы! Я яшчэ дзіцянём была, але і тады ўжо шмат адчувала. Асеньні вечар я любіла больш, як раніцу, я памятаю, у двух кроках ад нашага дома, пад гарой, было возера. Гэта возера, — быццам-бы бачу я яго цяпер, — гэта возера было такое шырокае, сьветлае, чыстае, як крышталь! Бывала, калі вечар ціхі, — возера спакойнае; дрэвы, што на беразе расьлі, не зварухнуцца, вада нярухомая, быццам люстэрка. Сьвежа! зябка! Падае раса на траву, у хатах на беразе засьвецяцца аганькі, стадак прыгоняць — вось тут я і ўвільну паціхутку з дому, каб паглядзець на маё возера, і загляджуся, бывала. Які-небудзь хвораст гарыць у рыбакоў каля самай вады і сьвятло далёка-далёка па вадзе льлецца. Неба такое зябкае, сіняе, і па краёх прарэзана ўсё чырвонымі, агнявымі палосамі, і гэтыя палосы ўсё больш блядымі і блядымі робяцца; выплывае месяц; паветра такое зычнае, ці пырхне перапалоханая птушка, ці чарот зашуршыць ад лёганькага ветрыка, ці рыбка плехане ў вадзе, — усё, бывала, чуваць. Па сіняй вадзе падымаецца белая пара, тонкая, празрыстая. Даль цямнее; усё неяк захлынаецца ў тумане, а зблізу ўсё так востра абточана, быццам разцом абрэзана, лодка, бераг, астравы, — бочка якая-небудзь, кінутая, забытая каля самага берагу ледзьледзь вахтуецца на вадзе, галіна ракітавая з пажоўклымі лістамі блытаецца ў чароце, — пырхне чайка запозьненая, то акунецца ў студзёнай вадзе, то зноў пырхне і зьнікне ў тумане, — я заглядалася, заслухвалася, — дзіўна, хораша было мне! А я яшчэ была дзіцянё, дзіця!..

Я так любіла восень, — позную восень, калі ўжо зьвязуць хлеб, скончаць усю работу, калі ўжо ў хатах пачнуцца вячоркі, калі ўжо ўсе чакаюць зімы. Тады ўсё робіцца больш змрочным, неба хмурыцца воблакамі, жоўтыя лісты сьцелюцца дарожкамі па краёх голага лесу, а лес сінее, чарнее, асабліва вечарам, калі спусьціцца волкі туман, і дрэвы мільгаюць з тумана, як волаты, як брыдкія страшныя зданьні; запозьнішся, бывала, на спацыры, застанешся ад іншых, ідзеш адна, сьпяшаешся, — жудасна! Сама калоцішся, як ліст; вось, думаеш, зараз выскачыць хто-небудзь страшны з-за гэтага дупла; між тым, вецер праімчыцца па лесе, загудзе, зашуміць, завые так жаласна, абарве хмару лістоў з танклявых галін, закруціць імі ў паветры, і за імі доўгаю, шырокаю, шумнаю чарадой, з дзікім прарэзьлівым крыкам пралятуць птушкі, так што неба чарнее, і ўсё засьцілаецца імі. Страшна зробіцца, а тут быццам-бы пачуеш кагосьці — чыйсьці голас, быццам-бы хтосьці шэпча: — «бяжы, бяжы, дзіця, не пазьніся; страшна тут будзе зараз, бяжы, дзіця!» — жах пройдзе па сэрцы, і бяжыш-бяжыш так, што дух займае. Прыбяжыш засопшыся дамоў; дома шумна, весела; раздадуць нам усім дзецям работу: мак або гарох лушчыць. Сырыя дровы трашчаць у печы; мамка весела наглядае за нашай вясёлай работай; старая няня Ўльляна апавядае пра старыя часы або страшныя казкі пра калдуноў і нябожчыкаў. Мы, дзеці, тулімся сяброўка да сяброўкі, усьмешка ва ўсіх на вуснах. Вось, раптам змоўкнем разам... ці — ш-ш! шум! быццам хтосьці стукае! — Ды нікога няма; гэта гудзе калаўрот у старой Флёраўны; колькі сьмеху бывала! А пасьля ўночы Ня сынім ад страху; находзяць такія страшныя сны. Прачнешся, бывала, паварухнуцца баішся і да раніцы зябнеш пад коўдрай. Раніцай устанеш сьвежанькая, як краска. Зірнеш у вакно: марозам прахапіла ўсё поле; тонкая, асеньняя шэрань навісла на голых галінах; тонкім, як ліст, лёдам зацягнулася возера; падымаецца белая пара на возеры; крычаць вясёлыя птушкі. Сонца сьвеціць вакол празрыстымі праменьнямі, і праменьні разьбіваюць, як шкло, тонкі лёд. Сьветла, яскрава, весела! У печцы зноў трашчыць агонь; падсядзем усе да самавара, а ў вакно падглядае азяблы за ноч чорны наш сабака Палкан і ветліва махае хвастом. Селянін праедзе паўз акон на добрым кані ў лес па дровы. Усе так здаволены, такія вясёлыя!.. Ах, якое залатое было маленства маё!..

Вось я і расплакалася цяпер, як дзіця, захапляючыся маімі ўспамінамі. Я так жыва, так жыва ўсё ўспамінала, так яскрава паўстала перада мною ўсё мінулае, а сучаснае такое мутнае, такое цёмнае!.. Чым гэта скончыцца, чым гэта ўсё скончыцца! Ці ведаеце, у мяне ёсьць якоесьці пераконаньне, якаясьці ўпэўненасьць, што я памру ў гэту восень. Я вельмі, вельмі хворая. Я часта думаю пра тое, што памру, але ўсё-ж мне не хацелася-б уміраць, — у тутэйшай зямлі ляжаць. Можа быць, я зноў зьлягу ў ложка, як і тады, увесну, а я яшчэ ачуняць не пасьпела. Вось і цяпер мне вельмі цяжка. Тадора сёньня пайшла кудысьці на цэлы дзень і я сяджу адна. А з некаторага часу баюся я заставацца аднэй; мне ўсё здаецца, што са мной у пакоі хтосьці бывае другі, што хтосьці са мной гутарыць; асабліва, калі я пра што-небудзь задумаюся, і раптам прачнуся ад задуменьня, так што мне страшна робіцца. Вось чаму я вам такі вялікі ліст напісала; калі я пішу, гэта праходзіць. Бывайце; канчаю ліст, таму што і паперы і часу няма. З выручаных грошай за сукенкі мае ды за капялюш застаўся ў мяне толькі рубель срэбрам. Вы далі гаспадыні два рублі срэбрам; гэта вельмі добра; яна памаўчыць цяпер крыху.

Падрапаруйце сабе як-небудзь гарнітур. Бывайце; я так замарылася; не разумею, чаму я раблюся такая слабая; самая найменшая работа мяне зморвае. Здарыцца работа, як рабіць? Вось гэта і забівае мяне.

Б. Д.

Верасьня 5.

Галубок мой, Барбарачка!

Я сёньня, анёлачак мой, шмат перажыў уражаньняў. Па-першае, у мяне галава ўвесь дзень балела. Каб як-небудзь асьвяжыцца, вышаў я пахадзіць па Фантанцы. Вечар быў такі цёмны, вохкі. А шостай гадзіне ўжо зьмяркаецца; — вось як цяпер! Дажджу ня было, затое быў туман, ня горш добрага дажджу. Па небе хадзілі доўгімі шырокімі палосамі хмары. Народу хадзіла процьма па наберажнай, і народ як знарок быў з такімі страшнымі абліччамі, што нуду наганялі, п'яныя мужчыны, курносыя жанкі-чухонкі, у ботах і праставалосыя, арцельшчыкі, рамізьнікі, наш брат па якой-небудзь патрэбе; хлапчукі; якінебудзь сьлёсарскі вучань у паласатым халаце, сьпіты, худы, з абліччам, выкупаным у закураныммасьле з замком у руцэ; салдат адстаўны, з сажань ростам, — вось якая была публіка. Пара, відавочна, была такая, што іншай публікі і быць не магло. Суднаходны канал Фантанка! Барак гэтакая процьма, што не разумееш, дзе ўсё гэта магло зьмясьціцца. На мастох сядзяць жанкі з мокрымі пернікамі ды з гнілымі яблыкамі, і ўсё такія брудныя, мокрыя жанкі. Нудна па Фантанцы гуляць! Мокры граніт пад нагамі, па бакох дамы высокія, чорныя, закураныя; пад нагамі туман, над галавой таксама туман. Такі густы, такі цёмны быў вечар сёньня.

Калі я зьвярнуў на Гарохавую, дык ужо зьмяркалася зусім, і газ запальваць пачалі. Я подаўна ня быў на Гарохавай; не ўдавалася. Шумная вуліца! Якія крамы, магазыны багатыя; усё так і блішчыць, і гарыць, матэрыя, кветкі пад шклом, розныя капялюшы з істужкамі. Падумаеш, што гэта ўсё так, дзеля красы раскладзена; дык не; ёсьць-жа людзі, што ўсё гэта купляюць і сваім жонкам дораць. — Багатая вуліца! Нямецкіх булачнікаў вельмі шмат жыве на Гарохавай; таксама, мабыць, народ у вялікіх дастатках. Колькі карэт раз-по-раз езьдзіць; як гэта ўсё брук выносіць! Шыкозныя фаэтоны такія; шклы як люстры, з сярэдзіны аксаміт і ядваб; лёкаі дваранскія ў эпалетах пры шпагах. Я ва ўсе карэты заглядаў, усё пані сядзяць. Такія разадзетыя; можа быць і княжны, і графіні. Мабыць, пара была такая, што ўсе на балі і на зборышчы сьпяшаліся. Цікава пабачыць княгіню, і наогул багатую паню зблізку; мабыць, вельмі хораша; я ніколі ня бачыў; хіба вось так, як цяпер, у карэту зазірнеш. Пра вас я тут успомніў; ах, галубок мой, родная мая! як успомню цяпер пра вас, дык усё сэрца занывае! Чаму вы, Барбарачка, такая нешчасьлівая, Анёлачак мой, ды чым-жа вы горш іх усіх? Вы ў мяне добрая, прыгажуня, вучоная; чаму-ж вам гэтакі злы лёс выпаў на долю? Чаму гэта ўсё так здараецца, што вось добры чалавек у запусьценьні знаходзіцца, а іншаму каму шчасьце само напрашваецца? Ведаю, ведаю, матачка, што няхораша гэтак думаць, што гэта вольнадумства; але па шчырасьці, па праўдзе, — сапраўднай, чаму аднаму яшчэ ў чэраве маткі накрумкаў шчасьце крумкач — лёс, а іншым з выхаваўчага дому на сьвет божы выходзіць? І бывае-ж гэтак, што шчасьце тое часта Іванку-дурачку дастаецца. Ты, вось, Іванка-дурачок, рыйся ў мяшкох дзедаўскіх, пі, еж, весяліся, а ты, такі-сякі, толькі аблізвайся; ты, вось, на тое і годзен, ты, браток, вось які! Грэшна, матачка, яно грэшна гэтак думаць, ды тут мімаволі неяк трэх у душу лезе. Езьдзілі-б і вы на карэце гэтакай-жа, родная мая, ясачка. Погляду ласкавага вашага генэралы лавілі-б, — ня тое, што наш брат; хадзілі-б не ў палатнянай, старэнькай сукенцы, а ў ядвабе, у золаце, былі-б вы ня худзенькія, не замораныя, як цяпер, а як фігурка цукровая, сьвежанькая, крамяная, поўная. А ўжо я тады-б і тым-бы шчасьлівы быў, што хоць-бы з вуліцы на вас у яскрава асьветленыя вокны зірнуў, што хоць-бы цень ваш пабачыў; ад аднай думкі, што вам там шчасьліва і весела, птушачка вы мая харошанькая, і я павесялеў-бы. А цяпер што! Мала таго, што злыя людзі вас загубілі, якая-небудзь там брыда, байбус вас крыўдзіць. Што сурдут на ім сядзіць фарсіста, што ў лярнэтку залатую ён на вас паглядае, бессаромнік, дык ужо яму ўсё з рук сходзіць, дык ужо і гутарку яго няпрыстойную паблажліва слухаць трэба! Годзе, ці ня гэтак, галубочкі? А чаму-ж гэта ўсё? А таму, што вы сірата, таму, што няма каму за вас заступіцца, таму, што няма ў вас сябра моцнага, які-б вам падпору прыстойную даў. А то, што гэта за чалавек, што гэта за людзі, якім сірату пакрыўдзіць нічога няварта? Гэта якаясьці брыда, а ня людзі, проста брыда; так сабе, толькі лічацца, а на справе іх няма, і ў гэтым я ўпэўнен. Вось яны якавы, гэтыя людзі! А па-моему, родная мая, вось той катрыншчык, якога я сёньня на Гарохавай спаткаў, хутчэй да сябе павагу выкліча, як яны. Ён хоць увесь дзень ходзіць, з сіл выбі. ваецца, чакае залежанага, нягоднага граша на пражыцьцё, ды затое ён сам сабе пан, сам сябе корміць. Ён жабравць ня хоча; затое ён для асалоды людзкое працуе, як заведзеная машына, — вось, бачыце, чым магу, прынясу асалоду. Жабрак, жабрак ён, праўда, усё той-жа жабрак, але затое сумленны жабрак; ён замарыўся, ён празяб, але ўсё працуе, хоць пасвойму, а ўсё такі працуе. І шмат ёсьць сумленных людзей, матачка, якія хоць крыху зарабляюць па спосабу і карысьці працы свае, але нікому ня клаНяюцца, ні ў кога хлеба ня просяць. Вось і я гэтакжа сама, як і гэты катрыншчык, г. зн., я ня тое, зусім ня гэтак, як ён, але ў сваім сэнсе, у сумленным, у шляхэтным дачыненьні гэтак-жа сама, як і ён; колькі сіл хапае працую, як магу. Большага няма ў мяне; ну ды на няма і суда няма.

Я да таго пра катрыншчыка гэтага загаварыў, матачка, што здарылася мне беднасьць сваю ўдвайне адчуць сёньня. Спыніўся я паглядзець на катрыншчыка. Думкі такія лезьлі ў галаву; — дык я, каб расьсеяць, спыніўся. Стаю я, стаяць рамізьнікі, дзяўчына якаясьці, ды яшчэ маленькая дзяўчынка, уся такая замурзаная. Катрыншчык прымасьціўся перад чыімісьці вокнамі. Заўважаю маленькага хлопчыка, так сабе год 10-ці; быў-бы харошанькі, ды на выгляд хворы такі, сухарлявенькі, у аднэй сарочцы, Ды яшчэ ў чымсьці, ледзь ня босы стаіць, разявіўшы рот музыку слухае; — дзіцячы ўзрост! заглядзеўся, як у немца лялькі танцуюць, а ў самога і рукі і ногі акачанелі, калоціцца ды кончык рукава грызе. Заўважаю, што ў руках у яго паперка якаясьці. Прайшоў адзін пан і кінуў катрыншчыку якуюсьці маленькую манетку; манетка проста пякнула ў тую скрынку з агарожаю, у якой паказваецца француз, што танцуе з жанкамі. Толькі гэта дзынкнула манетка, устрапянуўся мой хлопчык, баязьліва агледзеўся вакол ды, відавочна, на мяне падумаў, што я грошы даў. Пад. бег ён да мяне, ручкі калоцяцца ў яго, галасок дрыжыць, працягвае ён да мяне паперку і кажа: — пісулька! Разгарнуў я пісульку — ну што, усё вядомае: — значыцца, дабрадзеі мае, матка ў дзяцей умі рае, трое дзяцей галадаюць, дык вы нам цяпер дапамажэце, а вось, як я памру, дык за тое, што птушанят маіх цяпер не забыліся, на тым сьвеце вас, дабрадзеі мае, не забудуся. — Ну, што тут, справа зразумелая, справа жыцьцёвая, а што мне ім даць? Ну, і ня даў яму нічога, а як было шкада! Хлопчык бедненькі, пасінелы ад холаду, можа быць і галодны, і ня маніць, ей-ей ня маніць; я гэту справу ведаю. Але толькі тое нядобра, што чаму гэтыя брыдкія маткі дзяцей не шануюць, і амаль голых з пісулькамі на такі холад пасылаюць. Яна, можа быць, дурная кабета, характару ня мае; ды за яе і пастарацца, можа быць, няма каму, дык яна і сядзіць, падкурчыўшы ногі, можа быць, і сапраўды хворая. Ну, ды ўсё-ж зьвярнуцца-б куды належыць; а можа быць і проста круцелька, знарок галоднае і сухарлявае дзіцянё ашукваць народ пасылае, на хваробу наводзіць. І чаму навучыцца бедны хлопчык з гэтымі пісулькамі? Толькі сэрца яго камне; ходзіць ён, бегае, просіць. Ходзяць людзі, ды некалі ім. Сэрцы ў іх каменныя; словы іх жорсткія. «Прэч! убірайся! жартуеш!» — Вось, што чуе ён ад усіх, і камянее сэрца дзіцяці, і калоціцца дарэмна на холадзе бедненькі, запалоханы хлопчык, быццам птушанётка, якое з раскіданага гнязьдзечка выкінулася. Зябнуць у яго рукі і ногі; дух займае. Паглядзіш, вось ён ужо і кашляе; тут недалёка чакаць, і хвароба, як нячысты, запаўзе яму ў грудзі, а там, бачыш, і сьмерць ужо стаіць над ім, дзе-небудзь у смуродным куце, бяз догляду, без дапамогі, вось і ўсё яго жыцьцё! Вось якаво яно жыцьцё бывае! Ах, Барбарачка, балюча чуць «на ласку бога падарыце», і прайсьці і ня даць нічога, сказаць яму: «бог падорыць». Іншае «падарыце» яшчэ нічога. (І «падарыце» то розныя бываюць, матачка). Іншае доўгае, працяглае, прызвычаснае, заручанае, проста жабрачае; гэтаму яшчэ ня так балюча не падарыць, гэты даўно жабраком, даўнейшым, па занятку жабрак, гэты прызвычаіўся, думае, ён пераможа і ведае, як перамагчы. А іншае «падарыце» нязвычайнае, грубое, страшное, — вось як сёньня, калі я быў ад хлопчыка пісульку ўзяў, тут-жа каля плоту якісьці стаяў, не ва ўсіх і прасіў, кажа мне: «Дай, панок, капеечку, на ласку бога!» Ды такім урыўчатым, грубым голасам, што я скалатнуўся ад якогасьці страшнога пачуцьця, а ня даў капейкі: ня было. А яшчэ людзі багатыя ня любяць, каб беднякі на цяжкі лёс уголас скардзіліся — бач, яны непакояць, яны, бач, назаляюць! Ды і заўсёды беднасьць назаляе; — спаць, ці што перашкаджаюць іх стогны галодныя!

Праўду вам сказаць, родная мая, пачаў я вам апісваць гэта ўсё, часткаю, каб сэрца адвесьці, а больш таму, каб вам узор прыгожага складу маіх твораў паказаць. Таму, што вы пэўна самі прызнаеце, матачка, што ў мяне ня так даўно пачала складнасьць формавацца. Але цяпер на мяне такая нуда напала, што я сам маім думкам да глыбіні душы пачаў спачуваць, і хоць я сам ведаю, матачка, што гэтым спачуваньнем ня возьмеш, але ўсё-ж некаторым чынам справядлівасьць аддасі сабе. І зусім, родная мая, часта самога сябе, без аніякай прычыны, зьнішчаеш, за грош ня цэніш і ніжэй трэскі якой сартуеш. А калі параўнаньнем выказацца, дык гэта, можа быць, таму бывае, што я сам запужаны і загнаны, як хоць-бы і гэты бедненькі хлопчык, што падарыць у мяне прасіў. Цяпер я вам абавязкова двусэнсава буду гаварыць, матачка; вось паслухайце мяне: здараецца мне, мая родная, рана-раніцой, на службу сьпяшаючыся, прыглядзецца на горад, як ён там прачынаецца, устае, дыміцца, гатуецца, грыміць, — тут часамі гэтак перад такім відовішчам зьнізішся, што быццам-бы пстрычку якуюсьці атрымаў ад кагосьці па цікаўліваму носу, ды і папляцешся цішэй вады, ніжэй травы сваёй дарогаю, і рукой махнеш! Цяпер-жа разгледзьце, што ў гэтых чорных, закураных, вялікіх капітальных дамох робіцца, унікніце ў гэта, і тады самі зразумееце, ці справядліва было бяз толку сартаваць сябе і ў непатрэбнае здэтанаваньне ўводзіць. Заўважце, Барбарачка, што я двусэнсава кажу, ня ў простым сэнсе. Ну, паглядзімо, што там такое ў гэтых дамох? Там у якім-небудзь дымным куце, у будцы вільготнай якой-небудзь, якая па беднасьці за кватэру лічыцца, масьцеравы які-небудзь ад сна прачнуўся; а ў сьне-ж яму, прыблізна кажучы, усю ноч боты сьніліся, што ўчора ён выпадкова падрэзаў, быццам-бы якраз гэтакая дрэнь і павінна чалавеку сьніцца! Ну, але-ж ён масьцеравы, ён шавец; яму можна дараваць усё аб сваім прадмеце думаць. У яго там дзеці пішчаць, і жонка галодная; і не адны шаўцы ўстаюць часамі так, родная мая; гэта-б і нічога, і пісаць-бы пра гэта няварта, але вось што з гэтага выходзіць, матачка: тут-жа, у гэтым-жа доме, на паверх вышэй ці ніжэй, у пазалочаных пакоях, і багацейшай асобе ўсё тыя-ж боты, можа быць, уночы сьніліся, гэта значыць, на іншы нумар боты, фасону іншага, ал ўсё такі боты; бо-ж у сэнсе, які я тут падразумяваю, матачка, усе мы, родная мая, выходзім крыху шаўцы. І гэта-б усё нічога, калі толькі тое неразумна, што няма ніколі каля гэтай багацейшай асобы, няма чалавека, які-б шапнуў яму на вуха — «што годзе, вось, пра гэта думаць, пра сябе аднаго думаць, дзеля сябе аднаго жыць; ты, вось, не шавец; у цябе дзеці здаровыя і жонка есьці ня просіць; зірні вакол, ці ня ўбачыш для клопатаў сваіх прад метаў больш прыстойнага, як свае боты!» Вось што хацеў я сказаць вам двусэнсава, Барбарачка. Гэта, можа быць, занадта вольная думка, родная мая, але гэта думка часамі бывае, часамі прыходзіць, і тады мімаволі сэрца гарачым словам вырываецца. І таму няварта было ў грош сябе цаніць, напалохаўшыся аднаго шуму і грому! Скончу-ж тым, матачка, што вы, можа быць, падумаеце, што я вам маню, або што гэта так нуда на мяне найшла, або што я гэта з кніжкі якой выпісаў? Не, матачка, вы ня думайце гэтак; — ня тое, маны ня люблю, нуда не находзіла, і ні з ніякай кніжкі нічога ня выпісваў — вось што!

Прышоў я ў сумным настроі дамоў, прысеў да стала, нагрэў сабе імбрычак, ды і нарыхтаваўся шкляначку-другую гарбаткі выпіць. Раптам, гляджу, заходзіць да мяне Гаршкоў, наш бедны кватарант. Я яшчэ раніцой заўважыў, што ён усё чагосьці каля кватарантаў шныпарыць. І да мяне хацеў падыйсьці. А мімаходам скажу, матачка, што іх жыцьцё-быцьцё куды горшае ад майго. Куды! жонка, дзеці! — Так што калі-б быў я Гаршкоў, дык ужо я ня ведаю, што-б я на яго месцы зрабіў! Ну, дык вось зайшоў мой Гаршкоў, кланяецца, сьлязінка ў яго, як і заўсёды, на вейках гнаіцца, шорга нагамі, а сам слова ня можа сказаць. Я яго пасадзіў на крэсла, праўда, на зламанае, але іншага ня было. Гарбаткі запрапанаваў. Ён прасіў прабачэньня, доўга прасіў прабачэньня, нарэшце, аднак-жа, узяў шклянку. Хацеў быў бяз цукру піць, пачаў зноў прасіць прабачэньня, калі пачаў я запэўніваць яго, што трэба ўзяць цукру; доўга спрачаўся, адмаўляўся, нарэшце, укінуў у сваю шклянку самы маленькі драбок і пачаў упэўніваць, што гарбата надзвычайна салодкая. Эх, да ўніжэньня якога даводзіць людзей жабрацтва!-«Ну, як-жа, што, чалавеча?» — сказаў я яму. — «Ды вось так і так, значыцца, дабрадзей вы мой, Макар Аляксеевіч, зрабеце ласку боскую, зрабеце дапамогу сям'і няшчаснай: дзеці і жонка, есьці няма чаго; бацьку, мне, кажа, якаво!» Я хацеў быў загаварыць, ды ён мяне перабіў: «я, значыцца, усіх баюся тут, Макар Аляксеевіч, гэта значыцца, на тое, што баюся, а так, ведаеце, сорамна; людзі-ж яны ўсё ганаровыя, з фанабэрыяй. Я, кажа, вас-бы, бацечка і дабрадзей мой, і не турбаваў-бы; ведаю, што ў вас саміх няпрыемнасьці былі, ведаю, што вы шмат чаго і ня можаце даць, але хоць што-небудзь пазычце; і таму, кажа, прасіць вас асьмеліўся, што ведаю ваша добрае сэрца, ведаю, што вы самі жылі ў бядзе, што самі і цяпер бяду адчуваеце, — і што сэрца вось вашае таму і адчувае іншых пакуты». — Скончыў-жа ён тым, што, значыцца, прабачце маю гарэзьлівасьць і мае няпрыстойнасьці, Макар Аляксеевіч. — Я адказваю яму, што рад-бы душой, ды што няма ў мяне нічога, роўна няма нічога. — «Бацечка, Макар Аляксеевіч, кажа ён мне, я шмат і не прашу, а весь так і так — (тут ён увесь пачырванеў) — жонка, кажа, дзеці галадаюць — хоць грыўню якую-небудзь». Ну, тут ужо мне самому сэрца зашчымела. Куды, думаю: мяне перашчагалялі! А ўсяго ў мяне і засталося дваццаць капеек, ды я на іх разьлічваў: хацеў заўтра на свае няўхільныя патрэбы страціць. — «Не, галубок мой, не магу; вось так і так», кажу. — «Бацечка, Макар Аляксеевіч, хоць што хочаце, кажа, хоць дзесяць капеечак». Ну, я яму і дастаў з скрынкі і аддаў свае дваццаць капеек, матачка, усё добрая справа! Эх, жабрацтва! Разгаварыўся я з ім: ды як-жа вы, бацечка, пытаюся, да гэтакай бядоты дайшлі. Ды яшчэ пры гэтакай бядоле пакой за пяць рублёў срэбрам наймаеце, Вытлумачыў ён мне, што паўгода назад наняў, і грошы заплаціў наперад за тры месяцы; ды пасьля абставіны такія выпалі, што ні туды, ні сюды яму, беднаму. Чакаў ён, што справа яго да гэтага часу скончыцца. А справа ў яго няпрыемная. Ён, ці бачыце, Барбарачка, за штосьці пад судом знаходзіцца. Валаводзіцца ён з купцом якімсьці, які падманіў казну падрадам; ману выкрылі, купца пад суд, а ён у справу сваю разбойніцкую і Гаршкова заблытаў, які тут неяк таксама падкруціўся. А па-праўдзе Гаршкоў вінаваты толькі на несьвядомасьці, у недаглядзе і ў папушчэньні з віду казённага інтарэсу, якога дараваць нельга. Ужо некалькі год справа цягнецца: усё перашкоды розныя зьяўляюцца супроць Гаршкова. — У зьнявазе-ж, якую на мяне наводзяць, — кажа мне Гаршкоў, — невінаваты, ані невінаваты, у мане і рабунку не вінаваты». Справа гэта яго крыху запляміла, — яго выкінулі з службы, і хоць не знайшлі, што ён капітальна вінаваты, але да поўнага свайго апраўданьня ён да гэтага часу ня можа выпатрабаваць ад купца якойсьці прыстойнай сумы грошай, якая яму належыць, і перад судом якую ён дамагаецца. Я яму веру, ды суд яму на слова ня верыць; справа-ж яна такая, што ўсё ў кручкох ды ў вузлох такіх, што за сто год не разблытаеш. Ледзь крыху разблытаеш, а купец яшчэ кручок, ды яшчэ кручок, я сардэчна спачуваю Гаршкову, родная мая, падзяляю яго бяду. Чалавек без пасады; за ненадзейнасьць нікуды ня прымаюць; які быў запас, праелі; справа заблытаная. А між тым жыць трэба было; а між тым ні з таго, ні з сяго, зусім недарэчы, дзіцянё радзілася, — ну вось выдаткі; сынок захварэў — выдаткі, памёр — выдаткі; жонка хворая; ён хворы на застарэлую хваробу якуюсьці: адным словам, пацярпеў, як мае быць пацярпеў. Аднак, кажа, што чакае на днях добрага для сябе вырашэньня свае справы, і што ўжо ў гэтым цяпер і сумненьня няма ніякага. Шкада, шкада, вельмі шкада яго, матачка! Я яго ўцешыў, чалавекжа ён загнаны, запужаны; апекі шукае, дык вось я яго і ўцешыў. Ну, бывайце-ж, матачка, бог з вамі, бывайце здаровы. Галубок вы мой! Як успомню пра вас, дык- быццам лякарства прыкладу да хворай Душы маёй, і хоць і цярплю за вас, але і цярпець за вас мне лёгка.

Ваш сапраўдны сябра

Макар Дзевушкін.

Верасьня 9.

Матачка, Барбара Аляксееўна!

Пішу да вас ня чуючы сябе. Я увесь усхваляваны страшэннай прыгодай. Галава мая круціцца вакол. Я адчуваю, што ўсё вакол мяне круціцца. Ах, родная мая, што я раскажу вам цяпер! Вось, мы і не прадчувалі гэтага. Не, я ня веру, каб я не прадчуваў; я ўсё гэта прадчуваў. Усё гэта раней чула маё сэрца! Я нават надовечы ў сьне штосьці бачыў падобнае.

Вось што здарылася! — Раскажу вам няскладна. А так, як мне на душу бог паложыць. Пашоў сёньня я на пасаду. Прышоў, сяджу, пішу. А трэба вам ведаць, матачка, што я і ўчора пісаў таксама. Ну, дык вось, учора падыходзіць да мяне Цімох Іванавіч, і асабіста пачаў настаўляць, што — вось, значыцца, папера патрэбная, сьпешная, перапішэце, кажа, Макар Аляксеевіч, як найчысьцей, хутка і акуратна; сёньня на подпіс ідзе. — Заўважыць вам трэба, анёлачак, што ўчарайшы дзень быў я сам ня свой, ні на вошта і глядзець не хацелася. Сум, нуда такая напала! На сэрцы зябка, на душы цёмна; у памяці ўсё вы былі, мая бедная ясачка. Ну, вось, я і ўзяўся перапісваць; перапісаў чыста, хораша, толькі ўжо ня ведаю, як вам больш дакладна сказаць, ці сам д'ябал мяне зьбіў, або таямнічным лёсам якім вызначана было, або проста так павінна было стацца: — толькі прапусьціў я цэлы радок; сэнс дык і вышаў, бог яго ведае які, проста ніякага ня выйшла. З паперай учора спазьніліся і падалі яе на подпіс яго сьветласьці толькі сёньня. Я, як нічога і ня было, зьяўляюся сёньня ў звычайную пару і майструюся побач з Амельянам Іванавічам. Трэба вам заўважыць, родная, што я з нядаўнага часу, пачаў удвайня больш як раней саромецца. Я ў апошнія часы і не пазіраў ні на кога. Ледзь крэсла зарыпіць у каго-небудзь, дык ужо я ні жывы, ні мёртвы. Вось гэтак сама і сёньня. Прышчурыўся, прысьмірэў, вожыкам сяджу, так што Яхім Акімавіч (такі задзірака, якога і на сьвеце да яго ня было), сказаў на ўвесь голас: што, значыцца, вы, Макар Аляксеевіч, сядзіцё сёньня такі у-у-у? ды тут так скрывіўся, што ўсе, хто каля яго ды мяне ня былі, так і пакаціліся са сьмеху, і ўжо зразумела на мой рахунак, і пайшлі, і пайшлі! Я і вушы заткнуў, і вочы заплюшчыў, сяджу сабе, не паварухнуся, такі ўжо звычай мой; яны гэтак хутчэй адстаюць. Раптам чую шум, беганіну, мітусьня; чую — ці ня маняць мне вушы мае? клічуць мяне, патрабуюць мяне, клічуць Дзевушкіна. Закалацілася ў мяне сэрца ў грудзёх, і ўжо сам ня ведаю, чаго я спалохаўся; толькі ведаю тое, што я так спалохаўся, як ніколі яшчэ ў жыцьці са мной ня было. Я прырос да крэсла, — і як нічога і ня было, быццам і ня я. Але вось зноў пачалі; бліжэй і бліжэй. Вось ужо над самым вухам маім: значыцца, Дзевушкіна! Дзевушкіна! дзе Дзевушкін? Падымаю вочы: перада мной Астап Іванавіч; кажа: Макар Аляксеевіч! да яго сьветласьці — хутчэй! Бяды вы з паперай нарабілі. Толькі гэта адно і сказаў, ды даволі. Ці няпраўда, матачка, даволі сказана было? Я амярцьвеў, аледзянеў, пачуцьцяў пазбавіўся, іду ну, ды ўжо проста ні жывы, ні мёртвы накіраваўся. Вядуць мяне цераз адзін пакой, цераз другі пакой, цераз трэці пакой, у габінат — зьявіўся! Аніякай справаздачы пра тое, што я тады думаў, я вам даць не магу. Бачу, стаяць яго сьветласьць, вакол яго ўсе яны. Я, здаецца, не пакланіўся; забыўся. Спужаўся так, што і губы калоцяцца, і ногі калоцяцца. Ды і было чаго, матачка. Па-першае, сорамна; я зірнуў направа ў люстру, дык проста было ад чаго звар. яцець, што я там пабачыў. А па-другое, я заўсёды рабіў так, быццам-бы мяне і на сьвеце ня было. Так, што ледзь яго сьветласьць ведалі пра маё існаваньне. Можа быць, чулі, так крыху, што ёсьць у нашым ведамстве Дзевушкін, але ў бліжэйшыя ад гэтага стасункі ніколі не ўваходзілі.

Пачалі разгневана: «як-жа гэта вы, васпан! Чаго бы глядзіцё, патрэбная папера, патрэбная да сьпеху, а вы не псуяцё. І як-жа вы гэта», — тут яго сьветласьць зьвярнуліся да Астана Іванавіча. Я толькі чую, як да мяне гукі слоў далятаюць: — «Нядбайнасьць! неахайнасьць! Уводзіце ў няпрыемнасьці!» — Я разявіў быў рот чагосьці. Хацеў быў прабачэньня прасіць, ды ня мог, уцячы, — адважыцца ня сьмеў, і тут... тут, матачка, такое здарылася, што і цяпер ледзь пяро трымаю ад сораму. — Мой гузічак — ну яго да д'ябла! — гузічак, які вісеў у мяне на нітачцы — раптам адарваўся, адскочыў, заскакаў (я, відавочна, зачапіў яго выпадкова), зазьвінеў, пакаціўся і проста, так-такі проста, пракляты, да ног яго сьветласьці, і гэта сярод агульнага маўчаньня! Вось і ўсё было маё апраўданьне! Усё прабачэньне, увесь адказ, усё, што я зьбіраўся сказаць яго сьветласьці! Вынікі былі жахлівыя! Яго сьветласьць у той-жа час зьвярнулі ўвагу на постаць маю і на мой гарнітур. Я ўспомніў, што бачыў я ў люстры; я кінуўся лавіць гузчак! Найшла на мяне дурасьць! Нагнуўся, хачу ўзяць гузчак, — качаецца, круціцца, не магу злавіць, адным словам і ў дачыненьні лоўкасьці вызначыўся. Тут ужо я адчуваю, што і апошнія сілы мяне пакідаюць, што ўжо ўсё, усё згублена! Уся рэпутацыя згублена, увесь чалавек загінуў! А тут у абодвух вушах, ні з таго, ні з сяго і Тарэза і Фальдоні, і пайшло перазвоньваць. Нарэшце, злавіў гузічак, прыпадняўся, выпрастаўся, ды ўжо кал дурань, дык стаяў-бы сабе сьмірна, рукі па швох! Дык не-ж, пачаў гузічак з адарванай ніткай прыкладваць, быццам ад гэтага ён і прыліпне; ды яшчэ ўсьміхаюся, ды яшчэ ўсьміхаюся. Яго сьветласьць адвярнуліся спачатку, пасьля зноў на мяне зірнулі — чую, кажуць Астапу Іванавічу: «Як-жа?.. зрнеце, у якім ён выглядзе!.. як ён!.. што ён!..» — Ах, родная мая, што ўжо тут-як ён? Ды што ён? Адлічыўся! Чую, Астап Іванавіч кажа: — «Не заўважаны, ні ў чым не заўважаны. Паводзін узорных, пэнсіі даволі, па акладу...» «Ну, дапамажэце яму якнебудзь, кажа яго сьветласьць, выдайце яму наперад...» «Ды забраў, — кажуць, — забраў, вось за так такі час наперад забраў. Абставіны, праўда, такія, а паводзін добрых і не заўважан, ніколі не заўважан». — Я, анёлачак мой, гарэў, як у пякельным агні гарэў! Я ўміраў! — «Ну, кажуць яго сьветласьць уголас, перапісаць-жа зноў як найхутчэй. — Дзевушкін, падыдзеце сюды, перапішэце зноў нанова без памылкі; ды паслухайце...» тут яго сьветласьць зьвярнуліся да іншых, аддалі загады розныя і ўсе разыйшліся. Толькі што разыйшліся яны, яго сьветласьць рухава дастае кніжнік і з яго сторублёвую, «вось, кажуць яны, — чым магу, лічэце, як хочаце, вазьмеце...» ды і сунуў мне ў руку. Я, анёлак мой, скалатнуўся, уся душа мая скалатнулася; ня ведаю, што было са мною; я хацеў быў схапіць іх ручку, а ён дык увесь пачырванеў, мой галубок, ды-вось ужо тут ні на валасок ад праўды не адыходжу, родная мая: узяў маю руку недастойную, і паціснуў яе, так-такі ўзяў ды паціснуў, быццам раўні сваёй, быццам такому ж, як сам, генэралу. «Ідзеце, — кажа, — чым магу... Памылак не рабеце, а цяпер грэх папалам».

Цяпер, матачка, вось як я вырашыў: вас і Тадору прашу, і калі-б дзеці ў мяне былі, дык і ім-бы загадаў, каб богу маліліся, гэта значыць вось як: за роднага бацьку не маліліся-б, а за яго сьветласьць штодзённа і вечна маліліся-б! Яшчэ скажу, матачка, і гэта ўрачыста кажу — слухайце мяне, матачка, добранька — прысягаю, што як-бы ні гінуў я ад смутку душы сваёй у лютыя дні нашага цяжкога жыцьця, пазіраючы на вас, на вашу бядоту, і на сябе, на ўніжэньне маё і маю няздольнасьць, не зважаючы на ўсё гэта, прысягаю вам, што ня так мне сто рублёў дорага, як тое, што яго сьветласьць самі мне, саломе, п'яніцу, руку маю недастойную паціснулі! Гэтым яны мяне самому сябе вярнулі. Гэтым учынкам яны мой дух уваскрасілі. Жыцьцё мне саладзейшым навекі зрабілі, і я цьвёрда ўпэўнены, што я, як ні грэшны перад усявышнім, але малітва пра шчасьце, пра дабрачыннасьць яго сьветласьці дойдзе да трону яго!..

Матачка! Я цяпер вельмі ў душы ўсхваляваны, страх як узьнепакоены! Маё сэрца б'ецца, хоча з грудзей выскачыць. І я сам неяк увесь быццам-бы аслабеў. — Пасылаю вам 45 руб. асыгнац., 20 рублёў гаспадыні даю, у сябе 35 пакідаю. — на 20 гарнітур папраўлю, а 15 пакіну на жыцьцё быцьцё. А толькі цяпер усе гэтыя ўражаньні ранішнія скалатнулі ўсё існаваньне маё. Я прылягу. Мне, між іншага, спакойна, вельмі спакойна. Толькі душу ломіць, і чуваць там, у глыбіні, душа мая дрыжыць, хвалюецца, курстаецца. Я прыду да вас; а цяпер я проста ў бяспамяцьці ад усіх адчуваньняў гэтых... Бог бачыць усё, матачка вы мая, галубачка вы мая, даражэнечкая!

Ваш годны пашаны сябра

Макар Дзевушкін.

Верасьня 10.

Любы мой Макар Аляксеевіч.

Я і сказаць не магу, як рада вашаму шчасьцю і умею цаніць дабрачыннасьць вашага начальніка, сябра мой. І так, цяпер вы адпачнецё ад гора! Але Толькі на міласьць бога ня трацьце зноў грошай намарна. Жывеце паціхутку, як можна скрамней, і з гэтага-ж дня пачынайце заўсёды хоць што-небудзь адкладаць, каб няшчасьце не застала вас зноў раптоўна. Пра нас, на міласьць бога, не клапацецеся. Мы з Тадорай сяк-так пражывем. Навошта вы нам грошай гэтых прыслалі, Макар Аляксеевіч? Нам зусім ня трэба. Мы здаволены і тым, што ёсьць у нас. Праўда, нам хутка спатрэбяцца грошы на пераезд з гэтай кватэры, але Тадора спадзяецца атрымаць з кагосьці даўнейшы стары доўг. Пакідаю, аднак, сабе дваццаць рублёў на самыя патрэбныя выдаткі. Рэшту пасылаю вам назад. Шануйце, калі ласка, грошы, Макар Аляксеевіч. Бывайде. Жывеце цяпер спакойна. Заставайцеся здаровыя і вясёлыя. Я напісала-б вам больш, але адчуваю страшэнную зморанасьць; учора я ўвесь дзень не ўставала з пасьцелі. Добра зрабілі, што абяцаліся зайсьці. Наведайце мяне, калі ласка, Макар Аляксеевіч.

Б. Д.

Верасьня 11.

Любая мая Барбара Аляксееўна.

Упрашваю вас, родная мая, не разлучайцеся са мною цяпер; цяпер, калі я зусім шчасьлівы і ўсім здаволены. Галубок мой! Вы Тадору ня слухайце, а я буду ўсё, што вам спатрэбіцца, рабіць; буду весьці сябе хораша, з аднае пашаны да яго сьветласьці буду весьці хораша і разважліва; мы зноў будзем пісаць дзін аднаму шчасьлівыя лісты, будзем давяраць адзін аднаму нашы думкі, нашы радасьці, нашы клопаты, калі будуць клопаты; будзем жыць удваіх злагадна і шчасьліва. Займемся літаратурай... Анёлачак мой! У маім лёсе ўсё зьмянілася, і ўсё на лепшае зьмянілася. Гаспадыня стала больш гаваркая, Тарэза паразумнела, нават сам Фальдоні зрабіўся якісьці разьбітны. З Ратазяевым я памірыўся. Сам ад радасьці пайшоў да яго. Ён, дапраўды добры чалавек, матачка, і што пра яго гаварылі дрэннага, дык усё гэта мана. Я выкрыў цяпер, што ўсё гэта былі брыдкія плёткі. Ён зусім і ня думаў нас апісваць; ён мне гэта сам сказаў. Чытаў мне новы твор. А што тады ловеласам ён мяне назваў, дык гэта зусім ня лаянка, або імя якое няпрыстойнае: ён мне вытлумачыў. Гэта слова ў слова з чужаземнай мовы ўзята і азначае разьбітны хлапец, і калі больш прыгожа сказаць, больш літаратурна, дык азначае, хлапец — кепска не кладзі вось! а ня што-небудзь там такое. Жарт бязьвінны быў, анёлачак мой. Я дык, невук, здур і пакрыўдзіўся. Ды ўжо я цяпер перад ім папрасіў прабачэньня... І пагода такая-ж цудоўная сёньня, Барбарачка, прыгожая такая. Праўда, раніцай была невялічкая імга, быццам як праз сіта сеяла. Нічога! Затое паветра пасьвяжэла крыху. Хадзіў я купляць боты, і купіў дзіўныя боты. Прайшоўся па Неўскім. «Пчолку» прачытаў. Ага! Пра галоўнае я і забываюся вам расказаць.

Ці бачыце што:

Сёньня раніцай разгаварыўся я з Амельлянам Іванавічам і з Аксёнам Міхайлавічам пра яго сьветласьць. Так, Барбарачка, яны не з адным мною гэтак абышліся міласьціва. Яны не аднаму мне дабрадзействам, і добрым сэрцам сваім усяму сьвету вядомы. Шмат з якіх месц у гонар яму пахвалы пасылаюцца, і сьлёзы падзякі льлюцца. У іх сірата адна выхоўвалася. Яны ўлегавалі яе: выдалі за чалавека вядомага, за чыноўніка аднаго, які па адумысловых даручэньнях пры іх-жа сьветласьці знаходзіўся. Сына аднэй удавы ў якуюсьці канцылярыю ўлегавалі, і шмат яшчэ дабрачыннасьцяй розных зрабілі. Я, матачка, палічыў за свой абавязак тут-жа і маю пахвалу аддаць. Усім на ўвесь голас учынак яго сьветласьці расказаў; я ўсё ім расказаў і нічога не ўтаіў. І сорам у кішаню схаваў. Які тут сорам, што за амбіцыя такая пры такіх абставінах! Так-такі ўслых, — ды няхай набываюць славу ўчынкі яго сьветласьці! Я гаварыў з захапленьнем, з жарам гаварыў і не чырванеў, наадварот, ганарыўся, што давялося гэтакае расказаць. Я пра ўсё расказаў (пра вас толькі разумна змоўчыў, матачка), і пра гаспадыню, і пра Фальдоні, і пра Ратазяева, і пра боты, і пра Маркава — усё расказаў. Сёй-той там усьміхаўся, ды праўда, і ўсе яны ўсьміхаліся. Толькі гэта ў маёй постаці, мабыць, яны што-небудзь сьмешнае знайшлі, або пра боты мае-якраз пра боты. А з нядобрым якім-небудзь намерам яны не маглі гэтага зрабіць. Гэта так, маладосьць, або ад таго, што яны людзі багатыя, але з нядобрым, з злым намерам яны ніяк не маглі маю прамову асьмяяць. Гэта значыць што-небудзь пра яго сьветласьць — гэтага яны ніяк не маглі зрабіць. Ці-ж няпраўда, Барбарачка?

Я ўсё да гэтага часу не магу неяк апамятавацца, матачка. Усе гэтыя падзеі так супуцілі мяне! Ці ёсьць у вас дровы? Не празябніце, Барбарачка; ці-ж доўга празябнуць. Ах, матачка мая, вы з вашымі маркотнымі думкамі мяне забіваеце. Я ўжо бога прашу, як прашу яго за вас, матачка! Напрыклад, ці ёсьць у вас шарсьцяныя панчохі, або, так, з вопраткі што-небудзь цяплейшае. Глядзеце, галубок мой. Калі вам што-небудзь, там, трэба будзе, дык ужо вы, на міласьць творцы, старога ня крыўдзіце. Так ужо проста і ідзеце да мяне. Цяпер нядобрыя часы мінулі. Пра мяне вы не клапапецеся. Наперадзе так усё сьветла, так хораша!

А сумныя былі часы, Барбарачка! Ну ды ўжо ўсёроўна, мінулі! Гады мінуць, дык і пра гэту пару ўздыхнем. Памятаю я свае маладыя гады. Куды! Капейкі іншы раз ня было. Холадна, голадна, а весела ды і годзе. Раніцой пройдзешся па Неўскім, тварык спаткаеш прыгожанькі, і на цэлы дзень шчасьлівы. Слаўная, слаўная была пара, матачка! Добра жыць на сьвеце, Барбарачка! Асабліва ў Пецярбурзе. Я са сьлязьмі на вачох ўчора каяўся перад богам, каб дараваў мне бог усе грахі мае ў гэту сумную пару: — нараканьне, лібэральныя думкі, дзбош і ўспыльчывасьць. Пра вас успамінаў набожліва ў малітве. Вы адны, анёлачак, умацоўвалі мяне, вы адны ўцяшалі мяне, настаўлялі парадамі добрымі. Я гэтага, матачка, ніколі забыцца не магу. Вашы пісулечкі ўсе перацалаваў сёньня, галубок мой! Ну, бывайце, матачка. Кажуць, ёсьць дзесьці тут недалёка гарнітур на продаж. Дык вось я крыху маю надзею. Бывайце-ж анёлачак, бывайце-ж!

Вам душою адданы

Макар Дзевушкін.

Верасьня 15.

Шаноўны Васпан Макар Аляксеевіч!

Я ўся ў жахлівым хваляваньні. Паслухайце, што у нас было. Я штосьці пагрознае прадчуваю. Вось памяркуйце самі, мой даражэнькі сябра: пан Быкаў у Пецярбурзе. Тадора яго спаткала. Ён ехаў. Загадаў спыніць каламашку, падышоў сам да Тадоры і стаў выведваць, дзе яна жыве. Тая спачатку не казала. Пасьля ён сказаў, усьміхаючыся, што ён ведае, хто ў яе жыве. (Відавочна, Ганна Тодараўна ўсё яму расказала). Тады Тадора не сьцярпела, і тут-жа на вуліцы пачала яго дакараць, упікаць; сказала яму, што ён чалавек распусны, што ён прычына ўсіх няшчасьцяў маіх. Ён адказваў, што калі капейкі няма, дык, зразумела, чалавек нешчасьлівы. Тадора сказала яму, што я здолела-б пражыць работаю, магла-б выйсьці замуж, а не дык так адшукаць месца дзе-небудзь, а што цяпер шчасьце маё назаўсёды згублена; што я да таго-ж хворая і хутка памру. На гэта ён заўважыў, што я яшчэ занадта маладая, што мяне яшчэ ў галаве муціцца, і што і нашы дабрадзеі памутнелі (яго словы). Мы з Тадорай думалі, што ён ня ведае нашай кватэры. Як раптам, учора, толькі што я выйшла купіць сёе-тое ў Гасьцінны Двор, ён заходзіць да нас у пакой, яму, здаецца, хацелася застаць мяне дома. Ён доўга распытваўся Тадору пра наша жыцьцё-быцьцё, усё разглядаў у нас, маю работу глядзеў, нарэшце, запытаўся: — Які-ж гэта чыноўнік, што з вамі знаёмы? У той час вы цераз двор праходзілі; Тадора яму паказала на вас; ён зірнуў і ўсьміхнуўся; Тадора ўпрашвала яго пайсьці, сказала яму, што я і так ужо нездарова ад прыкрасьцяй, і што бачыць яго ў нас мне будзе вельмі няпрыемна. Ён прамаўчаў, сказаў, што ён так прыходзіў ад няма чаго рабіць, і хацеў даць Тадоры дваццаць пяць рублёў, тая, зразумела, не ўзяла. — Што гэта значыла-б? Навошта ён заходзіў да нас? Я зразумець не магу, адкуль ён усё пра нас ведае! Я губляюся ў здагадках. Тадора кажа, што Аксеня, яе залоўка, якая ходзіць да нас, знаёма з прачкай Насьцяй, а Насьцін стрыечны брат вартаўніком у тым дэпартамэнце, дзе служыць знаёмы пляменьніка Ганны Тодараўны. Дык вось ці не перапаўзла якнебудзь плётка? Між іншага, вельмі можа быць, што Тадора і памыляецца; мы ня ведаем, што прыдумаць. Няўжо ён да нас зноў прыдзе! Адна думка гэта кідае мяне у жах! Калі Тадора расказала ўсё гэта ўчора, дык я так напалохалася, што ледзь не самлела ад страху. Чаго яшчэ ім трэба? Я цяпер іх ведаць не хачу! Якая ім справа да мяне, беднай! Ах! у якім я страху цяпер; так вось і думаю, што зойдзе ў гэту хвіліну Быкаў. Што са мною будзе! Што яшчэ мне рыхтуе лёс? На міласьць бога, зайдзеце да мяне зараз-жа, Макар Аляксеевіч, зайдзеце, на міласьць бога, зайдзеце.

Б. Д.

Верасьня 18.

Матачка, Барбара Аляксееўна!

Сёнешняй даты здарылася ў нас на кватэры вельмі прыкрая падзея, якой нічым ня вытлумачыць і якой не чакалі. Наш бедны гаршкоў (заўважыць вам трэба, матачка), зусім апраўдаўся. Вырашэньне ўжо даўно як выйшла, а сёньня ён хадзіў слухаць канчатковую рэволюцыю. Справа яго вельмі шчасьліва екончылася. Якая там была віна на ім за недагляд і папушчэньне — на ўсё вышла поўнае дараваньне. Прысудзілі ўзяць у яго карысьць з купца прыстойную суму грошай, так што ён і з абставінамі добра паправіўся, ды і гонар яго ад плямы пазбавіўся, і ўсё стала лепш, — адным словам, вышла самае поўнае спаўненьне жаданьняў. Прышоў ён сёньня ў тры гадзіны дамоў. З твару яго пазнаць нельга было, бляды, як палатно, вусны ў яго калоцяцца, а сам усьміхаецца — абняў жонку, дзяцей. Мы ўсё гуртам хадзілі да яго вітаць яго, ён вельмі быў расчулены нашым учынкам, кланяўся на ўсе бакі, паціскаў у кожнага з нас руку па некалькі разоў. Мне нават здалося, што ён і вырас, і выраўняўся, і што ў яго і сьлязінкі няма нават у вачох. У хваляваньні быў такім, бедны! Двух хвілін ня мог на месцы прастаяць. Браў у рукі ўсё, што яму ні пападалася, пасьля зноў кідаў, увесь час усьміхаўся і кланяўся, сядаў, уставаў, зноў сядаў, гаварыў бог ведае што такое, — гаворыць: — «гонар мой, гонар, добрае імя, дзеці мае» — і як гаварыў яшчэ! Нават заплакаў. Мы таксама большаю часткаю прасьлязіліся. Ратазяеў, відавочна, хацеў яго падбадзёрыць і сказаў — «што, бацечка, гонар, калі няма чаго есьці, грошы, бацечка, грошы галоўнае; вось за што бога дзякуйце!» і тут-жа яго па плячы пахлопаў. Мне здалося, што гаршкоў пакрыўдзіўся, г. зн. ня тое, каб проста нездавальненьне выказаў, а толькі зірнуў неяк зьдзіўлена на Ратазяева, ды руку яго з пляча сваяго зьняў. А раней гэтага ня было-б матачка! Між іншага, розныя бываюць характары.-Вось я, напрыклад, ад гэтакай радасьці ганаровым-бы ня выказаўся; ну чаго-ж, родная мая, часамі і паклон лішні і ўніжэньне выяўляеш, ні ад чога іншага, як ад прыпадку добраты душэўнай і ад лішняй мяккасьці сэрца... але, між іншага, ні ўва мне тут справа! — «Так, кажа, і грошы добра; дзякаваць богу, дзякаваць богу!..» і пасьля ўвесь час, як Мы ў яго былі, цьвярдзіў: «дзякаваць богу, дзякаваць богу!..» Жонка яго заказала абед больш далікатны і больш смачны. Гаспадыня наша сама ім зварыла. Гаспадыня наша часамі добрая жанчына. А да абеда Гаршкоў на месцы ня мог уседзець. Заходзіў да ўсіх у пакоі, клікалі ці ня клікалі яго. Так сабе зойдзе, усьміхнецца, прысядзе на крэсла, скажа што небудзь, а часамі і нічога ня скажа, — і выйдзе. У мічмана нават карты ў рукі ўзяў; яго і пасадзілі гуляць за чацьвертага. Ён пагуляў, пагуляў, наблытаў у гульні якогасьці глупства, зрабіў тры-чатыры хады і кінуў гуляць. «Не, кажа, гэта-ж я так, я, кажа, гэта толькі так», — і вышаў ад іх. Мане спаткаў у калідоры, узяў мяне за абедзьве рукі, паглядзеў мне проста ў вочы, толькі так дзіўна; паціснуў мне руку і адыйшоў, і ўсё ўсьміхаючыся, але неяк цяжка, дзіўна ўсьміхаючыся, быццам мёртвы. Жонка яго плакала ад радасьці; весела так усё ў іх было па-сьвяточнаму. Паабедалі яны хутка. Вось, пасьля абеда, ён і кажа жонцы: — «Паслухайце, душачка, вось я крыху прылягу», — ды і пашоў на ложак. Паклікаў да сябе дачку, паклаў ёй на галоўку руку і доўга-доўга гладзіў па галоўцы дзіцянё. Пасьля зноў зьвярнуўся да жонкі: «а што-ж Петрычак? Петрых наш, кажа, Петрычак?» Жонка перахрысьцілася, ды і адказвае, што ён ужо памёр. — «Ды, ды, ведаю, усё ведаю, Петрычак цяпер у раі». Жонка бачыць, што ён сам ня сзой, што здарэньне яго ўсяго ўсхвалявала, і кажа яму-«вы-б, душачка, заснулі». — «Ага, добра, я зараз... я крышачку», — тут ён адвярнуўся, палякаў крыху, потым адвярнуўся, хацеў сказаць штосьці, жонка не расслухала; запыталася яго — «што, мой сябра?» А ён не адказвае. Яна пачакала крышачку, — ну, думае, заснуў, і вышла на гадзінку да гаспадыні. Праз гадзіну вярнулася — бачыць, муж яе не прачнуўся і ляжыць сабе, не паварухнецца. Яна думала, што сьпіць. Села і пачала штосьці рабіць. Яна апавядае, што яна рабіла з паўгадзіны і так аддалася развагам, што нават і ня памятае, пра што яна думала. Кажа толькі, што яна і забылася пра мужа. Толькі раптам яна прачнулася ад якогасьці палахлівага адчуваньня, і магільная цішыня ў пакоі зьдзівіла яе перш за ўсё. Яна зірнула на ложак, і бачыць, што муж ляжыць усё так, як і ляжаў. Яна падыйшла да яго, адхінула коўдру, глядзіць — а ўжо ён зусім халодненькі — памёр. Матачка, памёр Гаршкоў, раптоўна памёр, быццам яго громам забіла! А ад чаго памёр — бог яго ведае. Мяне гэта так зьбіла, Барбарачка, што я да гэтага часу апамятацца не нагу. Ня верыцца штосьці, каб так проста мог памерці чалавек. Гэтакі небарака, гаротнік гэты Гаршкоў! Ах, лёс, лёс які! Жонка ў сьлязах! Такая напалоханая. Дзяўчынка кудысьці ў кут забілася. У іх там сумятня такая ідзе; сьледзтва медыцынскае будуць рабіць... Ужо не магу вам напэўна сказаць. Толькі шкада, ах, як шкада! Сумна падумаць, што гэтак на самай справе ні дня, ні гадзіны ня ведаеш... Загінеш гэтак ні за што...

Ваш Макар Дзевушкін.

Верасьня 19.

Шаноўная Васпані

Барбара Аляксееўва!

Сьпяшаюся вас паведаміць, сябра мой, што Ратазаеў знайшоў мне работу ў аднаго сачыніцеля. — Прыяжджаў якісьці да яго, прывёз яму такі тоўсты рукапіс — дзякаваць богу, шмат работы. Толькі ўжо так нячытэльна пісана, што ня ведаю, як і за справу ўзяцца; патрабуюць як найхутчэй. Штосьці ўсё пра такое пісана, што як быццам і не разумееш... Па сорак капеек ад аркуша ўмовіліся. Я да таго ўсё гэта пішу вам, родная мая, што будуць цяпер пабочныя грошы. — Ну, а цяпер бывайце, матачка. Я ўжо проста і за работу.

Ваш адданы сябра

Макар Дзевушкін.

Верасьня 23.

Дарагі сябра мой Макар Аляксеевіч!

Я вам ужо трэці дзень, мой сябра, нічога ня пісала. А ў мяне было шмат-шмат клопату, шмат непакою.

Трэцяга дня быў у мяне Быкаў. Была я адна, Тадора кудысьці хадзіла. Я адчыніла яму і так напалохалася, калі яго пабачыла, што не магла зварухнунца з месца. Я адчувала, што я зьбялела. Ён увайшоў, па свайму звычаю, з гучным сьмехам, узяў крэсла і сеў. Я доўга не магла апамятавацца. Нарэшце, села у кут за работу. Ён хутка перастаў сьмяцца. Здаецца, мой выгляд зьдзівіў яго. Я так пахудзела ў апошнія часы; шчокі і вочы мае ўваліліся, я была блядая, як хустка... Сапраўды, мяне цяжка пазнаць таму, хто ведаў мяне год таму назад. Ён доўга і ўважліва пазіраў на мяне: нарэшце, зноў павесялеў. Сказаў штосьці такое; я ня памятаю, што адказала яму, і ён зноў засьмяяўся. Ён сядзеў у мяне цэлую гадзіну; доўга гаварыў са мной; пра сёе-тое распытаўся. Нарэшце, перад разьвітаньнем, ён узяў мяне за руку і сказаў (я вам пішу ад слова і да слова): «Барбара Аляксееўна! Паміж намі кажучы, Ганна Тодараўна, ваша сваячніца, а мая блізкая знаёмая і прыяцелька, вельмі подлая жанчына». (Тут ён яшчэ назваў яе адным няпрыстойным словам). Збаламуціла яна і стрыечную вашу сястрыцу з дарогі, і вас загубіла. З майго боку і я ў гэтым выпадку подлым быў. Але што, справа жыцьцёвая». Тут ён зарагатаў з усіх сіл. Пасьля заўважыў, што ён прыгожа гаварыць ня майстар, і што, галоўнае, што сказаць трэба было і пра што абавязкі шляхэцтва прымушалі яго не маўчаць ужо ён абвясьціў, і што ў кароткіх словах падыходзіць да канца. Тут ён абвясьціў мне, што просіць рукі маёй, што абавязкам сваім уважае вярнуць мне гонар, што ён багаты, што ён забярэ мяне пасьля шлюбу ў сваю стэповую вёску, што ён хоча там зайцаў труціць; што ён больш у Пецярбург ніколі ня прыедзе, таму што ў Пецярбурзе гадка, што ў яго ёсьць тут у Пецярбурзе, як ён сам сказаў, нягодны пляменьнік, якога ён прысягнуў пазбавіць спадчыны, і ўласна дзеля гэтага выпадку, г. зн. жадаючы мець законных спадчыньнікаў, просіць рукі маёй, што гэта галоўная прычына яго сватаньня. Пасьля ён заўважыў, што я вельмі бедна жыву, што ня дзіва, калі я хворая, жывучы ў такой хацінцы, прадказаў мне нямінучую сьмерць, калі я хоць месяц яшчэ так застануся; сказаў, што ў Пецярбурзе кватэры гадкія, і, нарэшце, што ці ня трэба мне чаго?

Я так была зьдзіўлена яго прапановай, што сама ня ведаю, ад чаго заплакала. Ён прыняў мае сьлёзы за падзяку і сказаў мне, што ён заўсёды быў упэўнены, што я добрая, чулая і вучоная дзяўчына, але што ён не раней, між іншага, вырашыў на гэты спосаб, як даведаўшыся з усёю падрабязнасьцю пра мае цяпе рашнія паводзіны. Тут ён распытваўся пра вас, сказаў, што пра ўсё чуў, што вы шляхэтных учынкаў чалавек, што ён з свайго боку ня хоча быць у вас у даўгу і што ці даволі вам будзе 500 руб. за ўсё, што вы мне зрабілі? Калі-ж я яму вытлумачыла, што вы мне тое зрабілі, чаго ніякімі грашыма не заплаціш, дык ён сказаў мне, што ўсё глупства, што ўсё гэта романы, што я яшчэ маладая і вершы чытаю, што романы губяць маладых дзяўчат, што кніжкі толькі цнатлівасьць псуюць, і што ён цярпець ня можа ніякіх кніжак; раіў пражыць яго гады і тады пра людзей гаварыць; «тады», дадаў ён, «і людзей пазнаеце». Пасьля ён сказаў, каб я падумала добра пра яго праданову, што яму вельмі будзе няпрыемна, калі я такі важны крок зраблю неабдумана, дадаў, што неабдуманасьць і захапленьне губяць юнацтва непрактычнае, але што ён надзвычай жадае з майго боку прыемнага адказу; што, нарэшце, у адваротным выпадку, ён прымушаны будзе жаніцца ў Маскве на купчысе, таму што, кажа ён, я прысягнуў нагодніка пляменьніка пазбавіць спадчыны. Ён сілком пакінуў у мяне на пяльцах пяцьсот рублёў, як ён сказаў на цукеркі; сказаў, што на вёсцы я патаўсьцею, як перапечка, што буду ў яго, як сыр у масьле, плаваць, што ў яго цяпер страх ак многа клопату, што ён цэлы дзень па справах прашвэндаўся, і што цяпер паміж спраБай забег да мяне. Тут ён вышаў. Я доўга думала, я шмат перадумала, я мучылася, думаючы, сябра мой; нарэшце я вырашыла. Сябра мой, я выйду за яго, я павінна згадзіцца на яго прапанову. Калі хто можа пазбавіць мяне ад майго сораму, вярнуць мне ганаровае імя, адвярнуць ад мяне беднасьць, недастаткі і няшчасьце ў будучым, дык гэта адзін ён. Чаго-ж мне чакаць ад будучага, чаго-ж яшчэ чакаць ад лёсу? Тадора кажа, што свайго шчасьця губляць ня трэба; кажа, — што-ж у такім выпадку і завецца шчасьцем? Я, у кожным разе, не знаходжу іншага шляху сабе, даражэнькі сябра мой. Што мне рабіць? Работаю я і так усё здароўе сапсавала; працаваць заўсёды я не магу. У людзі ісьці? — Я з нуды ссохну; да таго-ж я нікому не дагаджу, я хворая ад прыроды, і таму заўсёды буду цяжарам на чужых руках. Вядома, я і цяпер ня ў рай іду, але што-ж мне рабіць, сябра мой, што-ж мне рабіць? З чаго выбіраць мне?

Я не прасіла ў вас парады, я хацела абдумаць адна. Вырашэньне, якое вы прачыталі зараз, нязьменнае, і я зараз-жа абвяшчаю яго Быкаву, які і бяз гэтага таропіць мяне канчатковым вырашэньнем. Ён сказаў, што ў яго справы не чакаюць, што яму трэба ехаць, і што не адкладаць-жа-з-за глупства. Ведае бог, ці буду я шчасьлівая; у яго сьвятой неіспавядзімай уладзе лёсу майго, але я вырашыла. Кажуць, што Быкаў чалавек добры; ён будзе паважаць мяне; можа быць, і я таксама буду паважаць яго. Чаго-ж чакаць больш ад нашага шлюбу?

Паведамляю вас пра ўсё, Макар Аляксеевіч. Я ўпэўнена, вы зразумееце ўвесь сум мой. Не адгаворвайце мяне ад майго намеру. Патугі вашы будуць дарэмныя. Узважце ў сваім уласным сэрцы ўсё, што прымусіла мяне так зрабіць. Я вельмі непакоілася спачатку, але цяпер я паспакайнела. Што наперадзе — я ня ведаю. Што будзе — тое будзе; як бог пашле!..

Прышоў Быкаў; я пакідаю ліст недакончаным. Шмат яшчэ хацелася сказаць вам. Быкаў ужо тут!

Б. Д.

Верасьня 23.

Матачка Барбара Аляксееўна!

Я, матачка, сьпяшаюся вам з адказам; я, матачка, сьпяшаюся вам абвясьціць, што я ўзбаламучан. Усё гэта неяк ня тое... Учора мы пахавалі Гаршкова. Але, гэта так, Барбарачка, гэта так; Быкаў зрабіў шляхэтна; толькі вось ці бачыце, родная мая, дык вы і згаджаецеся. Вядома, ва ўсім воля божая, гэта так. Гэта абавязкова павінна быць так; г. зн. тут воля божая абавязкова павінна быць, і помысел творцы нябеснага, вядома, і благ, і неіспавядзім, і лёс таксама, і яны тое-ж самае. — Тадора таксама ў вас удзел прымае. Вядома, вы шчасьлівыя цяпер будзеце, матачка, у дастатках будзеце, мая галубка, ясачка мая, лю бачка вы мая, анёлачак мой, толькі вось ці бачыце, Барбарачка, як-жа гэта так хутка?.. Так, справы... у пана Быкава ёсьць справы, — вядома, у каго няма справы. І у яго яны таксама могуць здарыцца... Бачыў я яго, як ён ад вас выходзіў. Відны, відны мужчына; нават ужо і надта відны мужчына. Толькі ўсё гэта неяк ня так. Справа якраз ня ў гэтым, што ён відны мужчына, ды і я цяпер неяк сам ня свой. Толькі вось як-жа мы будзем цяпер лісты адзін аднаму пісаць? Я-ж, я-ж як-жа адзін застануся. Я, анёлачак мой, усё ўзважваю, усё ўзважваю, як вы пісалі мне там, у сэрцы маім усё гэта ўзважваю, прычыны гэтыя. Я ўжо дваццаты аркуш канчаў перапісваць, а між тым гэтыя прыгоды нахлынулі! Матачка, ну вось вы едзеце, дык і купіць вам сёе-тое трэба; чаравічкі розныя, сукеначку; а вось у мяне дарэчы і магазын ёсьць на Гараховай; памятаеце, як я вам яшчэ яго ўсё апісваў. — Ды не-ж! Як-жа вы, матачка, што вы! вам-жа нельга цяпер ехаць, зусім немагчыма, ніяк немагчыма. Вам-жа трэба пакупкі вялікія рабіць, ды і фаятон заводзіць. Да таго-ж і надворе е цяпер кепскае; вы зірнеце, дождж як з вядра льле, і такі мокры дождж, ды яшчэ... яшчэ тое, што вам холадна будзе, мой анёлачак; сэрцайку вашаму будзе холадна! Ну вось вы баіцеся чужога чалавека, а едзеце. А я на каго-ж тут адзін застануся? Ага! Вось Тадора кажа, што вас шчасьце чакае вялікае... Так яна кабета буяная і мяне загубіць хоча. Ці пойдзеце вы на ўсяночную сёньня, матачка? Я пайшоў-бы вас паглядзець. Яно праўда, матачка, праўдзівая праўда, што вы дзяўчына вучоная, дабрадзейная і чулая, толькі няхай ужо ён лепш жэніцца на купчысе! Як вы мысьліце, матачка, няхай ужо лепш на купчысе! — я да вас, Барбарачка вы мая, як зьмеркнецца, дык і забягу на гадзінку. Цяпер-жа рана зьмяркаецца, дык я і забягу. Я, матачка, да вас абавязкова на гадзіначку прыду сёньня. Вось вы цяпер чакаеце Быкава, а як ён пойдзе, дык тады... Вось пачакайце, матачка, я забягу...

Макар Дзевушкін.

Верасьня 27.

Сябра мой Макар Аляксеевіч!

Пан Быкаў сказаў, што ў мяне абавязкова павінна быць на тры тузіны сарочак галяндзкага палатна. Дык трэба як можна хутчэй падшукаць швачак на два тузіны, а часу ў нас вельмі мала. Пан Быкаў злуецца, кажа, што з гэтымі анучамі страх як шмат вазьні. Вясельле наша праз пяць дзён, а на другі дзень пасьля вясельля мы едзем. Пан Быкаў сьпяшаецца, кажа, што на глупства шмат часу няварта траціць. Я змучылася ад клопату і ледзь на нагах стаю. Спраў страшэнная кіпа, а, дапраўды, лепш, калі-б гэтага нічога ня было. Ды яшчэ: у нас не хапае блёнд і анталяжаў. Дык вось трэба было-б прыкупіць, таму што пан Быкаў кажа, што ён ня хоча, каб жонка яго, як кухарка, хадзіла, і што я абавязкова павінна «падцерці нос усім памешчыцам». Гэтак ён сам кажа. Дык вось, Макар Аляксеевіч, адрасуйцеся, калі ласка, да мадам Шыфон на Гарохавую і папрасеце, па-першае, прыслаць да нас шчачак, а па-другое, каб і сама патурбавалася заехаць. Я сёньня хворая. На новай кватэры ў нас так холадна і непарадкі вялікія. Цётка пана Быкава ледзь дыхае ад старасьці. Я баюся, каб не памерла да нашага ад'езду. Але пан Быкаў кажа, што нічога, ачунае. У доме у нас непарадкі страшэнныя. Пан Быкаў з намі ня жыве, дык людзі ўсе разьбягаюцца, бог ведае куды. Здараецца, што адна Тадора кам прыслугоўвае; а камордынэр пана Быкава, які даглядае за ўсім, ужо трэці дзень невядома дзе прападае. Пан Быкаў заяжджае кожную раніпу, усё злуецца, і ўчора пабіў кіраўнічага дому, за што меў няпрыемнасьці з паліцыяй... Ня было з кім да вас і ліста паслаць. Пішу па гарадзкой пошце. Ага! Ледзь была не забылася самага важнага. Скажэце мадам шыфон, каб блёнды яна абавязкова перамяніла, каб падабрала да ўчарайшых узораў, і каб сама заехала да мяне паказаць новы выбар, ды скахэце яшчэ, што я раздумала адносна канэзы; што яго трэба вышываць крошшу. Ды яшчэ: літары для вэнзаляў на хустачках вышываць тамбуром; чуеце, — тамбуром, а ня гладзьдзю. Глядзеце-ж, не забудзьцеся, што тамбуром! Вось яшчэ ледзь было не забылася! Перадайце ёй, на міласьць бога, каб лісткі на параліне вышываць ўзвышана, вусікі і пыжы кардоньне, а пасьля абшыць каўнер анталяжамі альбо шырокай фальбалай. Калі ласка, перадайце, Макар Аляксеевіч.

Ваша Б. Д.

P. S. Мне так сорамна, што я ўсё вас турбую маімі камісіямі. Вось і надовечы вы цэлую раніцу бегалі. Але што рабіць! У нас у доме няма ніякага парадку, а я сама хворая. Дык ня гневайцеся на мяне, Макар Аляксеевіч. Такая нуда! Ах, што гэта будзе, што гэта будзе, сябры мой, любы мой, добры мой, Макар Аляксеевіч! Я і зазірнуць баюся ў маё будучае. Я ўсё штосьці прадчуваю і быццам у чадзе ў якімсьці жыву.

P. S. На міласьць бога, сябра мой, не забудзьцеся чаго-небудзь з таго, што я вам цяпер гаварыла. Я ўсе баюся, каб вы як-небудзь не памыліліся. Памятайце-ж, тамбуром, а ня гладзьдзю.

Б. Д.

Верасьня 27.

Шаноўная Васпані

Барбара Аляксееўна!

Камісіі вашы ўсе споўніў да макулінкі. Мадам Шыфон кажа, што яна ўжо сама думала абшываць тамбуром; што гэта больш паважна, ці што, ужо ня ведаю. Не зразумеў як мае быць. Ды яшчэ, вы там фальбалу напісалі, дык яна і пра фальбалу казала. Толькі я, матачка, і забыўся, што яна мне пра фальбалу казала. Толькі памятаю, што вельмі шмат гаварыла; такая нягодная баба! Што з таго? Ды вось яна вам сама ўсё раскажа. Я, матачка мая, зусім зьбіўся з панталыку. Сёньня я і на пасаду не хадзіў. Толькі вы, родная мая, дарэмна ўпадаеце ў роспач. Дзеля вашага супакою я гатоў усе магазыны абегаць. Вы пішаце, што ў будучае зазірнуць баецеся. Ды сягоньня-ж а сёмай гадзіне ўсё даведаецеся. Мадам Шыфон сама да вас заедзе. Дык і не ўпадайце ў роспач; майце надзею, матачка; а вось і ўсё наладзіцца на лепшае — вось. Дык таго — вось, я ўсё фальбалу праклятую — эх, мне гэта фальбала, фальбала! Я да вас-бы забег, анёлачак, забег-бы, абавязкова забег-бы; я ўжо і так да брамы вашага дому разы два падыходзіў, ды ўсё Быкаў, гэта значыць, я хачу сказаць, што пан Быкаў усё злы такі, дык вось яно і не таго... Ну, ды ўжо што!

Макар Дзевушкін.

Верасьня 28.

Шаноўны Васпан

Макар Аляксеевіч!

На міласьць бога, бяжэце зараз да брыльянтшчыка. Скажэце яму, што заўшнічкі з пэрламі і смарагдамі рабіць ня трэба. Пан Быкаў кажа, што занадта багата. Што гэта кусаецца. Ён злуе; кажа, што яго кішані і так хапіла, і што мы яго рабуем, а ўчора сказаў, што калі-б раней знаў ды ведаў пра гэтакія выдаткі, дык і ня сватаўся-б. Кажа, што толькі возьмем шлюб і зараз-жа паедзем, што гасьцей ня будзе, і каб я круціцца і скакаць не спадзявалася, што яшчэ далёка да сьвята. Вось ён як кажа! А бог бачыць, ці патрэбна мне ўсё гэта! Сам-жа пан Быкаў усё заказваў. Я і пярэчыць яму нічога ня сьмею: ён папырсклівы такі. Што са мною будзе!

Б. Д.

Верасьня 28.

Галубок мой, Барбара Аляксееўна!

Я — гэта значыць, брыльянтшчык кажа, — добра; а я пра сябе хацеў спачатку сказаць, што я захварэў і ўстаць не магу з пасьцелі. Вось цяпер, як пара прышла поўная клопатаў і турбот, дык і прастуды напалі, вораг іх забраў-бы! Таксама паведамляю вас, што ў давяршэньне няшчасьцяў маіх яго сьветласьць захацелі быць суровым, і на Амельяна Іванавіча многа злаваліся і крычалі, і пад канец зусім змучыліся, бедненькія. Вось я вас і паведамляю пра ўсё, ды яшчэ хацеў вам напісаць што-небудзь, толькі вас турбаваць баюся. Я-ж, матачка, чалавек дурнаваты, просты пішу сабе што ні напала, дык можа быць, вы там што-небудзь і такога — ну, ды ўжо што!

Ваш.

Макар Дзевушкін.

Верасьня 29.

Барбара Аляксееўна, родная мая!

Я сёньня Тадору бачыў, галубок мой. Яна кажа, што заўтра ваш шлюб, а пасьля заўтрага вы ад яжджаеце, і што пан Быкаў ужо коняй наймае. Пра яго сьветласьць я ўжо паведамляў вас, матачка, ды яшчэ: — рахункі з магазына на Гарохавай я праверыў: усё верна, ды толькі вельмі дорага. Толькі за што-ж пан Быкаў на вас злуецца? Ну, заставайцеся шчасьлівыя, матачка! Я рад; так, буду я рад, калі вы будзеце шчасьлівыя. Я прышоў-бы ў царкву, матачка, ды не магу, баліць паясьніца. Дык вось я ўсё адносна лістоў: ну хто-ж цяпер іх перадаваць вам будзе, матачка? Так! Вы Тадоры аддзякавалі, родная мая! Гэта добрую справу вы зрабілі, сябра мой; гэта вы вельмі добра зрабілі. Добрую справу! А за кожную добрую справу вас бог бласлаўляць будзе. — Добрыя справы не застаюцца без ўзнагароды, і дабрачыннасьць заўсёды будзе ўшанавана вянком справядлівасьці боскай, ці рана, ці позна. Матачка! Я вам-бы шмат хацеў напісаць; так, кожную гадзіну, кожную хвіліну ўсё пісаў-бы, усё пісаў-бы! У мяне яшчэ ваша кніжка засталася адна. Аповесьці Белкіна, дык вы яе, ведаеце, матачка, не бярэце яе ў мяне, падарэце яе мне, мой галубок. Гэта не таму, што ўжо мне так яе чытаць хочацца. Але самі вы ведаеце, матачка, надыходзіць зіма; вечары будуць доўгія; сумна будзе, Дык вось-бы і пачытаць. Я, матачка, пераеду з маёй кватэры на вашу старую, і буду наймаць у Тадоры. Я з гэтай сумленнай жанчынай цяпер ні за вошта не разлучуся; да таго-ж, яна такая працавітая. Я вашу кватэру апусьцелую ўчора падрабязна аглядваў. Там, Як былі вашы ставочкі, а на іх шыцьцё, так яны і засталіся незачепленыя: у кутку стаяць. Я ваша шыцьцё разглядаў. Засталіся яшчэ тут шматочкі розныя. На адзін ліст мой вы нітачкі пачалі былі наматываць. У століку знайшоў паперкі лісточак, а на паперцы напісана — «Шаноўны васпан, Макар Аляксеевіч. Сьпяшаюся» — і толькі. Відаць вас хто небудзь перарваў на самым цікавым месцы. У куце за шырмачкамі ваш ложачак стаіць... Галубок вы мой!!! Ну, бывайце, бывайце, на міласьць бога. Адказвайце мне што-небудзь на гэты ліст як найхутчэй.

Макар Дзевушкін.

Верасьня 30.

Даражэнькі сябра мой, Макар Аляксеевіч!

Усё збылося! Выпаў мне лёс; ня ведаю, які, але я на волю бога здалася. Заўтра мы едзем. Разьвітваюся з вамі апошні раз, даражэнькі мой, сябра мой, дабрадзей мой, родны мой! Ня сумуйце аба мне, жывеце шчасьліва, памятайце пра мяне і спадзе на вас бласлаўленьне боскае! Буду я ўспамінаць вас часта ў думках маіх, у малітвах маіх — вось і скончылася гэта пара! Я мала радаснага забяру з сабой у новае жыцьцё з успамінаў мінулага; тым найдаражэйшымі будуць успаміны пра вас, тым даражэйшымі будзеце вы майму сэрцу. Вы адзіны сябра мой; вы толькі адны тут кахалі мяне! Я-ж усё бачыла, я-ж ведала, як вы кахалі мяне! Усьмешкай адной маёй вы шчасьлівыя былі, адным радком ліста майго. Вам трэба будзе цяпер адвыкнуць ад мяне! Як вы адны тут застанецеся! На каго вы тут застанецеся, добры, даражэнькі, адзіны сябра мой! Пакідаю вам кніжку, ставочкі, пачаты ліст; калі будзеце пазіраць на гэтыя пачатыя радкі, дык думкамі чытайце далей усё, што хацелася-б вам пачуць або прачытаць пра мяне, усё, што я ні напісала-б вам; а чаго-б я ні напісала-б цяпер! Успамінайце пра бедную вашу Барабарачку, якая вас гэтак моцна кахала. Усе вашы лісты засталіся ў камодзе ў Тадоры, у верхняй скрынцы. Вы пішаце, што вы хворыя, а пан Быкаў мяне сёньня нікуды ня пускае. Буду я вам пісаць, сябра мой, я абяцаюся; але-ж адзін бог ведае, што можа здарыцца. так, разьвітаемся цяпер назаўсёды, сябра мой, галубок, мой, назаўсёды!.. Ах, як-бы я цяпер абняла вас! Бывайце, мой сябра, бывайце, бывайце. Жывеце шчасьліва; бывайце здаровы. Мая малітва будзе вечна пра вас. О! як мне сумна, як сьціскае ўсю маю душу. Пан Быкаў кліча мане. Ваша навекі каханая

Б.

P. S. Мая душа перапоўнена, перапоўнена цяпер сьлязамі... Сьлёзы сьціскаюць мяне, рвуць мяне! Бывайце. Божа! як сумна!

Памятайце вашу бедную Барбарачку! _________________

Матачка, Барбарачка, галубок мой, даражэнькая мая! Вас вязуць, вы едзеце! Так, цяпер лепш-бы сэрца яны з грудзей маіх вырвалі, чым вас у мяне! Як-жа вы гэтак! — Вось вы плачаце і вы едзеце?! Вось я ад вас ліст цяпер атрымаў, увесь сьлязамі закапаны. Значыцца, вам ня хочацца ехаць; значыцца, вас сілком адвозяць, значыцца, вам шкада мяне, значыцца, вы мяне кахаеце! Ды як-жа, з кім-жа вы цяпер будзеце? Там ваш аму серцайку будзе сумна, маркотна і зябка. Туга яго высьсе, сум яго папалам разарве. Вы там памрыце, вас там у сырую зямельку паложаць; пра вас і паплакаць ня будзе каму там. Пан Быкаў будзе ўсё зайцоў труціць... Ах, матачка, матачка! на што-ж гэта вы адважыліся, як-жа вы на гэтакі спосаб адважыцца маглі! Што вы зрабілі, што вы зрабілі, што вы над сабой зрабілі! Вас-жа там у труну паложань; яны замораць вас там, анёлачак. Вы-ж, матачка, як пярынка, слабенькія! І я-ж дзе быў? Чаго я тут, дурань, страляў варон! Бачу, дзіця блюзьніць, у дзіцяці проста галоўка баліць! Чаму-ж тут па просту-б-дык, не, дурань-дурнем, і ня думаю нічога, і ня бачу нічога, быццам-бы і добра, быццам і справа не мая: і яшчэ за фальбалай бегаў!.. Не, не, я, Барбарачка, устану; і да заўтрашняга дня, можа быць, ачуняю, дык вось я і ўстану!.. Я, матачка, пад колы кінуся, а вас ня пушчу ад'яжджаць! Ды не, што-ж гэта на самай справе такое? Па якому праву ўсё гэта робіцца? Я з вамі паеду; я за карэтай вашай пабяту, калі мяне ня возьмеце, і буду бегчы, з усіх сіл, пакуль дух з мяне ня выйдзе. Ды ці ведаеце вы толькі, што там такое, куды вы едзеце, матачка? Вы, можа быць, гэтага ня ведаеце, дык мяне прабачце! Там стэп, родная мая, там стэп, голы стэп; вось як мая далонь голая! Там ходзіць баба бясчулая, ды мужык цёмны, п'яніца ходзіць, там цяпер лісты з дрэў асыпаліся, там дажджы, там сьцюдзёна, а вы туды едзеце! Ну, пану Быкаву там ёсьць занятак; ён там будзе з зайцамі; а вы што? вы паняй хочаце быць, матачка? Але, анёлачак вы мой! Вы зірнеце-ж на сябе, ці падобны вы на паню?.. Ды як-жа можа быць такое, Барбарачка! Да каго-ж я лісты буду пісаць, матачка? Так! вось вы вазьмеце і памысьліце, матачка, — значыцца, да каго-ж ён лісты будзе пісаць? каго-ж я матачкай называць буду: імем, любым такім каго называць буду? Дзе мне вас знайсьці пасьля, анёлачак мой? Я памру, Барбарачка, абавязкова памру; не перанясе маё сэрца такога няшчасьця! Я вас як сьвет божы кахаў, як дачку родную кахаў, я ўсё ў вас кахаў, матачка, родная мая! І сам дзеля вас толькі і жыў адных! Я і працаваў, і паперы пісаў, і хадзіў, і гуляў, і нагляданьні мае папер перадаваў у выглядзе сяброўскіх лістоў, усё таму, што ны, матачка, тут, насупраць, паблізу жылі. Вы, можа быць, гэтага і ня ведалі, а гэта ўсё было якраз так! Ага, паслухайце, матачка, вы абмяркуйце, галубок мой любенькі, як-жа гэта можа быць, каб вы ад нас паехалі? Родная мая, вам-жа ехаць нельга, немагчыма; проста аніякай магчымасьці няма! Вось-жа дождж ідзе, а вы слабенькія, вы празябнеце. Ваша карэта прамокне; яна абавязкова прамокне; яна, толькі як вы за заставу выедзеце, зломіцца, знарок зломіцца. Тут-жа ў Пецярбурзе вельмі кепска карэты робяць! Я і карэтнікаў усіх гэтых ведаю; яны толькі каб фасончык, цацачку там якую-небудзь зладзіць; а нямоцна! Прысягну, што нямоцна робяць! Я, матачка, на кален перад панам Быкавым кінуся; я яму давяду, усё давяду! І вы, матачка, давядзеце; толкам давядзеце яму! Скажэце, што вы застаецеся і што вы ня можаце ехаць!.. Ах, навошта гэта ён у Маскве на купчысе не жаніўся? Ужо няхай-бы ён там на ёй жаніўся! Яму купчыха лепш; яна яму куды лепш-бы ішла; ужо гэта я ведаю чаму! А я-бы вас тут у сабе трымаў. Ды што ён вам, матачка, Быкаў? Чым ён вам раптам любым зрабіўся? Вы, можа таму, што ён вам фальбалу ўсё купляе, вы, можа быць, таму! Ды што-ж Фальбала? навошта фальбала? Яна-ж, матачка, глупства! Тут рэч ідзе пра жыцьцё чалавечае, а яна, матачка, анучка фальбала; яна, матачка, фальбала-ж, анучка. Ды я вось вам сам, вось толькі што пенсію атрымаю, фальбалы накуплю; я вам яе накуплю, матачка; у мяне там вось і магазынчык знаёмы ёсьць; вось толькі пэнсіі дайце дачакацца мне, анёлачак мой, Барбарачка! Ах, божухна, божухна! Дык вы гэта абавязкова ў стэп з панам Быкавым адзяжджаеце, назаўсёды ад'яжджаеце! Ах, матачка!.. Не, вы мне яшчэ напішэце, яшчэ мне лісток напішэце аб усім, і калі паедзеце, дык і адтуль ліст напішэце, а то-ж, анёлак нябесны мой, гэта будзе апошні ліст; а ня можа-ж ніяк гэта быць, каб ліст гэты быў апошнім. Вось як-жа, гэтак раптам, якраз абавязкова апошні! Ды не, буду-ж я пісаць, ды і вы пішеце-ж... А то ў мяне і больш складна цяпер формуецца... Ах, родная мая, як складна! Вось я цяпер і ня ведаю, што гэта я пішу, ніяк ня ведаю, нічога ня ведаю, і не перачытваю, і складу не папраўляю, а пішу толькі-б пісаць, толькі-б вам напісаць пабольш... Галубок мой, родная мая, матачка вы мая!

ЗАЎВАГІ

Да ліста «8 красавіка».

«Пра Гомэра і пра Брамбуса гаворыць» — Гомэр — вядомы грэцкі поэт, аўтар «Іліяды» і «Одысэі»; барон Брамбэўс — псэўданім крытыка Сенкоўскага, які рэдагаваў у 40-х гадох часопіс «Библиотека для чтения».

«Асыгнацыі» — у мінулым сталецьці грашовыя разьлікі рабіліся двума спосабамі — на асыгнацыі, папяровыя грошы, і срабрам. 35 рублёў асыгнацыямі раўняліся 15-20 рублём срэбрам.

Мая 20.

«Рандэву» — ад францускага rendez vous — спатканьне.

Чэрвеня 26.

«...Уладзімер скалтнуўся, і палшалёна забулькатаў у ім, і кроў ускіпела». — Дастаеўскі вуснамі Дзевушкіна кпіць у гэтым урыўку з тых аповесьцай з жыцьця «вялікага сьвету», якіх процьму зьявілася ў 30-х і ў пачатку 40-х гадоў XІX веку. Героі гэтых аповесьцай вызначаліся шалёным палам і пачуцьцямі, да таго высокімі, што яны здаваліся непадобнымі да сапраўднасьці. Скромнаму, але разьвітаму мешчаніну Дзевушкіну тыя пакутлівыя графіні і демонічныя Сьмельскія не без падставы здаваліся сьмешнымі. Тое самае можна сказаць і пра аповесьць «Ярмак і Зюлейка», урывак з якой Макар выпісвае Барбарачцы.

«Ці ведаеце вы Івана Пракопавіча Жоўтапуза? Ну, вось той самы, што ўкусіў за нагу Пракопа Іванавіча. Іван Пракопавіч чалавек жорсткага характару, але затое рэдкі добрадзей; наадварот, Пракоп Іванавіч надзвычайна любіць рэдзьку з мёдам. А вы ведаеце Палагею Антосеўну? Ну, вось тая самая, якая заўсёды спадпіпу надзяе навыварат». — Адкрытая пародыя на спосаб лёгкага апавяданьня, якім напісаны шмат аповесьwяй Гоголя, як «Аповесьць пра тое, як пасварыўся Іван Іванавіч з Івапам Нічыпарагічам». Там чыта знойдзе Антося Пракопавіча Пупапуза. «Іван Іванавіч крыху баязьлівага характару. У івана Нікіфаравіча, наадварот, нагавіцы ў шырокіх фалдах..» «Вы ведаеце Агапу Хвяхосаўну? Тая самая, што адкусіла вуха ў засядацеля» і г. д.

«Контэса-дзюшэса» — мяношка, якую даў Дзевушкін вялікасьвецкім героіням Comtessa (па франц. графіня duchesse — герцогіня).

Поль-дэ-Кок (1794-1871) — францускі пісьменьнік 30-х і 40-х гадоў, творы якога вызначаліся няпрыстойным, няскромным зьместам. Сярод расійскіх крытыкаў асабліва сурова змагаўся з Поль-дэ-Кокам Бялінскі. Не зважаючы на гэта, яго творы перакладаліся і чыталіся з вялікай ахвотай.

Ліпеня 1.

«Івікавы жураўлі» — верш Шыльлера, удала перакладзены В. А. Жукоўскім.

«Станцыёны нагледчык» — адзін з лешшых твораў Пушкіна. Напісаны ім у 1830 г. і ўвайшоў у «Аповесьці Белкіна», якія Барабарачка паслала Макару пачытаць. Аповесьць зрабіла на Дзевушкіна надзвычайна моцнае ўражаньне. У вобразе Вырына ён адчуў глыбокую псыхолёгічную праўду. Гэта адно з самых важных месц «Бедных людзей».

Ліпеня 28.

«Амбіцыйны» — слова, якое вельмі падабалася Макару Дзевушкіну. Паходзіць ад слова «амбіцыя» (францускае ambition). Літаральнае значэньне — ганарлівасьць.

«Дэбош» - ад франц. debauche — распуста, гулянка, непарадак.

«Сотэ папільет» — патрава ў рэсторане.

«Пашквілянты няпрыстойныя...» — ад слова пасквіль — брыдкая плётка, непраўдзівы данос.

«Тытулярны райца» — адзін з самых дробных чыноў у дарэволюцыйныя часы. Тытулярным райцам, між іншага, быў і Акакі Акакіевіч Башмачкін.

Жніўня 5.

«Будачнік» — так у дарэформаваных гарадох звалі ніжэйшых паліцэйскіх, якія вартавалі ў адумысловых будках, на рагох вуліц.

Жніўня 11.

«Конкета» — ў значэньні інтрыгі каханьца (фрап. conquete — заваёва).

«Ловелас» — першапачатковае імя распуснага героя романа Рычардсона «Кларыса Гарлоў», у больш шырокім сэнсе — спакусьнік.

Верасьня 11.

«Пчелка» — г. зн. «Северная. Пчела», газэта, якую выдаваў Ф. Булгарын.