Географія Эўропы (1924)/Паўднёвая Эўропа/Альпы
| ← Італія | Альпы Падручнік Аўтар: Мікалай Азбукін 1924 год |
Балканскі паўвостраў → |
Прапануем да спампаваньня!
Альпы.
(Азнач географічнае палажэньне Альпійскага горнага ўкладу: Вылічы адлегласьць заходняга канца Альпійскай дугі ад усходняга канца. Вылічы даўжыню ўнутранага і знадворнага краёў дугі).
Найвышэйшыя горы Эўропы — Альпійскія горныя зморшчы — шырокай дугой абхапляюць з поўначы Лямбардзкую нізіну і такім чынам аддзяляюць Італію ад паўночна-заходняга географічнага абшару нашае часткі сьвету. Як і ўсе галоўныя горныя ланцугі Паўднёвай Эўропы, Альпы ўтварыліся параўнаўча ня вельмі даўно, і зморшчавую будову іх лёгка можна прасачыць. Гэтым Альпы адразьняюцца ад спрадвечных зруйнованых ужо гор і плоскаўзвышшаў Паўночна-Заходняй Эўропы (а таксама ад горстаў Кастыліі, Сардыніі, Корсікі).
Аднак, лежачы далёка на поўнач ад іншых паўднёва-эўропэйскіх старонак (якіх?), Альпы маюць шмат супольнага з суседнімі заходня-эўропэйскімі краінамі і могуць лічыцца пераходным краем між Паўднёвай і Паўночна-Заходняй Эўропай.
У ледавіковую эпоху, калі пад тоўстым пластом лёду хавалася ўся Паўночная Эўропа, у Альпах вялізныя сьнягі ды ледавікі займалі многа болей прасторы, як цяпер. Ледавікі пакрывалі ўсе горы і даліны Альпійскага ўкладу, трымаліся нават на падгор’ях ланцуга. Ад тых часоў засталіся паўсюды раскіданыя лёдам морэны, ад тых-жа часоў захаваліся ў Альпах вазёры. (На высокіх горах, дзе ледавік цярушыў скалы, вазёрамі зрабіліся яміны, вышчарбленыя лёдам; у прыгор’ях вазёрамі зрабіліся яміны між морэнавых грудоў і ўзгоркаў).
Цяпер вечныя сьнягі ляжаць толькі на самых высокіх горах (вышэй за 2500—3200 мэтраў над роўнем мора).
На паўночных і заходніх схілах сьнегавая мяжа ляжыць значна ніжэй, чымся на цёплых і сухіх схілах паўднёвых (чаму?).
На высока лежачых катлінах сьнягі пакрысе ператвараюцца ў зерналёд, той з свайго боку — у лёд, а лёд спаўзае па горных далінах на ніз, значна ніжэй сьнегавой мяжы і растае аканчальна толькі там, дзе ўжо сьпее збожжа і растуць лясы. Там, дзе канчаюцца ледавікі, з расталага лёду ўтвараюцца рэчкі ды рэкі, шпаркія, бурныя, багатыя на вадаспады і парогі. Паволі, але бязупынна ледавікі ды рэчкі руйнуюць вярхі гор і пераносяць адломкі скал на ніз у суседнія раўніны.
Мал. 23. — Краявід у Бэрнскіх Альпах.
Апроч гэтых павольных зьмен у выглядзе паверхні, часамі адбываюцца раптоўныя зьмены, якія ня мала шкодзяць насельнікам стараны. Такімі раптоўнымі зьявішчамі бываюць сьнегазвалы (лавіны), або неспадзяваныя абвалы брыл горнага сьнегу; муры, або страшэнныя струмені гразі, жарствы і каменьня, якія сьцякаюць з гор пасьля ўлеваў; нарэшце горныя абвалы вялізных скал, ужо раней падмытых вадой або падточаных лёдам. Гэтыя раптоўныя звалы сьнегу або адломкаў скал іншы раз засыпаюць даліны рэк, перагараджваюць ім дарогу і прымушаюць іх разьлівацца ў вазёры. Сьнегазвалы і абвалы інўы раз засыпаюць цэлыя вёскі разам з іх насельнікамі і жывёлай.
Усе гэтыя зьявы, а асабліва чыннасьць лёды і вады, моцна паразьядалі вярхі ды схілы Альп, пераважна там, дзе яны складаліся з мяккіх пластоў. Альпійскі краявід адзначаецца вялікай рознастайнасьцю. Высачэнныя вострыя вярхі чаргуюцца з нізкімі праходамі, выгоднымі для зносін насельнікаў абапал лежачых раўнін. Гэтым Альпы адразьняюцца ад сьценападобных Пірэнэяў і Каўказу.
Зьмена высокіх гор глыбокімі вузкімі цясьнінамі, белыя бліскучыя сьнягі, блакітныя ледавіковыя струмені, кволая зеляніна горных лугоў над цёмным зелянівам лясоў, хмурыя голыя скалы над гладкай паверхняй глыбокіх праглядных вазёр, ля якіх красуюць сады ды сьпе збожжа, — усё гэта робіць вельмі прыемнае ўражаньне і вабіць сваёю красой і прыгожасьцю.
Мал. 24. — Рывьера.
Клімат Альп, як і заўсёды ў горных старонках, такі самы рознастайны, як і краявід. Пад забаронай Альпійскіх ланцугоў паўднёвыя схілы Альп, напрыклад, берагі паўднёва-альпійскіх вазёр (Гарда, Комо, Маджорэ), а таксама ўзьбярэжжа Міжземнага мора, гэтак званая Рывьера, карыстаюцца цёплым падзваротнікавым кліматам, такім, як у Сярэдняй і Паўднёвай Італіі.
Горад Ніца ў Рывьеры мае сярэднюю тэмпэратуру году +15,7° па Ц., сярэднюю ліпеня +23,9°, студзеня +8,4°.
Паўночныя прыгор’і, наадварот, маюць запраўдны заходня-эўропэйскі клімат з прахалодным летам, ня вельмі сьцюдзёнай зімой і багатымі ападкамі ўва ўсе поры году. Зіма тамака цяплейшая за беларускую, але значна халадней, чымся ў Рывьеры, а лета халаднейшае нават як у нас на Беларусі.
Сярэдняя тэмпэратура году ў Цюрыху +8,5°, сярэдняя ліпеня +18,4°, студзеня −1,6°
У замкнутых горных далінах, акружаных горамі, клімат досыць цёплы, сухі (чаму?). Розьніца між летам і зімой тамака вельмі значная.
Места Боцэн мае сяр. тэмп. году +12°, ліпеня +23°, студзеня 0°.
На гары Сэнтыс у Паўночных Альпах на вышыні 2470 м. н. р. м. сяр. тэмп. году −2,1°, ліпеня +5,2°, студзеня −8,3°.
Па самых высокіх вярхох (вышэй за 3200 м.) нават у ліпені сярэдняя тэмпэратура дня заўсёды ніжэй 0°.
Уздымаючыся ўгару па схілах Альп, паветра, прынесенае ветрамі, шпарка ахалоджваецца, дзеля таго ня можа зьмяшчаць у сабе тэй пары, што зьмяшчала раней, і выдзяляе яе ў стане ападкаў. З гэтай прычыны паўсюды, а асабліва на заходніх схілах (чаму?), у Альпах выпадае вельмі многа ападкаў. (У Цюрыху 1100 м., у Сэн-Галене 1250, у Тольмэцо 2420 мм.). Альпійскай вадой жывяцца галоўныя рэкі Заходняй Эўропы: Рэн, Рона, прытокі Дунаю і шмат іншых.
Дзякуючы Альпам, гэтыя рэкі ўлетку маюць яшчэ болей вады, як у іншыя поры году, бо ўлетку асабліва шпарка растаюць альпійскія сьнягі і ледавікі і даюць рэкам вельмі многа вады.
(Пералічы ўсе адзначаныя на карце рэкі, якія пачынаюцца ў Альпах. Праз якія альпійскія вазёры яны працякаюць?).
Асаблівасьцю альпійскага клімату зьяўляецца фэн, гарачы і сухі вецер, які дзьме з паўдня, з гор. Гэты вецер раптам падвышае тэмпэратуру паветра ступеняў (градусаў) на 17 па Цэльсію. У час фэну ўзімку растаюць сьнягі, з гор валяцца сьнегазвалы, а ўвосені хутчэй дасьпявае вінаград.
Расьліннасьць Альпійскай старонкі адзначаецца такой самай рознастайнасьцю, як і клімат, і залежыць галоўным чынам ад вышыні месца над роўнем мора. Вечназялёныя паўднёва-эўропэйскія дрэвы растуць толькі ў Рывьеры ды па берагох вазёр на паўднёвых схілах (там, дзе падзваротнікавы клімат). Па паўночных прыгор’ях і ў ніжняй частцы горных схілаў растуць мяшаныя, пераважна ліставыя лясы, якія складаюцца на поўначы з дубоў, букаў, ельніц і елак, а на поўдні — з ядобных каштанаў. Вышэй (пачынаючы ад вышыні 1300—1700 мэтраў) ліставыя гатункі дрэў зьнікаюць, і застаюцца толькі хвоя, мадрына і кядровая хвоя. Затое там побач з лясамі і вышэй за іх (самыя непераборлівыя дрэўныя расьліны могуць расьці да вышыні 2300 м.) распасьціраюцца багатыя сочныя лугі з густой травой і прыгожымі рознакалёрнымі краскамі. Яшчэ вышэй на зрывістых, не пакрытых сьнегам схілах трапляюцца адны толькі лішаі. У недаступных альпійскіх лясох і лугох захавалася ячшэ многа розных дзікіх жывёл, адны з якіх, як ваўкі, мядзьведзі, ужо зьніклі ў суседніх раўнінах, другія, як серна, бабак, — заўсёды жылі толькі ў горных мясцовасьцях.
Лежачы на мяжы Паўднёвай і Паўночна-Заходняй Эўропы, Альпы зьяўляюцца граніцай розных народаў, якія з даўных часоў біліся паміж сабой за панаваньне ў гэтай старонцы.З пачатку гістарычных часоў на паўночных схілах Альп жылі кельты, на паўднёвых - лігуры, а на ўсходзе, апроч таго, - яшчэ рэты. У часы сусьветнай Латыньскай (Рымскай) дзяржавы ўсе тутэйшыя пляменьні падпалі пад уплыў латыньцаў, запазычылі ад іх культуру і мову. У часы вялікіх перасяленьняў сюды надышлі розныя гэрманскія пляменьні, з якіх алеманы асталяваліся на поўначы, бургунды - на захадзе, лянгабарды - на поўдні. З часам два апошнія народы зьліліся з тубыльцамі, латынізаваліся і ўвайшлі ў склад францускай (на захадзе) і італійскай (на поўдні) нацый. Наадварот, алеманы, на зямлі якіх латыньскія ўплывы былі слабейшымі, захавалі гэрманскую мову і ўвайшлі ў склад нямецкага народу. Як і заўсёды ў горных старонках, у Альпах захаваліся і рэшткі тубыльцаў. Гэта рэтороманцы або лядыны, патомкі латынізаваных рэтаў. Пасьля ўсіх на паўднёвым усходзе асталяваўся славянскі народ - славенцы.
З сучасных народаў Альпійскай старонкі італійцы (і рэтороманцы) пераважваюць на паўднёвых схілах, французы - на заходніх, немцы - на паўночных, славенцы - на крайнім паўднёвым усходзе. Згодна з гэтым паўднёвыя схілы належаць да Італійскага каралеўства, заходнія - да Францускай рэспублікі, на паўднёвым усходзе пачынаюцца ўладаньні Паўднёвай Славяншчыны, а на нямецкіх землях утварыліся 2 дзяржавы: Аўстрыя (на ўсходзе) і Швайцарыя, у склад якой уваходзяць часткай землі, залюдненыя і французамі, і італійцамі ( і рэтороманцамі).
Сярод заняткаў люднасьці пераважвае паўсюды сельская гаспадарка, асабліва гадоўля жывёлы, для якой па горных лугох хапае найлепшай сочнай спажывы. Добра стаіць тамака малочная гаспадарка, выраб сыраў, масла, згушчанага малака. У горах гадоўля жывёлы мае так званы альпійскі пастухоўскі характар. Узімку жывёлу трымаюць у хлявох па далінах; увясну гоняць угару і пасьвяць у пасе лясоў. Улетку, па меры таго, як растаюць сьнягі у вышэйшых пасох, гоняць жывёлу яшчэ вышэй - у горныя лугі, дзе кожная вёска даліны мае пуні ды хаты (так званыя шале) для сваіх пастухоў. Увосені статкі пакрысе спускаюцца на ніз, пакуль ня вернуцца ў даліны на вёскі. Земляробства магчыма толькі ў ніжэйшых пасох. Там сеюць кіяхі, пшаніцу, саджаюць вінаграднік, яблыні, ігрушы, а на поўдні, апроч таго, морву ды алейнае дрэва (апошняе толькі ў Рывьеры ды на берагох вазёр Комо і Гарда). Фабрычная прамысловасьць пачала красаваць толькі ў апошнія гады, дзякуючы карыстаньню сіл горных рэчак. Раней тут панавалі выключна саматужныя промыслы - выраб гадзіньнікаў, апрацоўка шоўку і г. д. Затое гандаль з даўных часоў мае вялікую значнасьць. Альпійскія праходы вельмі выгодны для зносін. З даўных часоў праз іх пралягаюць важныя гандлёвыя дарогі, а ў апошнія часы праз гэтыя праходы прабілі тунэлі ды праклалі чыгункі. Па прадоўжных далінах таксама праходзяць лепшыя сучасныя дарогі, а па значных вазёрах адбываецца бойкі параходны рух. Хараство краявіду і дастатнасьць добрых дарог вабіць сюды многа падарожнікаў з усёй Эўропы. Што-год сюды наяжджае шмат багатага люду, ад якога мясцовая люднасьць мае значную карысьць.
Паводле асаблівасьцяй прыроды і люднасьці Альпійскую старонку можна падзяліць на 5 асобных краін: 1) Заходнія Альпы, 2) Юру, 3) Швайцарскае ўзгор'е, 4) Швайцарскія Альпы, 5) Усходнія Альпы.
Заходнія Альпы цягнуцца з паўдня на поўнач ад берагоў Міжземнага мора да Леманскага (Жэнэўскага) возера. Гэтая частка Альпійскага ўкладу складаецца з трох роўналежных ланцугоў. Самы ўсходні з іх складзены з гранітаў і іншых цьвёрдых крышталічных скал, зьяўляецца вадападзелам між рэкамі, што сьцякаюць на ўсход у По і на захад у Рону. (Назаві гэтыя рэкі паводле карты). Па хрыбце гэтага ланцуга праходзіць мяжа Францускай і Італійскай дзяржаў. З паўдня і з захаду гэты
Мал. 25. — Монблян.
ланцуг ахапляецца другім, сярэднім, таксама складзеным з крышталічных скал. Сярэдні ланцуг Заходніх Альп спачатку цягнецца, нібы працяг Апэнін, каля самага берагу Міжземнага мора. Пад забаронай гэтай часткі сярэдняга ланцуга прытулілася прыгожае ўзьбярэжжа, гэтак званая Рывьера, з прыемным падзваротнікавым кліматам і багатай вечназялёнай расьліннасьцю. Гэта — беспасрэдны працяг Апэнінскй Рывьеры. Зьвярнуўшы на поўнач, сярэдні ланцуг дасягае найвялікшай вышыні. Тут, ужо блізка ад Леманскага возера, знаходзіцца магутнае сугор’е Монблян, верх якога зьяўляецца найвышэйшым пунктам усяго Альпійскага ўкладу і ўсёй Эўропы, бо дасягае вышыні каля 5 вёрст (4810 мэтраў) над роўнем мора. Вялічэзныя палі зерналёду апранаюць гэтую вялізную гару, магутныя ледавікі спаўзаюць па яе схілах у суседнія даліны.
Трэці, самы заходні ланцуг Заходніх Альп складаецца ўжо з вапнавых пластоў і зьяўляецца значна ніжэйшым за два першыя.
Насельнікі Заходніх Альп пераважна італійцы, або (на захадзе) блізкія да іх паўднёвыя французы, займаюцца гадоўляй дробнай жывёлы, у далінах дзе-ні-дзе сеюць збожжа, але жывуць бедна, па ўбогіх, далёка раскіданых адна ад аднэй вёсках.
Мал. 26. — Надбярэжжа Ў Ніцы.
Выняткам зьяўляецца Рывьера, дзе люднасьць жыве густа, дзякуючы падзваротнікаваму клімату, займаецца вінаградніцтвам, садоўніцтвам і ральніцтвам. Тутака добра ўзрастаюць паўднёвыя пладовыя дрэвы, алейнае дрэва і морва. Сюды ў чароўна абстаўленыя здароўніцы-курорты зьяжджаюцца лячыцца хворыя на грудзі з усіх краёў сьвету; тутака шукаюць адпачынку і ўцех багатыры ўсёй Эўропы.
Асяродкам гэтага харошага куточка можа лічыцца Ніца (150 тыс. нас.) прыгожы горад раскошы, кветак і шыкоўных готэляў для багатых падарожнікаў. Яснае неба, цёплае паветра і вечная зеляніна дрэў асабліва вабяць сюды насельнікаў туманнай Паўночнай Эўропы і ў тым ліку хворых на сухоты, якія лечацца ў ваколічных здароўніцах.
- На усход ад Ніцы ляжыць самая маленькая паводле прасторы дзяржава Эўропы - княства Монако (21 кв. клм., 23000 насельнікаў, у склад якога ўваходзяць толькі 3 маленькіх мястэчкі. Адно з іх - Монтэ-Карлё слыне сваім домам гульні ў рулетку, дзе чужаземныя багатыры прагульваюць свае грошы на карысьць маленькай дзяржавы. (Грамадзянам Монакскага княства гуляць у рулетку забараняецца). У Монако знаходзіцца адна з лепшых біолёгічных морскіх станцый, дзе можна ўбачыць усякія морскія дзівы Міжземнага мора.
У паўночнай частцы краіны на рацэ Ізэр ляжыць места Грэнобль (77.000 насельнікаў), культурна-экономічны асяродак краіны, з слынным унівэрсытэтам, вырабам скуры і пальчатак і бойкім гандлем з Італіяй праз альпійскія праходы.
Юра можа разглядацца, як працяг заходняга ланцуга Заходніх Альп. Гэта шэраг невысокіх (найвышэйшы верх Крэт-дэ-ля-Нэж дасягае 1700 м. н. р. м.) раўналежных горных зморшчаў, якія выцягнуліся з паўднёвага захаду на паўночны ўсход. Удоўж іх праходзіць мяжа францускай і Швайцарскай рэспублік. Як і заходні ланцуг Заходніх
Мал. 27. — Ніца. Пячоры ў гарадзкім садзе.
Альп, Юрскія зморшчы складаюцца пераважна з вапнякоў. Вільгатны і досыць прахалодны клімат гэтай краіны, а таксама няўродлівыя вапнавыя грунты перашкаджаюць пашырэнню ральніцтва. Па скуднай пашы і горных схілах наслеьнікі краіны пасьвяць авечак і коз, а ў падгор'ях вырабляюць дзе-ні-дзе віно. З даўных часоў тутэйшая люднасьць шукала пабочных заработкаў, і здаўна тут тысячы гаспадароў займаюцца саматужным вырабам гадзіньнікаў. Насельнікі краіны гавораць пераважна пафранцуску, і толькі на паўночна-ўсходніх прыгор’ях — панямецку.
Заходняя частка краіны належыць да Францускай дзяржавы; усходнія часткі ляжаць у межах Швайцарыі і складаюцца з некалькіх самаўрадных акруг — так званых кантонаў.
У залюдненай немцамі частцы на Рэне ляжыць важны гандлёвы горад Базэль (пафранцуску Баль, 140 тыс. насельн.), у якім крыжуюцца сухаземныя дарогі з Вугоршчыны ўва Францыю і з Італіі ў Заходнюю Нямеччыну праз Альпы. Адгэтуль пачынаецца параходны рух па Рэне. Базэль зьяўляецца самаўрадным швайцарскім кантонам.
Швайцарскія Альпы цягнуцца з захаду на ўсход і складаюцца з двох роўналежных ланцугоў. Абодва гэтыя ланцугі складаюцца пераважна з крышталічных скал і аддзяляюцца адзін да аднаго прадоўжнай далінай, па якой на захад цячэ Рона, а на ўсход — вышні Рэн.
Паўднёвы ланцуг зьяўляецца працягам усходняга ланцуга Заходніх Альп, але дасягае большай вышыні, бо найвышэйшыя вярхі яго — Монтэ Роза (4640 м н. р. м.) і стромкі недаступны Матэргорн (4505 м.) — па сваёй вышыні спушчаюць толькі Монбляну. Найніжэйшы праход у гэтым ланцугу — Сымплёнскі (2010 м н. р. м.) — перарэзаны тунэлем, па якім праходзіць чыгунка з даліны Роны ў бок возера Маджорэ. Гэты тунэль цягнецца на 19 вёрст і лічыцца найдаўжэйшым на ўсім сьвеце. На ўсход адгэтуль праз Сэн-Готардзкае зьніжэньне пракопаны яшчэ болей вядомы чыгункавы тунэль (з даліны Рэйсу ў даліну Тычыно).
Паўночны ланцуг Швайцарскіх Альп мусіць лічыцца за працяг сярэдняга ланцуга Заходніх Альп і пачынаецца блізка Леманскага возера пад назовам Бернскіх Альп. Хараство краявіду прынаджвае сюды асабліва многа падарожнікаў. Вострыя, апранутыя белымі сьнягамі вярхі па-над хмарамі, магутныя ледавікі, прыгожыя горныя лугі ды цёмныя лясы горных схілаў складаюць запраўды цікавае дзіва і могуць лічыцца лепшай аздобай Швайцарыі. На самыя прыгожыя з Бэрнскіх гор пракладзены асаблівыя чыгункі з зубкаватымі рэйкамі (напрыклад, на слынную прыгожую гару Юнгфрау (4197 м.). З аднэй гары (Вэтэргорн 3708 м.) спаўзае самы доўгі ледавік Эўропы, так званы Алечглетчэр (24 клм. удоўжкі), што дае ваду пачаткам Роны. Працяг Бэрнскіх Альп пад назовам Фірвальдштэцкіх упіраецца ў аднаназоўнае возера. Каля гэтага возера ляжаць тыя землі, якія могуць лічыцца калыскай Швайцарскай дзяржаўнасьці.
Насельнікі гэтай ваколіцы першыя паднялі штандар паўстаньня супроць уціску нямецкай улады і паноў і абвясьцілі незалежную Швайцарскую рэспубліку, у склад якой спачатку ўвайшлі толькі 4 кантоны, з часам далучылася яшчэ некалькі сялянскіх суполак і вольных мест і, нарэшце, усе землі краіны Швайцарскіх Альп, Швайцарскага ўзгор’я ды частка Юры. Швайцарская рэспубліка (41300 кв. клм., 3900 тыс. нас.) лічыцца фэдэрацыйнай і складаецца з асобных маленькіх рэспублік — кантонаў. Кожны кантон мае свае законы, свой урад і свае парадкі. Толькі вайсквыя, загранічныя, чыгункавыя ды паштовыя справы знаходзяцца пад кіраўніцтвам супольнага хаўруснага ўраду. Гэты ўрад складаецца з палаты народных прадстаўнікоў, абабраных ад усяго насяленьня дзяржавы, рады паслоў (па адным ад кожнага кантону) і хаўруснай рады з старшынёй на чале, абабранай дзьвюма першымі ўстановамі. Усе мовы, веры і партыі карыстаюцца поўнай свабодай у Швайцарыі, і шмат так званых політычных злачынцаў з усіх дзяржаў Эўропы хаваецца тут ад прасьледаваньняў сваіх урадаў. Сярод дзяржаў Заходняй Эўропы Швайцарская рэспубліка зьяўляецца найболей дэмократычнай. Важнымі асаблівасьцямі яе констытуцыі зьяўляюцца: усенароднае галасаваньне галоўных законаў і права ўсіх грамадзян падаваць свае законапроэкты за належнай колькасьцю подпісаў на разгляд законадаучай установы (парлямэнту).
Мал. 28. — Зубкаватая чыгунка на гару Рыгі ў Швайцарыі.
Асьвета ў Швайцарыі стаіць вельмі высока. Няпісьменых бязмаль-што зусім няма; для вышэйшай адукацыі існуе аж 7 унівэрсытэтаў, у якіх навучаецца між іншым шмат чужаземцаў. У Швайцарскіх Альпах мала прыгоднай для гаспадаркі зямлі, а дзеля таго гушчыня залюдненьня тут невялікая (каля 50 ч. на кв. клм., а месцам толькі 15). Народ жыве небагата, але вольна, адзначаецца сумленнасьцю, працаздольнасьцю і чыстатой старасьвецкіх поглядаў і звычаяў. На поўдні краіны жывуць італійцы, на паўднёвым усходзе захавалася старадаўная рэтороманская мова, на поўначы - нямецкая. Аднак усе швайцарцы адчуваюць сябе грамадзянамі аднэй дзяржавы і ня імкнуцца да злучэньня з суседнімі аднамоўнымі вялікімі дзяржавамі.
Як і паўсюды ў Альпах, галоўным заняткам люднасьці краіны зьяўляецца гадоўля малочнага быдла. Па багатых горных лугох скаціна знаходзіць найлепшую спажыву ў працягу ўсёй вясны, лета і восені; узімку яе трымаюць у далінах па вёсках у хлявох. Сыр, масла, згушчанае малако і чакаляда - галоўныя продукты вывазу з краіны. Важны даход насельнікам даюць чужаземныя падарожнікі, што зьяжджаюцца сюды любавацца прыгожай прыродай. Зато швайцарцы налягаюць, каб даць гэтым падарожнікам як мага болей выгод. Па усіх найболей цікавых мясцовасьцях пабудованы найлепшыя готэлі; усюды, дзе было магчыма, праложаны найлепшыя дарогі; на вярхі гор шмат дзе вядуць чыгункі з зубкаватымі рэйкамі. Ня гледзячы на цяжкія прыродныя перашкоды, швайцарская чыгункавая сець належыць да гусьцейшых у Эўропе. Тунэлі і масты швайцарскіх чыгунак могуць лічыцца дзіўнымі па цяжкасьці іх пракладаньня і чароўнымі па сваёй красе.
Мал. 29. — Дарогі ў Швайцарскіх Альпах.
Малая колькасьць добрай зямлі прымушае швайцарцаў сяліцца хутарамі або фольваркамі каля тых кавалачкаў удобнай зямлі, якія раскіданы далёка адзін ад аднаго па далінах і пакатах гор. Толькі на поўдні сярод швайцарскіх італійцаў трапляюцца значныя вёскі. Гарадоў, больш-меньш выдатных, зусім няма, бо сельская гаспадарка рашуча пераважвае ў краіне.
Інтэрлякэн, у які зьязжджаюцца падарожнікі, што жадаюць узьбірацца на Юнгфраў, зьяўляецца маленькім мястэчкам. Поўны чужаземцаў гандлёвы горад Люцэрн (44000 н.) ляжыць каля выйсьця р. Рэйсу з Фірвальдштэцкага возера ўжо на мяжы краіны. (Гл. мал. 31).
Швайцарскае ўзгор'е ляжыць між Юрой і Швайцарскімі Альпамі. Яно выцягнута з паўднёвага захаду на паўночны ўсход ад Леманскага да Бодэнскага вазёр. У ледавіковую эпоху магутныя альпійскія ледавікі, спаўзаючы з паўночных схілаў Альп, патроху пакрылі грубым пластом усю гэную краіну, падняліся на Юру і нават перакінуліся праз яе. З таго часу на Швайцарскім проскаўзвышшы засталіся пласты ледавіковага навалу, з якіх і складаюцца тамтэйшыя ўзгоркі і груды. У тых месцах, дзе адклалася мала гэтага навалу, утварыліся яміны-катліны, якія з часам зрабіліся вазёрамі. Асабліва вялікія вазёры стварыліся на ўскрайках краіны: Бодэнскае возера, праз якое працякае Рэн, на паўночным усходзе, і Леманскае, праз якое цячэ Рона, на паўднёвым захадзе. (Якія яшчэ вазёры адзначаны на карце? Якія рэкі праз іх працякаюць?). Клімат краіны вільгатны, заходня-эўропэйскі: лета прахалоднае, маразоў узімку бязмаль-што ня бывае, ападкаў заўсёды хапае.
Мал. 30. — Мястэчка Інтэрлякен каля гары Юнгфраў у Бэрнскіх Альпах.
Грунты пераважна дзярнова-падзольныя, неўраджайныя, але, дзякуючы дастатнай колькасьці ападкаў, пры добрым угнойваньні даюць даволі значныя ўраджаі збожжа. Калісь краіну пакрывалі густыя мяшаныя лясы, але даўно ўжо большую частку іх павысякалі ды ўзаралі. Спачатку сеялі шмат жыта, аўсу, ячменю, пшаніцы ды іншага збожжа, але потым завялі шматпалёўку і цяпер большую частку ральлі засяваюць кармавымі травамі ды корань-плодамі. Свайго збожжа цяпер не хапае, але затое сяляне маюць шмат корму для жывёлы, гадоўля якой зьяўляецца адным з галоўных заняткаў.
За дапамогай моцна разьвітай сельска-гаспадарчай коопэрацыі сяляне вырабляюць свае тавары на падставе прынцыпу падзелу працы. Дзякуючы гэтаму продукцыйнасьць сельскай гаспадаркі на Швайцарскім узгор'і многа большая, як у іншых краёх Эўропы.
Малюнак
Па берагох швайцарскіх вазёр многа садоў і вінаградняў, а па местах існуе шмат фабрык, якія замест апалу карыстаюцца сілай горных рэк. З даўных часоў на Швайцарскім узгор'і, як і ў Юрскай краіне, красуюць саматужныя промыслы, асабліва выраб гадзіньнікаў. У цяперашнія часы аднак фабрычная прамысловасьць мае значна большую вагу, як саматужніцтва. Можна сказаць, што Швайцарскае ўзгор'е належыць да вельмі прамысловых краёў сьвету. Сярод мясцовых фабрык пераважваюць буйныя з вялікім лікам работнікаў.
Гэта дапамагае работнікам гуртавацца дзеля супольнага змаганьня за свае інтарэсы. Забастоўкі работнікаў дзеля павялічэньня заработнай платы тут здараліся ўжо гадоў 70 назад. Цяпер профэсыянальным работніцкім рухам кіруе Цэнтральны Саюз профорганізацый, які аб’яднаў сотні тысяч работнікаў. Пакуль што гэты Саюз знаходзіцца пад уплывам соцыялістычнай партыі, якая дапушчае супрацоўніцтва з буржуазіяй, аднак сярод фабрычных работнікаў пачынае ўсё большымі сымпатыямі карыстацца ўтвораная ў 1921 г. комуністычная партыя.
Галоўныя фабрыкі краіны вырабляюць крамніну, трыкотаж, чакаляду, фарбы, апрацоўваюць шоўк, баваўну. Гэтыя продукты зьяўляюцца і галоўнымі продуктамі вывазу з Швайцарскай рэспублікі. Такім чынам, калі Швайцарскія Альпы зьяўляюцца найболей прыгожай і тыповай краінай Швайцарскай дзяржавы, дык Швайцарскае ўзгор’е можа лічыцца асновай яе дабрабыту.
Насельнікі гэтай краіны, як сяляне, гэтак і фабрычныя працаўнікі, жывуць заможна; процілежнасьць між багатымі і беднымі тут значна меншая як у іншых эўропэйскіх краёх. На паўднёвым захадзе насельнікі краіны гавораць пераважна пафранцуску, у іншых месцах — панямецку.
Асяродкам францускай Швайцарыі зьяўляецца горад Жэнева (135000 насельнік.), што ляжыць каля выйсьця Роны з Леманскага возера ў харошай вясёлай мясцовасьці. Горад вядомы сваім унівэрсытэтам, бойкімі гандлёвымі зносінамі з Францыяй і вырабам гадзіньнікаў, розных залатых і срэбных цацак.
На паўночным беразе Леманскага возера ляжыць Лёзана (69000 нас.) таксама з францускім унівэрсытэтам, вядомая вырабам чакаляды.
На Аары ў сярэдзіне краіны ляжыць сталіца Швайцарскай дзяржавы Бэрн (104000 нас.) з галоўнымі дзяржаўнымі ўстановамі і нямецкім унівэрсытэтам.
Аднак самым вялікім і важным горадам краіны дый усёй Швайцарскай дзяржавы ёсьць Цюрых (207000 насельн.), што ляжыць ля аднаназоўнага возера і кіруе гандлем з Італіяй і Аўстрыяй. Тут гуртуюцца баваўняныя і шоўкавыя фабрыкі, а таксама фабрыкі машын, так што гэта галоўны прамысловы асяродак Швайцарыі. Гэта адначасна і культурны асяродак нямецкай Швайцарыі з унівэрсытэтам і політэхнічным інстытутам.
Усходнія Альпы на першы погляд здаюцца беспасрэдным працягам Швайцарскіх, аднак маюць шмат асаблівасьцяй.
З геолёгічнага погляду Ўсходнія Альпы зьяўляюцца зусім асобным укладам гр, асобнай дугой горных зморшчаў, якая толькі стыкаецца з Швайцарскімі Альпамі. Так званыя Паўднёва-Ўсходнія Вапнавыя Альпы лічацца зусім асобным, трэцім горным укладам і паводле сваёй будовы маюць болей супольнага з Дынарскімі гарамі, чым з Альпамі. Заходнія і Швайцарскія Альпы складаюцца з зморшчаў, выгіны якіх накірованы на поўнач; зморшчы Ўсходніх Альп павернуты сваімі выгінамі на поўнач і на поўдзень адначасна, - значыцца маюць болей сымэтрычную будову; Паўднёва-Ўсходнія Альпы, як і Дынарскія горы, накіраваны выгінамі сваіх зморшчаў на паўднёвы захад у бок Адрыятычнага мора.
У склад Усходніх Альп уваходзіць некалькі прадоўжных ланцугоў, аддзеленых адзін ад аднаго прадоўжнымі далінамі. Паўночны з гэтых ланцугоў складаецца пераважна з вапнавых, а таксама і іншых пластовых земных парод і цягнецца ад Бодэнскага возера на захад аж да Вены і Дунаю. Там, дзе гэтыя горы складаюцца з пескавікоў, лупнякоў аб зьлепнякоў, там яны адзначаюцца адхоннымі схіламі, мяккімі абрысамі, зялёнымі лугамі і сенажацямі, па якіх пасьвіцца найлепшае малочнае быдла (Альгэйскія Альпы). Наадварот, там, дзе пераважваюць вапнякі, расьліннасьць убогая, схілы голыя, стромкія і хмурыя. (Значныя часткі Баварска-Тырольскіх Альп). У трох месцах праз паўночны ланцуг прабіваюцца ў вузкіх далінах бурныя Альпійскія рэкі (Ін, Зальцах, Энс). Яны ў сваёй вышнявіне цякуць па шырокай прадоўжнай даліне, на поўдзень ад якой узвышаюцца высокія горы сярэдняга ланцуга. Сярэдні ланцуг складаецца з гранітаў, гнэйсаў і іншых крышталічных цьвёрдых скал і цягнецца ад паўднёва-альпійскіх вазёр (Маджорэ, Комо і інш.) спачатку на паўночны ўсход, а пасьля проста на Захад роўналежна паўночнаму. Клімат тут, як і паўсюды ў Альпах, вільгатны, а з гэтай прычыны вярхі гор заўсёды ўвінуты хмарамі, з якіх улетку льлецца дождж, а ўзімку падае сьнег. Найвышэшыя вярхі ланцуга: Ортлер (3900 м. н. р. м.), Грос Глёкнэр (3798 м.) і іншыя апрануты вечнымі сьнягамі, з якіх пачынаюцца магутная ледавіковыя струмені. Па схілах ніжэй сьнегавой мяжы растуць прыгожыя сочныя лугі, а яшчэ ніжэй - густыя лясныя пушчы. Праходы праз сярэдні ланцуг, напрыклад, Брэнэр між Эцтальскімі Альпамі і Высокім Таўэрнам (1370 м.) ляжаць нявысока і выгодны для зносін.
Прадоўжная даліна, па якой працякае рака Драва, аддзяляе сярэдні ланцуг ад так званых Паўднёва-Ўсходніх Альп, якія складаюцца пераважна з вапнякоў, лёгка прапускаючых ваду. Горы там маюць выгляд дзіўных веж, зубцоў, слупоў і г. д. і звычайна пазбаўлены лесу і сочных лугоў. Толькі там, дзе вапнякі замяняюцца лупнякамі і марглямі, зелянеюць лугі і сустракаюцца гаі.
Усходнія Альпы адразьняюцца ад Заходніх і Швайцарскіх між іншым сваім багацьцем на розныя карысныя мінэралы. У Паўночна-Ўсходніх Вапнавых Альпах трапляецца соль, месцам жалезная руда і вугаль; сярэдні ланцуг зьмяшчае яшчэ болей жалеза, а апроч таго крыху золата і серабра; у Паўднёва-Ўсходніх Альпах знаходзяць волава і жывое серабро.
Праўда, здабываньне солі ў апошнія часы зьменшылася, а дарагіх мэталаў цяпер і зусім не здабываюць, але жалезнай руды знаходзяць вельмі многа, так што краіну можна лічыць прамысловай. Жалезная руда перарабляецца на мясцовых гутах і фабрыках. Сярпы, нажы, косы і іншыя жалезныя выбары ў значнай колькасьці вывозяцца адгэтуль за межы. Да вайны іх вывозілі між іншым і ў Беларусь і ў Расію. Аднак і сельская гаспадарка ў краіне стаіць ня горай, чымся ў Швайцарыі. У прадоўжных далінах Усходніх Альп і ў Венскай нізіне каля Дунаю шмат ураджайных куточкаў, па якіх добра ўзрастае збожжа, садовіна і вінаграднік. У паўднёвых далінах пад забаронай гор расьце морва, лісьцем якой жывіцца шаўкоўны вусень. Нарэшце каля вазёр Комо, Маджорэ і іншых сьпеюць паўднёвыя плады і растуць вечназялёныя дрэвы. (чаму?) Як і ў Швайцарыі, гэтак месцам і ўва Ўсходніх Альпах па горных лугох пасьвяць найлепшую малочную жывёлу, а па рэках сплаўляюць горны лес у бязьлесныя Дунайскія нізіны.
На поўначы краіны жывуць пераважна немцы, на паўднёвым усходзе — славенцы, на паўднёвым захадзе — італійцы (ірэтороманцы або лядыны).
Мал. 32. — Места Зальцбург ва Ўсходніх Альпах.
Немцы Ўсходніх Альп паходзяць ад гэрманскага племя баювараў, якое жыло і далей на поўнач у Нямеччыне. З даўных часоў Паўночна-Ўсходнія Альпы Венская нізіна мелі сувязь з Нямеччынай. Аднак прыродныя варункі ў Альпых маюць мала падобнасьці да прыродных варункаў Нямеччыны, інтарэсы альпійцаў і насельнікаў Нямеччыны маюць мала супольнага, а дзеля таго й сувязь паміж імі ня была трывалай. З нямецкіх зямель ува Ўсходніх Альпах была ўтворана асобная дзяржава — Аўстрыя, якой пашанцавала злучыць пад сваёй уладай вялізныя прасторы Сярэдняй Эўропы. Да гэтай дзяржавы былі далучаны Чэхія, Славенскія землі і рознастайныя краіны з польскім, украінскім, румынскім і сэрбскім насяленьнем. Злучыўшыся з Вугоршчынай, якая ляжыць у Сярэдня-Дунайскай нізіне, Аўстрыя набыла назоў Аўстра-Вугоршчыны і зрабілася вялікай дзяржавай, ядром якой былі нямецкія землі ўва Ўсходніх Альпах. Сувязь краін, якія ўваходзілі ў склад Аўстра-Вугоршчыны і мелі паміж сабой вельмі мала супольнага, заўсёды была штучнай і лёгка парвалася ў час вялікай вайны 1914-18 гадоў. Ад вялікай Аўстра-Вугоршчыны засталіся пад кіраўніцтвам Аўстрыі толькі нямецкія землі ўва Ўсходніх Альпах ды й то частка іх у сярэднім ланцугу адышла да Італійскага каралеўства.
У сучасны момант так званая Нямецка-Аўстрыйская рэспубліка ўладае паўночным ланцугом і часткай сярэдняга ланцуга (84000 кв. клм., 6450 тыс. насельн.); паўднёвая частка краіны належыць да Італіі; паўднёва-ўсходнія ўскрайкі - да Паўднёва-Славянскай дзяржавы; паўночны край - да Нямеччыны.
На мяжы Нямецкай Аўстрыі і Швайцарыі каля Рэну захавалася маленькая карлавая дзяржава Ліхтэнштэйн з 8000 насельнікаў. Пасьля разбурэньня Аўстра-Вугоршчыны Ліхтэнштэйн пачаў перагаворы з Швайцарскім урадам наконт злучэньня ў адну дзяржаву.
Нямецкая Аўстрыя абымае найбагацейшыя часткі краіны. у якіх высока стаяць гандаль і прамысловасьць. Пасьля вайны аднак гэтая частка вельмі зьбяднела.
Пасьля вайны Нямецкая Аўстрыя згодна мірнай умове ў Сэн-Жэрмэне (ува Францыі) мусіла ўзяць на сябе абавязак заплаціць Антанце за ўсю тую шкоду, якую ў час вайны зрабіла Аўстра-Вугоршчына дзяржавам Антанты. Але з тэй прычыны, што маленькая Аўстрыя зрабіць гэтага не магла, уся яе продукцыя і фінансы былі пастаўлены пад нагляд асаблівай Міжнароднай Рэпарацыйнай Комісіі. Фактычна Аўстрыя зрабілася колёніяй дзяржаў Антанты. Працоўны люд Аўстрыі апынуўся ў вельмі цяжкім становішчы. Каб трохі палепшыць гэтае становішча, работнікі шчыльней гуртуюцца ў профсаюзы. У 1918 г. тут было 295 тысяч членаў профсаюзаў, а ў 1921 - ужо 1000000. Побач з узрастаньнем профэсыянальных організацый узмацняюцца і політычныя партыі работнікаў. Побач з узрастаньнем профэсыянальных організацый узмацняюцца і політычныя партыі работнікаў. Пашырэньню комуністычнага руху спрыяў між іншым зварот пасьля вайны палонных аўстрыйцаў, асабліва тых, якія былі ў Расіі. Пакуль-што большасьць фабрычных работнікаў знаходзіцца яшчэ ў шэрагах соц.-дэм. партыі, а сялянствам кіруе партыя так званых хрысьцянскіх соцыялістых. Аднак уплыў комуністых на працоўны люд павялічваецца.
У межах Нямецкай Аўстрыі знаходзіцца сталіца былай Аўстра-Вугоршчыны, адзін з найвялікшых гарадоў Эўропы (4-ты паводле велічыні) Вена (1842 тыс. насельнікаў). Горад гэты ляжыць на Дунаі ля самых усходніх адгор'яў Альп у асяродку так званай Венскай нізіны. Дунай зьяўляецца лепшай дарогай з Нямеччыны ў Вугоршчыну і наагул на паўднёвы ўсход Эўропы ды ў Малую Азію. З другога боку ў Вене крыжуюцца вельмі важныя чыгункі з Расіі, Беларусі і Польшчы ў Італію, а з Нямеччыны і Чэхіі ў Вугоршчыну і на Балканскі паўвостраў. У Вене сходзяцца галоўныя чыгункі Нямецкай Аўстрыі, якія цягнуцца па прадоўжных далінах Усходніх Альп. Усе гэтыя выгоды палажэньня тлумачаць вялікае гандлёвае значэньне Вены, а таксама і гістарычны лёс яе, як сталіцы Аўстра-Вугоршчыны.
У Вене гуртуецца большасьць фабрык краіны. Тут апрацоўваюць скуру, шоўк, вырабляюць машыны, мэблю, розныя мастацкія тавары і г. д. Вялізныя прыгожыя будынкі ўсялякіх палацаў, сабораў, тэатраў і кола бульвараў і паркаў, акружаючых асяродак гораду, робяць Вену адным з
Мал. 33. — Вена.
найпякнейшых гарадоў Эўропы. Дзякуючы сваім унівэрсытэту, тэхнічнай і іншым вышэйшым школам, а таксама музэям і розным культурна-асьветным установам, Вена мусіць лічыцца адным з галоўных культурных асяродкаў нашае часткі сьвету.
На чыгункі з Вены да берагоў Адрыятычнага мора на р. Мур ляжыць другі горад краіны па колькасьці насельнікаў — Грац (157000 нас.) з унівэрсытэтам і буйной жалезнай прамысловасьцю.
Запраўдным альпійскім горадам зьяўляецца Інсбрук (57000 нас.), што ляжыць у даліне р. Ін у чароўнай мясцовасьці між паўночным і сярэднім ланцугамі Ўсходніх Альп. Гэта культурны асяродак так званага Нямецкага Тыролю, горнага краю, падобнага па сваёй прыродзе да Швайцарскіх Альп. Тут таксама ёсьць унівэрсытэт, але горад болей вядомы, як месца збору падарожнікаў, якія прыяжджаюць любавацца краявідам Усходніх Альп.
Мал. 34. — Горад Інсбрук.
У так званым Паўднёвым Тыролі, залюдненым італійцамі (і рэтороманцамі) і забраным Італіяй ад Аўстрыі ў час вялікай вайны, ляжыць Трэнтыно (панямецку Трыент, 30000 нас.), асяродак шоўкавай прамысловасьці. На паўднёвых схілах Усходніх Альп у ваколіцы, якая здаўна належала да Італіі, ляжыць яшчэ некалькі значных гарадоў, вядомых вырабамі з шоўку. Найвялікшы з іх Вэрона (86000 насельн.).