Географія Эўропы (1924)/Паўднёвая Эўропа/Італія
| ← Пірэнэйскі паўвостраў | Італія Падручнік Аўтар: Мікалай Азбукін 1924 год |
Альпы → |
Прапануем да спампаваньня!
Італія.
(Азнач яе географічнае палажэньне, пералічы моры, якія яе абцякаюць).
Старана, у якой рашуча пераважвае італійская люднасьць, займае Апэнінскі паўвостраў, Лямбардзкую нізіну, якая аддзяляе яго ад Альп, і астравы Міжземнага мора, што ляжаць каля Апэнінскага паўвострава (якія?). Старана гэтая ляжыць у самай сярэдзіне Міжземнамор’я, у сярэдзіне таго краю, у якім нарадзілася эўропэйская культура і які ў даўныя вякі быў адзіным у Эўропе абшарам, дзе красавала мастацтва, пісьменства ды навука ўжо ў той час, калі большасьць Эўропы была яшчэ дзікім краем бадзяжных зьвералоўцаў.
Да таго часу, пакуль Міжземнае мора было галоўнай гандлёвай дарогай культурнага сьвету, пакуль у Італіі крыжаваліся найважнейшыя міжнародныя шляхі, гэтая старана была самай багатай, самай культурнай і магутнай у Эўропе. Рым, асяродак тагочаснай Італіі, зрабіўся сталіцай усяго вядомага тады сьвету, панаваў над усёй Эўропай, Паўночнай Афрыкай і Заходняй Азіяй. Нават і пасьля заняпаду Вялікай Рымскай дзяржавы Італія доўга яшчэ заставалася крыніцай культуры ў нашай частцы сьвету; Рым заставаўся рэлігійным асяродкам Эўропы: латыньская мова даўных італійцаў заставалася адзінай мовай у эўропэйскай навуцы; на чале адраджэньня пісьменства й мастацтва ў Эўропе стаялі італійскія мастакі; італійскія гарады (Гэнуя, Вэнэцыя) трымалі ў сваіх руках сусьветны гандаль.
Толькі пасьля вынаходкі Амэрыкі сусьветным гандлем пачалі кіраваць старонкі, што ляжаць каля берагоў Атлянтычнага акіяну, і сусьветнае значэньне Італіі пачало зьмяншацца. Аднак, да сяго часу Італія — галоўная з міжземнаморскіх старонак і часам выяўляе жаданьне аднавіць сваю даўнейшую магутнасьць.
Усходнія берагі Італіі маладаступныя, пескаватыя або скалаватыя і маюць мала добрых буктаў, выгодных для прыстою караблёў. Наадварот, заходнія берагі зрэзаны шмат якімі маленькімі затокамі, якія зьяўляюцца дужа добрымі буктамі.
Гэтым тлумачыцца, між іншым, тое, што заўсёды Італія мацней уплывала на Заходнюю Эўропу, чымся на Ўсходнюю. Рымска-каталіцкая вера, якая ўтварылася ў Італіі, і романскія мовы, што стварыліся пад уплывам даўна-італійскай латыньскай мовы, пашырыліся пераважна на захадзе.
Паводле будовы сваёй паверхні Італія можа быць падзелена на 2 часткі: 1) Лямбардзкую нізіну і 2) Апэнінскі паўвостраў з суседнімі астравамі. Уздоўж усяго Апэнінскага паўвострава цягнецца даўгі зморшчавы горны ланцуг — Апэнінскія горы. У сярэдняй, самай высокай частцы гэты ланцуг цягнецца каля самага ўсходняга берагу Італіі, нібы зачыняючы італійцам дарогу на ўсход.
Рым і наагул большая частка сярэдняй Італіі ляжыць на захад ад Апэнінскіх гор, што з свайго боку дапамагала шпарчэйшаму пашырэньню італійскай культуры ў заходніх старонах Эўропы.
Паводле сваёй прыроды Лямбардзкая нізіна моцна розьніцца ад іншых частак Італіі. Тут клімат халаднейшы, а дажджы, як у Паўночна-Заходняй Эўропе, выпадаюць ува ўсе поры году, асабліва ўлетку; у рэшце Італіі клімат падзваротнікавы з дажджамі ўзімку і сухменямі ўлетку. На Апэнінскім паўвостраве ды на суседніх астравох, за выняткам значных узвышшаў, пераважвае вечназялёная расьліннасьць, а ў Лямбардзкай нізіне дрэвы скідваюць узімку сваё лісьце. Люднасьць Лямбардзкай нізіны таксама мае шмат асаблівасьцяй, адзначаецца вышэйшым ростам і сьвятлейшым колерам скуры.
Аднак палажэньне Лямбардзкай нізіны, аддзеленай ад рэшты Эўропы вялізным няпрыступным горным ланцугом Альпаў, цесна злучыла яе з Апэнінскім паўвостравам. Заўсёды Лямбардзкая нізіна жыла супольным жыцьцём з рэштай Італіі, разам з ёй уваходзіла ў склад даўна-рымскай дзяржавы і разам з ёй у мінулым веку злучылася ў адзінае Італійскае каралеўства.
Наўдаўнейшымі насельнікамі Італіі лічаць лігураў на поўначы ды этрускаў, якія жылі на поўдзень ад іх. Вельмі даўно пасяліліся ў Італіі таксама італікі, што з пачатку гістарычнага часу жылі на поўдзень ад этрускаў. Крышку пазьней у Паўночнай Італі зьявіліся галы, народ кельцкага племя, а ў Паўднёвай — грэкі, якія залажылі там некалькі асад. Найболей здольным і магутным з гэтых народаў было племя італікаў. Да іх належалі слынныя латыньцы, на зямлі якіх утварылася магутная рымская дзаржава, аб’яднаўшая з часам усю Італію. Запазычыўшы грэцкую культуру, латыньцы перарабілі яе на свой лад і ўжо ў стане рымскай або латыньскай культуры распаўсюджылі па ўсёй Італіі. Насельнікі ўсёй Італіі запазычылі латыньскую мову, перанялі латыньскую культуру і ўвайшлі ў склад аднэй вялікай латыньскай, або рымскай нацыі. У часы заняпаду Рымскай дзяржавы ў Італіі асталяваліся гэрманскія пляменьні остготы ды лянгобарды, але гэта былі пляменьні з нізкім роўнем культуры, і ў хуткім часе яны запазычылі мову й культуру латыньцаў, перамяшаліся з латыньцамі і злучыліся з імі ў адну новую італійскую нацыю. Фэодальны лад сярэднявяковай Эўропы, ня гледзячы на адзінства Італійскай дзяржавы, і да сярэдзіны мінулага веку Італія складалася з многіх незалежных адна ад аднэй дзяржаў. Ня гледзячы на адсутнасьць політычнай сувязі, італійцы стварылі сваю адзіную багатую літаратуру ў жывой італійскай народнай мове, якая пакрысе выціснула латыньскую і ў італійскай навуцы. Сярэднявяковыя вучоныя ды пісьменьнікі, якія карысталіся ня толькі ў Італіі, але й па ўсёй Эўропе выключна латыньскай мовай, спачатку вельмі воража, з пагарадай сустрэлі новае італійскае краснае пісьменства. Аднак жыцьцё паказала, што простая італійская мова ня толькі ня горай за латыньскую, але адзначаецца нават яшчэ большай прыгожасьцю, большай гучнасьцю й багацьцем. Няўміручыя творы талентных нова-італійскіх пісьменьнікаў паказалі, што і ў простай мове можна даць у сусьветную скарбніцу чалавечай культуры яшчэ болей, чымся ў мове чужой, хаця-б і вельмі багатай ды добра апрацаванай. Сучасныя італійцы выявілі сябе вельмі здольнымі як да пісьменства, гэтак і да навукі, але асаблівая здольнасьць італійцаў выявілася ў мастацтве: у маляваньні, ляпеньні й музыцы. Мастакі ўсёй Эўропы лічаць за свой абавязак даведацца ў Італію, павучыцца ад італійскіх мастакоў. Нахілам да музыкі адзначаюцца ўсе станы італійцаў; на вуліцах і завулках гарадоў, на дарогах і па вёсках сярод земляробаў, на моры сярод рыбакоў, усюды ў Італіі чуваць музыку й сьпевы. Як амаль усе паўднёвыя эўропэйцы, італійцы адзначаюцца вясёласьцю, жыцьцярадаснасьцю, рухавасьцю. Запальчывасьць, адзардоўнасьць, нахіл да раптоўных захапленьняў уласьцівы італійцам ня меней, як гішпанцам. У ядзе італійцы непераборлівыя, ядуць мала; маленькая порцыя нацыянальнай стравы - макаронаў - можа задаволіць італійца на цэлы дзень. На жаль, паміж італійцаў пануюць бруд і цемра. Палова італійцаў належыць да няпісьменых; школ не хапае; унівэрсытэтаў, праўда, шмат (21), але далёка ня ўсе яны могуць раўняцца з нівэрсытэтамі Нямеччыны, Ангельшчыны або Францыі.
Зрабіўшыся вялікай дзяржавай, Італія мусіла трымаць вялікае войска й на яго ўтрыманьне зьбіраць з народу дужа вялікія падаткі. Вялікія падаткі пры малых сродках насяленьня зьявіліся бязьмерна цяжкімі для сялянства і не дазваляюць яму выйсьці з цемры і ўбоства. Зямля ў Італіі, асабліва ў Паўднёвай, належыць пераважна да буйных земляўласьнікаў, якія жывуць па гарадох і мала цікавяцца сваёй гаспадаркай. Часамі панская зямля застаецца нявырабленай пусткай у той час, як навокала безьзямельныя сяляне пухнуць з голаду. Сотні тысяч італійцаў што-год выяжджаюць за межы, пераважна ў Амэрыку, дзе поплеч з беларусамі яны наймаюцца на самую цяжкую працу.
Беднасьць італійскага пролетарыяту прымушае яго шукаць вызваленьня з-пад уціску капісталістых у змаганьні з дапамогай профэсыянальных і політычных організацый. Не гледзячы на слабое разьвіцьцё фабрычнай прамысловасьці, работніцкі рух у Італіі, асабліва на поўначы, дзе болей за ўсё фабрык і гут, можа лічыцца дасыць моцным. Профэсыянальны рух найвышэйшага разьвіцьця дасягнуў у 1919 і 1920 г. Шляхам забастовак італійскі работнікам пашанцавала тады дабіцца значнага павялічэньня заработнай платы. Аднак адзінства ў гэтым змаганьні ня было. Італійскія профэсыянальныя саюзы згуртованы ў некалькі організацый, паміж якімі няма поўнай згоды. Найвялікшай профэсыянальнай організацыяй зьяўляецца гэнэральная Конфэдэрацыя Працы. На чале яе стаяць соцыялістыя, якія трымаюцца прынцыпу супрацоўніцтва з буржуазіяй. Другая, досыца моцная організацыя - Італійскі Саюз Сындыкатаў - знаходзіцца пад уплывам анархістых. Зусім асобна стаяць саюзы чыгуначнікаў і маракоў з мяшаным партыйным складам членаў. Комуністыя ўваходзяць у склад усіх работніцкіх організацый і працуюць над аб'яднаньнем профсаюзаў у адзіны Саюз Працы.
Супроць работніцкага руху буржуазія выставіла сваю баявую організацыю - фашызм. Прыцягнуўшы на свой бок частку сялянства і аб'яднаўшы самыя рознастайныя колы італійскіх капіталістых, фашыстыя пачалі адкрыта зьнішчаць усе пролетарскія організацыі, зрываць забастоўкі, руйнаваць работніцкі друк, забіваць правадыроў работніцкага руху. Яны організавалі свае профсаюзы з перапалоханых тэрорам работнікаў і з сваіх баявых аддзелаў. Нарэшце сілаю зброі фашыстыя захапілі ў свае рукі офіцыйную ўладу, так што цяпер правадыр фашыстых лічыцца старшынёй рады міністраў, а фактычна зьяўляецца поўнаўладным дыктатарам Італіі.
Італія пераважна земляробская старана, большасьць насельнікаў яе жыве па вялікіх брудных вёсках і займаецца ральніцтвам, садоўніцтвам, гадоўляй жывёлы або рыбацтвам. Карысных мінэралаў у гэтай старонцы мала, а дзеля таго не пашыраецца там і фабрычная прамысловасьць. З гэтай прычыны Італія застаецца бедным краем, а Італійская дзяржава далёка ня мае тэй сілы й тэй політычнай вагі, як Францыя або Ангельшчына. Італійская дзяржава, як і Гішпанія, зьяўляецца констытуцыйным каралеўствам, у якім законадаўчая ўлада належыць да парлямэнту, а выканаўчая да рады міністраў, адказных перад гэтым парлямэнтам.
Італійская дзяржава (311000 кв. клм. і 38.840.000 насельнікаў) абымае блізка што ўсе землі, залюдненыя італійцамі. Толькі востраў Корсіка належыць да Францыі ды вельмі важныя па сваім палажэньні Мальтыйскія астравы, што ляжаць у асяродку Міжземнага мора, зьяўляюцца ангельскай колёніяй.
Да Італійскай дзяржавы належаць паўднёвыя схілы Альп і так званая Прыморская провінцыя даўнейшай Аўстра-Вугоршчыны, залюдненая пераважна славянамі. (Яе, а таксама некалькі астравоў Адрыятычнага мора, Італія здабыла пасьля вайны 1914-18 г.). Колёніямі Італіі зьяўляюцца востраў Родос ля берагоў Малой Азіі, Трыполітанія й Кірэнаіка ў Паўночнай Афрыцы, Эрытрэя й Сомалійскі паўвостраў на ўсходзе Афрыкі. Усе італійскія колёніі абымаюць прастору ў 1591000 кв. клм. з 1631000 насельн.
Лямбардзкая нізіна або Паўночная Італія, як мы ўжо бачылі, мае шмат асаблівасьцяй, якімі адразьняецца ад рэшты Італіі. Перш за ўсё гэта гладкая раўніна бяз гор і ўзгоркаў, на якіх так багаты Апэнінскі паўвостраў і суседнія астравы. Калісь Лямбардзкая нізіна была затокай Адрыятычнага мора і толькі пасьля ледавіковага часу пачала ператварацца ў сухазем'е. Перш за ўсё зрабіліся сухазем'ем тыя часткі нізіны, што ляжаць каля самых Альп. Туды яшчэ ў ледавіковую эпоху альпійскі лёд наваліў шмат морэн, з якіх цяпер складаюцца альпійскія прыгор'і. З-пад гэтых морэн цяпер выцякаюць многалічныя крыніцы (фонтанілі), якімі тамтэйшыя насельнікі карыстаюцца ў мэтах штучнага абвадненьня палёў. (Успомні, як ледавікі пераносяць і адкладаюць морэны). Калі расталі ледавікі ў Альпах ды Апэнінах, дык з гэтых гор у морскую затоку, што была на месцы сучаснай Лямбардзкай нізіны, пацяклі многалічныя рэчкі, якія несьлі шмат глею, пяску ды іншых выпятрэлых адломкаў скал, вымытых у вышнявіне гэтых рэчак у горах. Пясок і глей, прынесеныя рэчкамі, асаджваліся на дне затокі й пакрысе зусім завалілі яе, перавярнуўшы ў сухазем'е, у нізіну. Ператварэньне мора ў сухазем'е ня скончылася й да сяго часу. Рэкі, што цякуць па Лямбардзкай нізіне ды ўліваюцца ў Адрыятычнае мора, і цяпер нясуць шмат глею ды пяску. Паўзьбярэжнае хваляваньне не дае аднак гэтаму глею й пяску асесьці на дне мора, кідае іх адваротна на бераг, утварае з іх каля берагу гакі (лідо), вузкія, даўгія паўвостравы. Спачатку між берагам і гэтымі гакамі застаюцца затокі-лягуны, злучаныя з морам вузкімі пратокамі. Пакрысе й гэтыя пратокі завальваюцца пяском, лягуны зусім аддзяляюцца ад мора, робяцца паўзморскімі вазёрамі. З часам гэтыя вазёры засыпаюцца новымі адкладамі рэк, усыхаюць і ператвараюцца спачатку ў балотныя, а потым у сухія ўраджайныя кавалкі зямлі. Такім спосабам што-год каля 70 дзесяцін мора пераварачваецца на сухазем’е, а калі гэтае зьявішча будзе трываць гэтак сама й далей, дык цераз паўтары тысячы год уся Вэнэцыйская затока Адрыятычнага мора мусіць зрабіцца часткай Лямбардзкай нізіны.
У працягу гістарычнага часу шмат якія гарады, што пабудаваліся калісь каля самага берагу мора, апынуліся, дзякуючы паступоваму павялічэньню нізіны, у некалькіх вёрстах на захад ад мора. Такім чынам даўнейшыя морскія прыстані (Адрыя, Равэна і іншыя) апынуліся далёка ад морскай дарогі і страцілі сваё даўнейшае гандлёвае значэньне.
Дзякуючы роўнасьці Лямбардзкай нізіны, рэкі яе цякуць паволі, ціхамірна, так што пясок і глей асядаюць на дне іх і праз увесь час павышаюць дно. З гэтай прычыны рэкі часта выходзяць з берагоў, заліваюць ваколіцы і мяняюць рэчышчы. Каб стрымаць небясьпечныя разводзьдзі рэк, італійцы абгараджваюць іх грэблямі, так што месцам рэкі цякуць у штучным рэчышчы вышэй суседніх ніў і гародаў. У штучным паднятым рэчышчы цячэ й галоўная рака Лямбардзкай нізіны дый наагул усёй Італіі — По. Каштоўныя грэблі абапал берагоў По будуюцца й падтрымоўваюцца ў парадку пад кіраўніцтвам інжынэраў. По заўсёды мае шмат вады, бо жывіцца вечнымі сьнягамі ды ледавікамі Альп. Асабліва многа вады, ў По ўлетку, калі растаюць альпійскія сьнягі. Блізка мора По разьвільваецца на тысячы адтокаў, ствараючы вялікую дэльту, якая што-год пашыраецца ды глыбей уразаецца ў мора шырокім паўвостравам (чаму?).
У сярэднім сваім цячэньні По бяжыць бліжэй да Апэнін, чымся да Альп, бо альпійскія прытокі По, сьцякаючы з болей высокіх гор, мелі болей імпэту і прасунуліся далей на поўдзень, чымся апэнінскія прытокі на поўнач.
(Пералічы паводле карты галоўныя прытокі По. Якія альпійскія вазёры даюць сток у По? Якая рака ўліваецца ў Адрыятычнае мора побач з По і злучаецца з ёй толькі адтокамі свайго вусьця?).
Лямбардзкая нізіна з усіх бакоў абкружана гарамі і толькі з усходу адкрыта ў бок Адрыятычнага мора. Заходнія вятры, якія пануюць у Эўропе, ня могуць прынесьці ў гэтую краіну надакіянскае вільгатнае паветра. Клімат нізіны, такім чынам, мусіць быць сухім, контынэнтавым. Лета тутака гарачае, зіма параўнаўча халодная. Часамі ўзімку бываюць маразы і выпадае сьнег.
Горад Мілян у асяродку краіны мае сярэднюю тэмпэратуру ліпеня +24,7°, сярэднюю студзеня +0,5°.
Ападкаў у краіне выпадае мала, але ўлетку дажджы выпадаюць часьцей, як у Паўднёвай Італіі, і наагул клімат ня можа лічыцца падзваротнікавым. (Чым адзначаецца падзваротнікавы клімат?). Толькі ля мора і над вазёрамі альпійскіх прыгор’яў зіма цёплая, вільгатная. (Узімку над гэтымі вазёрамі ўтвараецца туман, які перашкаджае ахалоджваньню вадзяной паверхні і ніжэйшых пластоў паветра). З гэтай прычыны каля вазёр ды на ўзьбярэжжах растуць вечназялёныя дрэвы, тады як у іншых мясцовасьцях Лямбардзкай нізіны, як і ў Сярэдняй Эўропе, пераважваюць дрэвы з ападаючым узімку лісьцем.
У часы Рымскай рэспублікі Лямбардзкая нізіна звалася Цызальпінскай Галіяй, бо ў ёй у тыя часы жылі галы, народ кельцкага пахаджэньня. Аднак галы хутка запазычылі мову й культуру латыньцаў, і ў часы Рымскай імпэрыі люднасьць краіны належыла да адзінай даўна-італійскай або рымскай нацыі. У эпоху вялікага перасяленьня народаў з поўначы сюды надышлі лянгабарды, народ гэрманскага пахаджэньня, і ўтварылі тут сваю дзяржаву. Ад таго часу Лямбардзкая нізіна атрымала свой сучасны назоў. Аднак лянгабарды, як даўней галы, хутка падпалі пад уплыў болей культурных романізаваных тубыльцаў, страцілі сваю мову і ўвайшлі ў склад нова-італійскай нацыі. Праўда, насельнікі Лямбардзкай нізіны выразна розьняцца ад іншых італійцаў. Сярод іх часьцей сустракаюцца бялявыя, якіх блізка-што зусім няма паміж апэнінцаў; росту лямбардцы вышэйшага, нораву спакайнейшага, у іх болей сур’ёзнасьці, рознаважнасьці, працавітасьці, ашчэднасьці. Заходняя частка Лямбардзкай нізіны — П’емонт — можа лічыцца калыскай сучаснай італійскай дзяржаўнасьці, бо каля яе пачалі гуртавацца дробныя італійскія дзяржавы ў сярэдзіне мінулага веку, у час адраджэньня Італійскай дзяржавы.
У самай сярэдзіне нізіны на скрыжаваньні галоўных чыгунак ляжыць Мілян (718000 нас. у 1921 г.), другі горад Італіі па колькасьці насельнікаў, першы па багацьці і разьвіцьці фабрычнай прамысловасьці (асабліва шоўкавай) і галоўны асяродак работніцкага руху з услаўленым прыгожым саборам у готычным стылі, збудованым з белага мармуру.
У П’емонце, у заходняй частцы Лямбардзкай нізіны, каля сутокі вышняга По з альпійскай ракой Дора-Рыпарыяй раскінуўся Турын (452 тыс. насельнікаў) — старасьвецкая сталіца Сардынскага каралеўства, асяродак прамысловай ваколіцы з фабрыкамі жалезных і шоўкавых вырабаў.
Мал. 14. — Вэнэцыя. Канал замест вуліцы.
На ўсходзе, у Адрыятычным моры, на некалькіх паўзьбярэжных астраўкох Вэнэцыйскай затокі знаходзіцца адзін з найцікаўнейшых і найпякнейшых гарадоў Эўропы — Вэнэцыя (168000 нас.). Каналы замест вуліц, чайкі-гондолы замест фурманак і калёсаў, вялікія будынкі палацу дожаў (даўнейшых кіраўнікоў Вэнэцыйскай рэспублікі), сабору сьвятога Марка, вялізныя масты праз каналы, — усё гэта так дзіўна, надзвычайна й прыгожа, што кожны падарожнік па Эўропе заўсёды імкнецца зьвярнуцца ў гэты чароўны, цудоўны куток. Вэнэцыя слыне сваімі шклянымі ды мозаічнымі вырабамі; насельнікі яе займаюцца, апрача таго, рыбацтвам і морскім гандлем, але даўней, у сярэднія вякі, вага гэтага гораду была ў шмат разоў большая.
Вэнэцыйскія караблі разьяжджалі па ўсіх морах Эўропы, вэнэцыйскія гандляры ды падарожнікі (Марко Полё) забіраліся аж у Кітай і Японію; да Вэнэцыйскай рэспублікі належалі багатыя колёніі ў Эўропе і Азіі. Заняпад Вэнэцыі, між іншым, тлумачыцца паступовым памяленьнем яе прыстані, з якім прыходзіцца змагацца з дапамогай каштоўных работ і прылад. (Чым тлумачыцца памяленьне Вэнэцыйскай затокі?)
На поўдзень ад По каля прыгор’яў Апэнін ляжыць яшчэ адзін важны горад Болёнія (190000 насельн.), які трымае ў сваіх руках гандаль Лямбардзкай нізіны з Апэнінскім паўвостравам. Горад гэты ведамы сваім унівэрсытэтам, самым старым ува ўсёй Эўропе (заложаным у XII веку).
Апэнінскі паўвостраў зьяўляецца ў адзнаку ад Лямбардзкай нізіны пераважна горнай краінай. Асновай яго зьяўляецца даўгі Апэнінскі горны ланцуг. Як і Пірэнэйскія або Гранадзкія горы, гэта — уклад параўнаўча маладых зморшчаў земнай кары, якія тутака складаюцца галоўным чынам з вапнавых пластоў. На поўначы Апэніны цягнуцца ўдоўж берагоў Гэнуйскае затокі, складаючы нібы беспасрэдны працяг Альп. Каля гораду Гэнуі яны зварачваюць на паўднёвы ўсход і ў сваёй сярэдняй частцы цягнуцца ўжо бліжэй да Адрыятычнага мора. Тутака ўздымаецца магутнае сугор’е Гран-Сасо з найвышэйшым пунктам усяго паўвострава — пакрытай вечным сьнегам гарой Монтэ-Корно (2921 мэтр увышкі над роўнем мора). На крайнім поўдні Апэніны цягнуцца ўжо проста на поўдзень па паўвострае Калябрыі, дзе ўжо складаюцца не з вапнякоў, а з гранітаў, гнэйсаў і іншых цьвёрдых скал.
У Калябрыі Апэніны складаюцца з двох асобных масываў: паўночны масыў Сыля ўдаецца ў Іонійскае мора, аддзяляючы ад яго Таранцкую затоку, а паўднёвы, Аспромонтэ, упіраецца ў Мэсынскую пратоку. З контынэнтам і паміж сабой гэтыя масывы злучаюцца нізкімі пярэсмыкамі, якія калісь былі морскімі пратокамі. Калісьці Калябрыя была падвойным востравам, які з часам далучыўся да Апэнінскага паўвострава. Мэсынская пратока, што аддзяляе цяпер Сіцылію ад Калябрыі, можа лічыцца апошняй з калябрыйскіх праток, якая захавалася да сяго часу.
Апэнінскія горы з сваімі голымі вапнавымі скаламі маюць хмуры й нудны выгляд. Сочных лугоў, якіх многа ў Альпах і Пірэнэях, тут бадай-што мала; мала й лясоў; адчуваецца недахват і ў вадзе. Горныя струмені бурляць і грукацяць толькі ўвясну або пасьля ўлеваў, але хутка затым усыхаюць. Гранітныя масывы Калябрыі маюць значна весялейшы, прыгажэйшы выгляд. У сярэдняй частцы Апэнінскага паўвострава на захадзе, а ў паўднёвай на ўсходзе ад Апэнін застаюцца шырокія палосы прыгор’яў. Заходняе або Тырэнскае прыгор’е (што ляжыць каля Тырэнскага мора) зьяўляецца асяродкам Італіі і калыскай Італійскай дзяржавы. Па ўсім гэтым прыгор’і раскіданы многалічныя рэшткі даўна-італійскіх — латыньскіх — будынкаў. На поўначы гэтага краю (у так званых Апуанскіх Альпах) знаходзяцца слынныя капальні найлепшага карарскага мармуру; на поўдзень ад акругі гэтых капальняў цягнецца шырокая даліна ракі Арно — дно даўнейшай морскай затокі; далей раскінулася невялікае Тосканскае плоскаўзвышша з досыць значнымі пакладамі карысных мінэралаў (борны квас, руды медзі, волава, серабра, цыны, жывога серабра й г. д.). Яшчэ далей на поўдзень цягнецца мясцовасьць рымскіх вульканічных адкладаў (туфаў), перарэзаная далінай Тыбру, галоўнай ракі паўвострава. Тут многа згаслых вульканаў, вялічэзныя жэралы (кратэры) якіх у некаторых месцах пазаліваліся вадой і зрабіліся вазёрамі. На паўднёвы ўсход адгэтуль, каля Нэапольскай затокі, распасьціраецца ўраджайная Кампанская нізіна з прыгожым барвістым краявідам. У паўднёвай яе частцы знаходзіцца адзіны на ўсім Эўропэйскім контынэнце чынны вулькан Вэзуві (1301 мэтр над роўнем мора), харошая стажковая гара з густа залюдненымі адхонымі схіламі.
Мал. 15. — Гран-Сасо, найвышэйшая гара ў Апэнінах.
Верх гары ахапляецца кругавым валам, які зьяўляецца краем даўнейшага жэрала Монтэ-Сомы (на вышыні 1137 м. н. р. м.). Сучасны верх з новым жэралам утварыўся з вульканічнага попелу ў час выбуху 79 г. хрысьц. эры, калі былі зруйнованы і засыпаны вульканічным попелам даўна-латыньскія гарады Помпэя і Геркулянум (гл. мал. 16).
Ад Арно да Тыбру каля берагу Тырэнскага мора цягнецца вузкая йстужка балотных нізін. Гэта так званыя марэмы, вельмі шкодныя для здароўя з прычыны распаўсюджаных тамака малярыі і трасцы, ад якіх што-год памірае каля 15000 чалавек.
Усходняе прыгор’е Апэнін ёсьць нізкае плоскаўзвышша Апулія, усходняя частка якога ў стане паўвострава ўразаецца між Адрыятычным і Іонійскім морамі.На поўнач ад Апуліі ў Адрыятычнае мора ўдаецца яшчэ адзін невялікі паўвостраў, складзены з масыву Монтэ-Гаргано. Калі раўняць абрыс Італіі з ботам, дык Калябрыя будзе выглядаць наском, Апулія абсацам, а Монтэ-Гаргано шпорай гэтага «бота».
Уся Паўднёвая Італія, а асабліва Калябрыя, многа церпіць ад землятрасеньняў. Маленькія ваганьні грунту здараюцца там па некалькі разоў што-год, а праз кожныя 4-5 гадоў бываюць такія моцныя землятрасеньні, ад якіх руйнуюцца цэлыя гарады ды гінуць тысячы людзей.
Мал. 16. — Руіны гораду Помпэі, адкопаныя з-пад вульканічнага попелу. На заднім пляне курыцца Вэзуві.
Апэнінскі паўвостраў мае шмат прымет нясуняўшайся на ім падземнай чыннасьці. Гэтак званыя вульканы-дымнікі (сольфатары), якія выкідаюць праз жэралы і шчыліны толькі слупы дыму (напрыклад, сольфатара Поцуолі каля Нэаполю) сустракаюцца тут у вялікім ліку. Рэшткамі даўных ужо згаслых вульканаў трэба лічыць і пячоры (мофэты), з якіх выходзіць толькі газ — двутленік вугалю. Такой пячорай зьяўляецца, напрыклад, «Сабачая» каля таго-ж Нэаполю, названая так дзеля таго, што кінутыя ў яе сабакі адразу падыхаюць з прычыны недахвату тлену. Чалавек, стоячы ўва ўвесь рост, можа сьмела быць у тэй пячоры, бо двутленікам вугалю, як газам цяжкім, перапаўняюцца толькі ніжэйшыя пласты паветра.
Клімат на Апэнінскім паўвостраве значна вільгатнейшы, чымся на Пірэнэйскім: большая частка Краіны ляжыць на захад ад горнага ланцуга, а, значыць, знаходзіца пад беспасрэдным уплывам вільгатных заходніх вятроў. Усходнія схілы Апэнін і сушэй і халадней за заходнія. Тыповым падзваротнікавым кліматам адзначаюцца толькі паўднёвыя часткі паўвострава. Там дажджы выліваюцца выключна ўзімку, а лета вельмі сухое і гарачае. Часамі ўлетку там дзьме з афрыканскай пустыні Сахары асабліва сухі ды сьпякотны вецер «сіроко». Вецер гэты сушыць расьліны і прыносіць дробны пыл, які лезе ў нос, у рот, у вочы і тонкім плястком асядае на лісьце дрэў і на зямлю. Гарачае лета бывае заўсёды і ў паўночных частках паўвострава, але зіма там значна халаднейшая, і ападкі выпадаюць ня ўзімку, а ўвесну або ўвосені. Маразоў і там ніколі ня бывае, і зямля ніколі не пакрываецца сьнегам. Выняткам, зразумела, зьяўляюцца вярхі гор, дзе клімат мясцамі халадней, як на Беларусі. Таксама й расьліннасьць горных хрыбтоў складаецца з дрэў, якія страчваюць узімку сваё лісьце: дубоў, букаў, ядобных каштанаў, а вышэй — нават з ігластых дрэў. Затое на ўзьбярэжжах, у далінах рэк і падгор’ях пануе вечназялёная расьліннасьць: алейныя дрэвы, вечназялёныя дубы, олеандры, магноліі, а побач з імі купрэсы і міжземнаморскія хвоі. Калісь увесь паўвостраў быў дужа багаты лясамі. На жаль, большую частку іх даўно павысякалі; на іх месцы зьявіліся — на нізкіх месцах макісы, а ў горах голыя прасторы, гожыя хіба што на пашу для дробнай жывёлы.
Калі ў цяперашнія часы самай багатай і самай культурнай часткай Італіі зьяўляецца Лямбардзкая нізіна, дык у пачатку гістарычнага часу наадварот — гандаль, прамысловасьць, навука, прыгожае пісьменства й мастацтва красавалі галоўным чынам на Апэнінскім паўвостраве, Ня толькі Тырэнскае прыгор’е, але і ўвесь паўвостраў адзначаецца вялікім багацьцем руін даўных латыньскіх будынкаў і гарадоў, якія дадаюць асобны адбітак усяму краявіду і гавораць аб мінулым багацьці краіны. Рэзкай процілежнасьцю мінуўшчыне здаецца сучаснае жыцьцё апэнінцаў. Чым далей на поўдзень, тым болей цемры, бруду, гультайства, убоства сярод італійцаў. Аднак і там італійцы заўсёды адзначаюцца вясёлым норавам, любяць сьпевы, музыку, скокі й гульні.
Дзякуючы цёпламу карыснаму клімату, зямля пры штучным абвадненьні родзіць вельмі добра. Засевы збожжа тут, як і ў Лямбардзкай нізіне, не аддзяляюцца ад садоўніцтва. Часта па палёх пшаніцы й кіяхоў растуць алейныя дрэвы, памаранцы, фігі, цытрыны, мігдал ці іншыя дрэвы паўднёвых пладоў. Паўсюды вельмі многа вінаградняў. На ўсёй зямлі няма такога краю, дзе вінаграду зьбіралі-б болей, як тут. Віно, алей з пладоў алейнага дрэва, паўднёвыя плады — вось галоўныя продукты вывазу з краіны. Добра ўзрастае ў краіне і збожжа, нават рыс, асабліва ў марэмах, дзе на рысавых палёх аруць зямлю за дапамогай бавалаў. Аднак свайго збожжа не хапае насельнікам Апэнінскай Італіі; яго трэба сюды прывозіць з Амэрыкі ды Ўкраіны. Сяляне ядуць галоўным чынам гародніну, а ў горных лясох зьбіраюць сабе на страву ядобныя каштаны.
Сьвежую гародніну разводзяць і на вываз, асабліва ўвясну, калі ў Сярэдняй Эўропе яшчэ няма сваёй. У Апэнінскай краіне яшчэ часьцей, як у Гішпаніі, сустракаецца г. зв. прыступкавая культура, асабліва на схілах, павернутых у бок Гэнуйскае затокі і Тырэнскага мора. Там каля самага берагу на першай прыступцы сеюць рыс, вышэй — алейнае дрэва або якую-небудзь садовіну, яшчэ вышэй — вінаграднік або гародніну. Прырода краіны дае шмат мажлівасьцяй далейшага пашырэньня і разьвіцьця земляробства, але гэтаму яшчэ моцна перашкаджаюць буйная земляўласнасьць, бязрупатнасьць земляўласьнікаў, недахват асьветы і гультаваты нораў італійцаў. Часта бяз ужытку або пад пашай для дробнай жывёлы ляжаць такія кавалкі зямлі, якія пры добрым доглядзе маглі-б прынесьці вялікую карысьць.
У Апэнінскіх горах значная частка насельнікаў займаецца гадоўляй дробнай жывёлы: авечак ды коз. Аднак недахват сьвежай, сочнай травы прымушае пастухоў вандраваць з сваімі статкамі па вялікіх прасторах.
(У Апуліі ды Калябрыі гэтым займаюцца альбанцы, што ў XV і XVI вякох паўцякалі сюды з Балканскага паўвострава ад туркаў).
Каля мора насельнікі Апэнінскага паўвострава займаюцца рыбацтвам: ловяць рыбу — тунцоў, сардынак ды анчоўсаў, гадуюць ядобных сьлімакоў-вустрыц, шукаюць морскіх ракаў-гомараў і зьбіраюць розныя падарункі мора ў час адплыву.
Нетракапальная прамысловасьць, як і ў Лямбардзкай нізіне, ня мае вялікага значэньня на паўвостраве. Апрача ня вельмі значных запасаў руды ў Тосканскім плоскаўзвышшы ды карарскага мармуру, няма блізка ніякіх карысных мінэралаў. Зусім няма каменнага вугалю, вельмі мала і бурага, а дзеля таго ў кепскім становішчы знаходзіцца і фабрычная прамысловасьць. Толькі па берагох Гэнуйскае затокі ёсьць некалькі фабрык жалезных вырабаў і машын. Затое яшчэ ня страцілі свайго значэньня саматужныя промыслы. Паўсюды сяляне саматугам вырабляюць кашы, капялюшы, посьцілкі, пальчасткі, карункі, музычныя прылады і розныя цацкі з караляў, саломы і інш. Усё гэта прадаецца падарожнікам, якіх прынаджваюць сюды прыемны клімат, прыгожы краявід, багатыя рэшткі мінуўшчыны, слынныя, харошыя помнікі мастацтва.
Што-год надта многа падарожнікаў наяжджае ў Італію; адны едуць туды лячыцца, другія вучацца там мастацтву, трэція прыяжджаюць туды проста паглядзець на выдатныя асаблівасьці гэтай старонкі.
Асаблівай прыгажосьцю адзначаецца гэтак званая Італійская Рывьера, што ляжыць каля берагоў Гэнуйскай затокі пад забаронай паўночна-заходніх Апэнін. Асяродкам гэтага чароўнага куточка зьяўляецца Гэнуя (300.000 насельнікаў), лепшая морская прыстань Італіі, вядомая буйным гандлем з Лямбардзкай нізінай, Швайцарыяй і Францыяй.У сярэднія вякі гэнуйская рэспубліка побач з вэнэцыяй была аднэй з найбагацейшых гандлёвых дзяржаў сьвету, а гэнуйскія падарожнікі карысталіся сусьветнай славай. (Гэнуйцам быў Колюмб).
Мал. 17. — Флёрэнцыя. Прэторыйскі палац.
Гэнуя — прыгожы горад з многалічнымі харошымі сучаснымі і старасьвецкімі будынкамі з найлепшага мармуру, з садамі вечназялёных дрэў і буйной фабрычнай прамысловасьцю (жалезныя ды шоўкавыя вырабы).
У Гэнуі знаходзіцца адзін з найцікавейшых могільнікаў Італіі, які можа лічыцца запраўдным музэем паводле багацьця, пастацкіх помнікаў з мармуру і бронзы (мосензу).
У даліне ракі Арно ляжыць Флёрэнцыя (250000 насельнік.), якая ў сярэднія вякі была багатай самастойнай рэспублікай і ад таго часу слыне асяродкам італійскага мастацтва. Тутака многа прыгожых харомаў, палацаў, помнікаў і музэяў з творамі лепшых італійскіх мастакоў.
На Тыбры амаль-што ў самай сярэдзіне Італіі на 11 узгорках (даўней на 7) ляжыць Рым (689000 нас. у 1921 г.) - сучасная сталіца Італійскага каралеўства, гаспода рымска-каталіцкіх папаў, а даўнейшая сталіца ўсяго вядомага сьвету. Побач з каралеўскімі харомамі, парлямэнтам ды іншымі сучаснымі будынкамі тутака захавалася шмат руін слаўнай мінуўшчыны. (Форум або пляц, на якім зьбіраліся сходы даўна-рымскіх грамадзян; цырк Колізэй, дзе калісь адбываліся бойкі глядыятараў; тэрмы або лазьні; трыумфальныя аркі, збудованыя калісь у часы ўрачыстых уездаў даўна-рымскіх правадыроў і т. д.).Вялізны сабор сьв. Пётры, руіны даўна-хрысьцянскіх пячораў-катакомбаў, багаты папскі палац Ватыкан сьведчаць аб вялікай ролі, якую граў у росквіце хрысьцянскай веры.
Мал. 18. — Рым. Руіны Колізэя.
Далей, у Кампанскай нізіне блізка вулькану Вэзувія, на беразе Нэапольскай затокі стаіць Нэаполь (780000 насельн.), самы вялікі горад Італіі. Па разьвіцьці свайго морскага гандлю Нэаполь займае другое месца ў Італіі (спушчае толькі Гэнуі), але па культурнай вазе стаіць даволі нізка. Нэаполь - тыповы італійскі горад, а ў насельніках яго болей як дзе выяўляюцца асаблівасьці італійскай нацыі. Нэапольцы - вясёлыя, рухавыя, здольныя, але гультаяватыя і неасьвечаныя людзі. Ваколіцы Нэаполю адзначаюцца надзвычайнай прыгожасьцю.
На ўсходніх схілах Апэнін мала значных гарадоў і наагул люднасьць жыве значна радзей, асабліва па пустынных вапнавых прыгор'ях.
На мяжы з Лямбардзкай нізінай у паўночна-ўсходніх прыгор'ях Апэнін захавалася апошняя з маленькіх сярэднявяковых самастойных італійскіх дзяржаў - рэспубліка Сан-Марыно (12000 насельнікаў), якая да сяго часу не пажадала злучыцца з Італійскім каралеўствам, хаця з усіх бакоў яе атачаюць землі гэтага каралеўства.
Да Апэнінскай краіны можна далучыць некалькі маленькіх астравоў Тырэнскага мора і між імі востраў Эльбу з значнымі запасамі жалезнай руды.
Сіцылія разам з некалькімі суседнімі драбнейшымі астравамі можа лічыцца за беспасрэдны працяг Апэнінскага паўвострава, за рэштку маста між Эўропай і Афрыкай. Параўнаўча ня дужа даўно (з геолёгічнага погляду) на месцы сучаснай Мэсынскай пратокі, што аддзяляе Сіцылію ад Калябрыі, існаваў пярэсмык; такі самы пярэсмык існаваў калісь і між Сіцыліяй і Афрыкай, так што Сіцылію трэба лічыць востравам контынэнтавым, які нядаўна страціў сувязь з суседнім сухазем’ем.
Мал. 19. — Рым. Сабор сьв. Пётры.
У Паўночна-Ўсходняй Сіцыліі ўздымаюцца такія самыя гнэйсавыя горы, як і ў Калябрыі, а на захадзе, як у Сярэдняй Італіі, горы вострава складаюцца пераважна з вапнякоў. На ўсходнім беразе Сіцыліі ўзвышаецца вялічэзны вулькан Этна (3274 м. над р. м.), на версе якога бязмала заўсёды ляжаць сьнягі, а з шчылін на схілах часамі выліваецца агнёва-цякучая лява.
Яшчэ часьцей вульканічныя выбухі бываюць на Ліпарскік астравох, што ляжаць на поўнач ад Сіцыліі. Адзін з гэтых астравоў-вульканаў Стромболі рытмічна выкідае ляву, можна сказаць, бязупынна.
Мал. 20. — Рым. Замак сьв. Анёла. Зьлева сабор сьв. Пётры.
Клімат Сіцыліі чыста міжземнаморскі з частымі дажджамі ўзімку і страшэннымі сухменямі ўлетку. Калі з Афрыкі дзьме сухі сіроко, дык тэмпэратура паветра дасягае аж да 50°Ц., і сьмягне ды гіне, часова аж да зімы, уся расьліннасьць краіны.
Сярэдняя тэмпэратура году ў горадзе Палермо +18,2°, сярэдняя студзеня +11,0°. Значыць студзень у Сіцыліі цяплейшы за наш травень або верасень.
Магутныя горныя масывы, вечна-яснае блакітнае неба ды вечная зеляніна дрэў на ўзьбярэжжах ствараюць такі чароўны краявід, што й сюды, як у Тырэнскае прыгор’е Апэнін, што-год зьяжджаюцца тысячы багатых людзей дзівіцца на павабную красу прыроды.
Зусім іншы выгляд маюць сярэднія часткі Сіцыліі, асабліва тыя мясцовасьці, дзе здабываюць серку, на якую вельмі багата краіна. Пыл, смурод серкі, голая глеба, якая аж патрэскалася ад гарачыні, — вось што можна ўбачыць у той няпрынаднай мясцовасьці.
Мал. 21. — Рым. Мост Эліо і замак сьв. Анёла.
У Сіцыліі жыве густое (150 чал. на 1 кв. клм.), але ня дужа заможнае насяленьне. Серка, віно, паўднёвыя плады і іншае багацьце краіны дае карысьць перш за ўсё буйным земляўласьнікам і гандляром, таго часу як сялянства жыве ў беднасьці, як і ўсюды ў Італіі.
Вельмі цяжка адбіўся на становішчы сіцылійскага пролетарыяту крызіс серкавай прамысловасьці ў апошнія дзесяцёхгодзьдзі. Даўней серка на сусьветны рынак дастаўлялася галоўным чынам з Сіцыліі, а цяпер шмат серкі пачалі здабываць у Амэрыцы. У зьвязку з гэтым сіцылійская серка не знаходзяць сабе збыту, і серкавая прамысловасьць на вострае занепадае. Яшчэ ў 1905 г. тут здабывалася 600000 тон серкі, а ў 1920 — ужо толькі 200000. З гэтай прычыны каля 20000 работнікаў на серкавых капальнях засталіся бяз працы.
Прыродныя багацьці і выгоднае географічнае палажэньне Сіцыліі ў асяродку Міжземнага мора заўсёды прынаджвалі да яе магутных суседзяў. Няма нічога дзіўнага, што з даўных часоў за Сіцылію біліся між сабой галоўныя міжземнаморскія народы: спачатку грэкі, картагенцы і латыньцы, потым маўры, гішпанцы, норманы, французы.
Мал. 22. — Нэаполь і Вэзуві.
У сучасны момант Сіцыліся і большасьць дробных суседніх астравоў належаць да Італійскай дзяржавы, а Мальтыйскія астравы (Мальта, Гоцо і Коміно) на поўдзень ад Сіцыліі — да Ангельшчыны.
Галоўная морская прыстань і найвялікшае места Сіцыліі — Палермо (350 тыс. нас.), так званая «Залатая Пэрла», на паўночным захадзе вострава. Гэта прыгожы горад з найпякнейшымі ваколіцамі, з харошымі будынкамі, дзіўнымі старасьвецкімі саборамі і г. д.
Другі вялікі горад Катанія (217 тыс. нас.) ляжыць на ўсходзе вострава, на поўдзень ад Этны. Абодва гарады вывозяць збожжа, плады і віно.
Трэці значны горад краіны, — Мэсына (150000 нас.), разбураная землятрасеньнем 1908 году, — ужо пасьпела адбудавацца і бойка гандлюе дзякуючы свайму Палажэньню на Мэсынскай пратоцы насупроціў Калябрыйскага берагу.
Тырэнскія астравы — Сардынія ды Корсіка — зьяўляюцца пераважна краінай такіх-жа горстаў, якія мы бачылі навокал Кастыльскага плоскаўзвышша на Пірэнэйскім паўвостраве. Гэтым яны адразьняюцца ад Сіцыліі і Апэнінскага паўвострава, дзе пераважваюць навейшыя зморшчавыя горы. Тырэнскія астравы таксама, як Сіцылія, былі калісь злучаны з контынэнтам, але было значна раней, калі яшчэ ня было Тырэнскага мора, а на яго месцы існавала сухазем’е. Корсіка і Ўсходняя Сардынія — горныя, хмурыя, змрочныя і маладаступныя землі. Заходняя Сардынія парэзана прадоўжнымі і папярочнымі далінамі, па якіх лёгка прайсьці ўглыб краіны. Наагул кажучы, астравы зьяўляюцца параўнаўча беднымі, дзікімі і адзначаюцца недахватам выгодных дарог. Улетку перасыхаюць усе рэкі, і краіна выглядае, як пустыня. Толькі ў цясьнінах застаюцца кавалкі лесу вечназялёных макісаў. На абодвух астравох яшчэ захаваліся муфлоны або горныя бараны, якіх яшчэ паляюць мясцовыя насельнікі — італійцы па мове і пахаджэньні.Галоўным заняткам насельніцтва зьяўляецца гадоўля дробнай жывёлы і рыбацтва, а на Сардыніі — яшчэ нетракапальная прамысловасьць. Сардынію можна лічыць з гэтага боку галоўнай прамысловай мясцовасьцю ўсёй Італіі, бо з даўных часоў тутука здабываюць шмат волава, цынку, жалеза і іншых мэталаў. Пры штучным абвадненьні ўзрастае вінаграднік, алейнае дрэва і паўднёвыя плады. Сардынія належыць да Італійскай дзяржавы, Корсіка — да Францыі.