Географія Эўропы (1924)/Паўднёвая Эўропа/Пірэнэйскі паўвостраў
| ← Паўднёвая Эўропа | Пірэнэйскі паўвостраў Падручнік Аўтар: Мікалай Азбукін 1924 год |
Італія → |
Прапануем да спампаваньня!
Пірэнэйскі паўвостраў.
(Адзнач па карце яго географічнае палажэньне, пералічы, якія моры яго абцякаюць).
Пірэнэйскі паўвостраў займае самы далёкі паўднёва-заходні куток Эўропы. Толькі вузкая Гібральтарская пратока аддзяляе яго ад Афрыкі, з якою ён мае шмат супольнага як у сваім абрысе, гэтак і ў выглядзе паверхні і ў клімаце. Гэта такі самы масыўны кавалак сухазем’я з роўнымі, мала зрэзанымі морам берагамі. Вялізныя плоскаўзвышшы займаюць большую сярэднюю частку паўвострава, а на поўначы і на поўдні расьцягнуліся зморшчавыя горныя ланцугі. Сярэдзінныя плоскаўзвышшы з усіх бакоў атачаюцца горставымі горамі (успомні пахаджэньне горстаў Паўночна-Заходняй Эўропы), а ад зморшчавых ланцугоў аддзяляюцца 2-ма нізінамі (Пераглядзі па карце назовы плоскаўзвышшаў, горстаў, нізін і зморшчавых ланцугоў Пірэнэйскага паўвострава). Абхопленыя з усіх бакоў горамі, плоскаўзвышшы і нізіны адзначаюцца сухім контынэнтавым кліматам, а схілы павернутыя ў бок мораў, маюць клімат больш-менш вільгатны. На паўночных схілах Кантабрыйска-Пірэнэйскіх гор дажджы выпадаюць як узімку, гэтак і ўлетку; у іншых месцах ападкі прыпадаюць выключна на зіму або на позьнюю восень і на пачатак вясны.
Горсты і іншыя горы выклікаюць утварэньне на рэках старонкі многіх парагоў, а летнія сухмені робяць гэтыя рэкі дужа плыткімі ў гэтую пару году. Такія рэкі (пералічы іх паводле карты) нявыгодны для руху параходаў. Толькі Гвадальквівір, што цячэ па роўнай Андалюскай нізіне ды жывіцца горнымі сьнягамі Гранадзкіх гор, зьяўляецца шчасьлівым выняткам.
Расьліннасьць, згодна з асаблівасьцямі клімату, на плоскаўзвышшах сухалюбная, стэпавая; на паўночных ускрайках, дзе шмат ападкаў, яна складаецца з дрэў з ападаючым лісьцем, а на ўсходніх заходніх і паўднёвых узьбярэжжах — вечназялёная.
З найболей цікавых жывёл трэба зьвярнуць увагу на маго, бясхвостую малпу, якая жыве на Гібральтарскай гары ля аднаназоўнай пратокі і на генэту, маленькага мясажэра, падобнага крышку да ката. Абедзьве гэтыя жывёлы часта сустракаюцца і ў Афрыцы, асабліва ў яе паўночна-заходняй частцы (на Атляскіх горах). Падобнасьць пірэнэйскай жывёльнасьці да афрыканскай тлумачыцца між іншым тым, што паміж гэтымі двума краямі праз доўгі час існавала сувязь, бо на месцы сучаснай Гібральтарскай пратокі быў пярэсмык, па якім жывёлы маглі перасяляцца з Афрыкі ў Эўропу і наадворот..
Сучасныя насельнікі Пірэнэйскага паўвострава належаць да 3-х асобных романскіх народаў: на захадзе жывуць португальцы, на ўсходзе — каталёнцы, пасярэдзіне — гішпанцы або кастыльцы.
Згодна з гэтым у сярэднія вякі на паўвостраве існавалі тры романскія дзяржавы: Португалія, Кастылія і Арагонія. Потым Кастылія з Арагоніяй злучыліся ў адно Гішпанскае каралеўства.
Апрача таго ў Заходніх Пірэнэях жыве некалькі сот тысяч баскаў. Яны лічацца патомкамі тубыльцаў паўвострава (ібэрыйцаў), якія захавалі ў чыстаце свае звычаі й мову.
Даўных ібэрыйцаў лічаць за блізкіх родзічаў афрыканскіх барбарыйцаў, ды й сучасныя насельнікі Пірэнэйскага паўвострава маюць шмат супольнага ў сваім абліччы з насельнікамі Паўночна-Заходняй Афрыкі. І няма ў гэтым нічога дзіўнага, бо як афрыканскія народы (перш картагенцы, потым маўры), гэтак і эўропэйскія пляменьні (латыньцы, а потым гэрманскія пляменьні: вандалы й вэстготы) лёгка перакідвалі свае войскі цераз Гібральтарскую пратоку, перасяляліся з Пірэнэйскага паўвострава на Атляс і наадварот. Сучасныя португальцы, каталёнцы й гішпанцы зьяўляюцца патомкамі даўных ібэрыйцаў, якія запазычылі романскую мову латыньцаў і памяшаліся з рознымі перасяленцамі з Эўропы і Афрыкі.
У сучасны момант большая частка Пірэнэйскага паўвострава належыць да Гішпанскага каралеўства (498000 кв. клм., 20300000 насельнікаў). Заходнія схілы сярэдзіннага (Кастыльскага) плоскаўзвышша складаюць Португальскую рэспубліку; паўночныя схілы Пірэнэйскага ланцуга належаць да Францускай дзяржавы, а Гібральтарская морская крэпасьць каля аднаназоўнай пратокі зьяўляецца ангельскай колёніяй.
Географічнае палажэньне Пірэнэйскага паўвострава на далёкім захадзе Міжземнамор’я дапамагло пірэнэйцам перш за ўсіх вынайсьці Амэрыку і зрабіць яе сваёй вялізарнай колёніяй. Гішпанскі ўрад організаваў слынную экспэдыцыю Колюмба, які ў 1492 г. дасягнуў Сярэдняй Амэрыкі. Усьлед за Колюмбам у Новы Сьвет пацягнуліся сотні й тысячы пірэнэйцаў. Многія з іх вярнуліся потым на бацькаўшчыну з вялікімі запасамі нарабаванага золата й серабра. Пірэнэйскі паўвостраў зрабіўся тады найбагацейшай стараной Эўропы, а пірэнэйскія дзяржавы апынуліся на першым месцы паміж дзяржаў сьвету і нават падзялілі між сабой усе заэўропэйскія краіны. Аднак багацьце Пірэнэйскага паўвострава было ўмоўным. Павялічыўся запас дарагіх мэталаў, але не пашыралася прамысловасьць, не паляпшалася культура. У Амэрыку павыяжджала шмат энэргічных, жыцьцяздольных людзей паўвострава, многія з іх тамака й асталяваліся і ўжо не вярнуліся ў Эўропу. Амэрыка пачала жыць сваім асобным жыцьцём, а гішпанцы й португальцы, наагул бязрупатныя й гультаяватыя, мала клапаціліся аб сваіх колёніях, глядзелі на іх толькі, як на крыніцу ўзбагачэньня. Жадасьць і бязьмерныя вымаганьні мэтрополіі выклікалі ў амэрыканскіх колёніях нянавісьць і абурэньне супроць Гішпаніі. Адна за аднэй яны паўсталі проціў мэтрополіі, аддзяліліся й зрабіліся самастойнымі рэспублікамі.
Тымчасам, у Амэрыку пачалі пасылаць сваіх эмігрантаў і іншыя староны Эўропы. Залюднілася Паўночная Амэрыка, пачаліся бойкія зносіны паміж ёй і Эўропай. Пачалі багацець і ўзрастаць тыя дзяржавы Эўропы, што ляжалі на паўночным захадзе нашае часткі сьвету, у найменшай адлегласьці ад паўночна-амэрыканскіх старон. Сусьветнае значэньне Пірэнэйскіх дзяржаў зьнікла, а ў сучасны момант ад іх вялізных колёній захаваліся толькі маленькія, убогія рэшткі[1].
Пірэнэйска-Кантабрыйскі ўклад зморшчавых гор займае паўночную шырокую мпаласу Пірэнэйскага паўвострава, усходняя частка якой мае назоў Пірэнэяў. Шырокай сьцяной Пірэнэі адгароджваюць Пірэнэйскі паўвостраў ад контынэнту. Зубкаватыя вярхі Пірэнэяў, як, напрыклад, Пік-Анэта ў сугор’і Маладэта (3404 мэтры над роўнем мора), дасягаюць вельмі значнай вышыні і апрануты коўдрай вечнага сьнегу. З вечных сьнягоў утвараюцца пакрысе ледавікі, ледавікі спаўзаюць па горных далінах, растаюць і даюць пачатак нязьлічаным горным струменям. Працяг Пірэнэяў — Кантабрыйскія горы — цягнуцца па беразе Біскайскай затокі, якая тутака ўразаецца ў сухазем’е тысячамі вузкіх і даўгіх буктаў, выгодных для прыстою караблёў. (Берагі, зрэзаныя такімі буктамі, як тут, завуцца рыасавымі). Паўночныя схілы Пірэнэйска-Кантабрыйскіх гор адзначаюцца панаваньнем моцных вільгатных вятроў, што дзьмуць з акіяну, з Біскайскай затокі і прыносяць шмат ападкаў. З гэтай прычыны паўночныя схілы мацней разьедзены вадой, круцей і багацей горнымі рэчкамі, чымся сухія, павернутыя ў бок сухазем’я паўднёвыя схілы ланцуга. Глыбокія горныя катліны чаргуюцца ў Пірэнэях з высокімі хрыбтамі; адвесныя, зрывістыя сьцены зьмяняюцца бяздоньнямі. У падгор’ях Кантабрыйскага ўкладу каля берагоў Біскайскае затокі і ў паўночных прыгор’ях Пірэнэяў растуць дубовыя, букавыя й каштанавыя гайкі; вышэй на схілах трапляюцца бярозы і наагул дрэвы пераважваюць такія, якія ўзімку страчваюць сваёй лісьце. Высока ў горах, ніжэй сьнегавой мяжы, распасьціраюцца багатыя горныя лугі з зялёнай, сочнай травой.
Наадварот, на паўднёвых схілах клімат сухі, ападкаў выпадае мала, лясоў бязмаль-што зусім няма, а паша скудная, гожая хіба толькі для авечак ды коз. Дзе-ні-дзе трапіш толькі каліва палыну і так званай травы-эспарто.
Паўночныя схілы паводле клімату болей падобны да Паўночна-Заходняй Эўропы, паўднёвыя — адзначаюцца тыповымі для Паўднёвай Эўропы летнімі сухменямі. На паўночных схілах, дзякуючы мернаму ды вільгатнаму клімату, бяз штучнага абвадненьня магчыма ральніцтва. У далінах і ў падгор’ях насельнікі краіны сеюць кіяхі ды пшаніцу, каля
Мал. 11. — Горная катліна ў Пірэнэях.
Насяленьне краіны, як і заўсёды ў горных мясцовасьцях, складаецца з рознастайных пляменьняў. Ува ўсходніх і сярэдніх Пірэнэях жывуць каталёнцы (на паўднёвых схілах), і провансальцы, або паўднёвыя французы (на паўночных схілах), якія ўжываюць бязмаль-што адну й тую самую мову, хаця часта першых лічаць за гішпанцаў, а другіх за французаў. У Заходніх Пірэнэях абапал вадападзельнага ланцуга жывуць баскі, якія захавалі старасьвецкія звычаі й старадаўную мову даўнейшых тубыльцаў Пірэнэйскага паўвострава - ібэрыйцаў.
Працавітыя й працаздольныя баскі значна розьняцца ад іншых народаў паўвострава, гультаяватых, пагардлівых і цёмных. Баскі лічацца найлепшымі рыбакамі й мораходамі і добрымі, ашчэднымі й разумнымі гаспадарамі. З усіх тых эмігрантаў, якія выядждалі з Пірэнэйскага паўвострава ў Паўночную й Сярэднюю Амэрыку, баскі зьявіліся найлепшым колёністымі. У работніцкім руху ў Гішпаніі баскі граюць прыметную ролю. У 1921 г. работнікі фабрык у землях баскаў абвяшчалі агульную забастоўку супроць авантурніцкай вайны ў Мароко, якую пачаў урад Гішпаніі.
Кантабрыйскія горы залюднены гэтак званымі гальего. Яны гавораць папортугальску, але кастыльцы абвяшчаюць іх гішпанцамі.
З політычнага боку краіна Пірэнэйска-Кантабрыйскіх гор належыць да Гішпаніі. Толькі паўночны схл Пірэнэяў уваходзіць у склад Францускай рэспублікі.
У сярэдзіне Ўсходніх Пірэнэяў існуе яшчэ маленькая самастойная рэспубліка Андора, найменшая па коьлкасьці насельнікаў дзяржава Эўропы (5000 чалавек пераважна пастухоў і контрабандыстых, якія перацягваюць гішпанскія тавары ўва Францыю і, адваротна, францускія ў Гішпанію).
Асяродкам Пірэнэйска-Кантабрыйскае краіны трэба лічыць горад Більбао (114.000 нас.), галоўную прыстань Паўночнай Гішпаніі на Біскайскай затоцы з майстэрнямі караблёў і вывазам жалезнай руды.
Кастыльскае плоскаўзвышша або Мэзэта (што ў перакладзе з гішпанскай мовы азначае "стол") ляжыць на поўдзень ад Кантабрыйскіх гор і займае найвялікшую сярэднюю частку паўвострава.
- Калісь у далёкую даўніну на месцы сучаснага Кастыльскага плоскаўзвышша былі два возеры, ад якіх захаваліся толькі мяккія адклады з рэшткамі вазёрных жывёл. З часам гэтыя вазёры або ўсохлі, або спусьцілі сваю ваду за дапамогай рэк, якія прабіліся адгэтуль да акіяну.
Краіна выглядае гладкай, як стол, раўнінай, абкружанай зубкаватымі горстамі, якія тут завуцца сьерамі (што азначае пагішпанску "піла"). Адна з гэтых сьераў - Сьера-Гвадарама - упоперак пераразае ўсю краіну і дзеліць яе на Старую Кастылію (на поўначы) і Новую Кастылію (на поўдні). (Паводле карты пералічы, якія "сьеры" абхапляюць Кастыльскае плоскаўзвышша з усходу ды з поўдня).
На ўсходзе Мэзэта вышэй, як на захадзе, і рэкі яе (Дуэро, Тахо, Гвадыяна) з гэтай прычыны цякуць пераважна на захад у бок Атлянтычнага акіяну, шмат у якіх месцах прабіваюцца скрозь гранітныя сьеры, цякуць па глыбокіх цясьнінах і зьяўляюцца нявыгоднымі для руху параходаў. Клімат краіны вельмі сухі, контынэнтавы. Морскія вятры, каб трапіць на плоскаўзвышша, мусяць пераваліць праз ускрайныя горсты, на якіх і пакідаюць сваю вільгаць. (Чаму вятры страчваюць сваю вільгаць, калі пераходзяць цераз горы?). Заўсёды яснае неба, улетку пыл і сьпякота, узімку сьцюджа - вось галоўныя адзнакі Кастыльскага клімату.
- Горад Мадрыд, што ляжыць у сярэдзіне плоскаўзвышша, мае сярэднюю тэмпэратуру студзеня - 4,9°, а ліпеня +24,5° (паводле тэрмомэтра Цэльсія). Часамі ўзімку бываюць маразы ў - 7°, а ўлетку гарачыня ў цені дасягае аж да +39,6°.
Толькі на знадворных схілах ускрайных горстаў могуць расьці лясы або хмазьнячкі (чаму?), па раўнінах-жа недахват вільгаці перашкаджае ўзрастаньню дрэў. Хіба што ў далінах рэк пры штучным абвадненьні магчыма ўзгадаваць садок. Вялізныя прасторы раўнін паміж далінамі зьяўляюцца голым, часта саланчаковым стэпам. Маленькія салоныя вазёры ды салоныя балоты зусім бяз жаднай траўкі чаргуюцца з убогай пашай для авечак, на якой расьце скудная рэдкая сухая трава: палын, трава-эспарто, ці часам маленькія калючыя хмызьнячкі. Улетку сонца выпальвае апошнюю траву, і краіна робіцца бязмаль-што запраўднай пустыняй. Земляробства магчыма ў краіне толькі ў рэчных далінах ды дзе-ні-дзе на поўначы. Мала дзе спаткаеш поле кіяхоў або пшаніцы; большая частка зямлі або зусім не дае аніякай карысьці, або дае толькі скудную спажыву для статкаў дробнай жывёлы: авечак і коз. У невялікай колькасьці насельнікі трымаюць яшчэ сьвіней, аслоў і мулаў, але й гадоўля жывёлы дае мала карысьці. Узімку, калі зямля пакрываецца сьнегам, скаціну жывяць саломай, або часьцей гоняць яе далёка ў нізіны, за некалькі сотняў вёрст, дзе клімат цяплейшы й зямля не пакрываецца сьнегам. Траву-эспарто пастухі зьбіраюць і робяць з яе кошыкі. Там, дзе ёсьць зямля, гожая на ральлю, там яна звычайна належыць, да буйных земляўласьнікаў-шляхтуноў; сяляне-ж жывуць бедна і бязмаль-што дарма гаруюць на панскай зямлі.
46 У горах, на ўскрайках краіны, трапляюцца месцам багатыя паклады карысных мінэралаў. На поўдні ў г. зв. Сьера-Морэна каля рэчкі Рыо-Тынто ёсьць руда медзі, волава, жывога серабра. (Асаблівай славай карыстаюцца запасы жывога серабра ля месца Альмадэн). Сустракаецца й каменны вугаль. Паклады мінэралаў дазволілі пашырыцца на Кастыліі фабрычнай прамысловасьці, асабліва апрацоўцы воўны, якую даюць у дастатку мясцовыя авечкі. Але й тут, як і ў Кантабрыйскіх горах, капальні належаць галоўным чынам да чужаземцаў, і гэта значна затрымоўвае разьвіцьцё ўласнай прамысловасьці краіны.
Кастыльскае плоскаўзвышша — калыска Гішпанскай дзяржаўнасьці. Сухі клімат краіны і цяжкія варункі жыцьця зрабілі кастыльцаў найболей рухавымі і войналюбнымі сярод народаў паўвострава. Стварыўшы сваю дзяржаву ў асяродку Пірэнэйскага паўвострава, кастыльцы тым лягчэй маглі распаўсюджыць сваю ўладу й на суседнія краіны. У часы заваёваў у Амэрыцы кастыльцы галоўным чынам і зьявіліся тымі авантурнікамі-конквістадарамі, якія здабылі Сярэднюю і большую частку Паўднёвай Амэрыкі і зруйнавалі там даўную й досыць высокую культуру пэруанцаў і мэхіканцаў. Няўдалая колёніальная політыка Гішпаніі тлумачыцца галоўным чынам пыхай, жорсткасьцю, акрутнасьцю, асабліва-ж жадасьцю кастыльцаў, якія зусім не клапаціліся аб дабрабыце здабытых земляў, а рупіліся толькі аб сваім узбагачэньні. Ня гледзячы на заняпад сваёй дзяржавы, кастыльцы і да сяго часу лічаць сябе найлепшым народам, а сваю бацькаўшчыну найлепшай старонкай сьвету, грэбуюць усім чужаземным і з пыхай гавораць аб усім сваім.
Мал. 12. — Пляц у горадзе Толедо на Кастыльскім плоскаўзвышшы.
Благое становішча прамысловацьці ды і ўсёй гаспадаркі сьведчыць аб нізкай ступені культуры ў Гішпаніі. Каля ⅔ люднасьці належыць да няпісьменых. Нявысока стаіць і сярэдняя, і вышэйшая адукацыя. Праўда, вышэйшых школ даволі многа, але як навуковыя ўстановы, гэтыя школы стаяць яшчэ вельмі далёка ад унівэрсытэтаў культурных старонак Эўропы: Ангельшчыны, Францыі або Нямеччыны. Цёмныя, але пышныя кастыльцы ўсюды, дзе толькі ім выпадала, нішчылі мясцовую культуру; усе захопленыя імі старонкі хутка прыходзілі ў заняпад.
У асяродку Кастыльскага плоскаўзвышша і ў асяродку ўсяго Пірэнэйскага паўвострава, на месцы скрыжаваньня галоўных гандлёвых чыгунак яго, ляжыць сталіца Гішпанскай дзяржавы Мадрыд (751000 насельн. у 1920 годзе). Тут жыве гішпанскі кароль і знаходзіцца парлямэнт (Гішпанія - констытуцыйная монархія). Гэта адначасна адміністрацыйны, гандлёвы й культурны асяродак Гішпаніі.
Арагонская нізіна ляжыць на ўсход ад Мэзэты ў вадазборы ракі Эбро. Усходнія ўскрайныя горы Мэзэты складаюць нібы заходнюю сьценку яе; на поўнач ад нізіны ўздымаюцца магутныя Пірэнэі; з усходу яна адлучана ад мора гэтак званымі Каталёнскімі гарамі, праз якія ў вузкай цясьніне прабіваецца Эбро. Такім чынам Арагонія, як і Мэзэта, нібы зачынена ад вільгатных морскіх вятроў і адзначаецца такім самым сухім, контынэнтавым кліматам. Аднак, лежачы на меншай вышыні над роўнем мора, Арагонія зьяўляецца крышку цяплейшай краінай, і сьнег у ёй рэдка ляжыць скрозь па палёх і пашах, як у Кастыліі. Расьліннасьць тут такая самая, што й там, але дае больш карысьці для авечак, бо яны тутака могуць пасьвіцца ў працягу ўсяго году без перарыву. У даліне Эбро па штучна абваднёных палёх добра ўзрастае вінаграднік, садовіна і ўсялякае збожжа.
Гандлёвы асяродак краіны Сарагоса (141000 нас.), старасьвецкая сталіца сярэднявяковага Арагонскага каралеўства, і да цяперашняга часу захавала шмат старасьвецкіх прыгожых будынкаў, сьведак слаўнай мінуўшчыны гэтага гораду.
Усходнія ўскрайкі Пірэнэйскага паўвострава, што ляжаць на ўсход ад Арагонскай нізіны і Новай Кастыліі, каля берагоў Міжземнага мора, адзначаюцца ўжо тыповым падзваротнікавым кліматам (пералічы галоўныя асаблівасьці такога клімату) і заўсёды зялёнай міжземнаморскай расьліннасьцю. Схілы Каталёнскіх гор, якія цягнуцца роўналежна берагавой лініі, апрануты прыгожымі макісамі з ляўраў, міртаў, ляўравішняў, олеандраў і магноліяў. Праўда што й тут дажджоў не хапае, але тут затое шмат маленькіх рэчак, вадой якіх карыстаюцца ў мэтах штучнага абвадненьня палёў і садоў. Штучна-абваднёныя месцы ў гэтай краіне завуцца хуэртамі і адзначаюцца надзвычайнай ураджайнасьцю. Сетка абвадняльных каналаў пераразае кожную хуэрту ды разьмяркоўвае ваду па яе палёх і садох. З палёў хуэрты зьбіраюць прынамсі 2 разы ў год ураджаі пшаніцы, кіяхоў ды іншага збожжа, а ў садох гадуюць алейнае дрэва, пэрсікі, памаранцавыя, гранатныя ды цытрынныя дрэвы, фісташкі, найлепшыя гатункі йгруш і морву, лісьцем якой жывіцца шаўкоўны вусень. Зразумела, што зямля ў хуэртах каштуе вельмі дорага. Належыць яна пераважна да буйных земляўласьнікаў, а сяляне звычайна толькі бяруць яе ў арэнду за вялікія грошы ды яшчэ плацяць вялікія падаткі. З гэтай прычыны, ня гледзячы на вялізныя ўраджаі ў багатых садох, сяляне жывуць бедна, а часамі й галадуюць. Галоўнае багацьце краіны - сады ды вінаградні, але, апроч таго, значную карысьць насельнікам узьбярэжжаў дае рыба, якой шмат ловяць у Міжземным моры. Нарэшце у Каталёнскіх горах ёсьць і падземнае багацьце - волава, серабро й жалеза. Важнае значэньне тут мае і фабрычная прамысловасьць. Гэтаму дапамагаюць выгоды гандлёвых зносін з Францыяй, Італіяй і Ўсходам, а таксама большая параўнаўча з кастыльцамі працавітасьць мясцовых насельнікаў-каталёнцаў. Толькі гэтую краіну й можна лічыць такой часткай Гішпаніі, у якой існуе буйная фабрычная прамысловасьць. Тысячы работнікаў працуюць на тутэйшых баваўняных, ваўняных і шоўкавых фабрыках, на папернях і шкляных гутах.
У зьвязку з гэтым тут утварыўся асяродак работніцкага руху ў Гішпаніі. Работнікі тутэйшых фабрык згуртаваліся ў дзьве вялікія профэсыянальныя організацыі, з якіх адна - Агульна-Работніцкі Саюз - імкнецца да супрацоўніцтва з буржуазіяй, а другая - Нацыянальная Работніцкая Конфэдэрацыя, - на чале якой стаялі анархістыя, усімі сродкамі змагаецца як з буржуазіяй, гэтак і з урадам. Гарачнасьць і палкасьць паўднёвага эўропэйца выяўляецца пры гэтым змаганьні ў тэрорыстычных актах, накірованых супроць асобных старшыняў фабрыканцкіх саюзаў. Буржуазія змагаецца з абедзьвюма організацыямі работнікаў, арыштоўвае іх членаў, забівае іх правадыроў і, каб утрымаць у паслухмянстве фабрычных працаўнікоў, звальняе ад працы сотні тысяч работнікаў, якія прымалі ўдзел у забастоўках.
Найбольш пашырана ўва Ўсходняй Гішпаніі баваўняная і шоўкавая прамысловасьць, сырыну для якой даюць плянтацыі баваўны і морвы на мясцовых хуэртах.
Асяродкам гэтай прамысловасьці і наагул найважнейшым прамысловым горадам Пірэнэйскага паўвострава зьяўляецца горад Барсэлёна (710.000 насельн.) з добрай морскай прыстаньню, у якой заўсёды таўпяцца францускія, ангельскія і італійскія караблі. Гэта і асяродак работніцкага руху ў Гішпаніі. Другая важная прыстань Валенсія (240.000 нас.), абкружаная прыгожымі багатымі хуэртамі, вывозіць віно, паўднёвыя плады і шоўк.
Да Ўсходняй Гішпаніі трэба далучыць яшчэ Балеарскія астравы, што ляжаць у Міжземным моры на ўсход ад Пірэнэйскага паўвострава і слынуць прыемным, цёплым морскім кліматам, хараством краявіду ды выдатнай красою насельнікаў.
Як у Арагоніі, гэтак і ўва Ўсходняй Гішпаніі жывуць каталёнцы, мова якіх болей падобна да мовы паўднёвых французаў, чымсь да мовы іншых пірэнэйцаў - португальцаў і гішпанцаў.Арагонскае каралеўства, якое існавала ў сярэднія вякі, а потым злучылася з Кастыліяй у Гішпанскую дзяржаву, было нацыянальным каталёнскім гаспадарствам.
Гранадскія горы, або Сьера-Нэвада (сьнегавы хрыбет), як і Пірэнэйска-Кантабрыйскі горны ўклад, зьяўляюцца параўнаўча маладым зморшчавым ланцугом. Яны цягнуцца ад Гібральтарскай пратокі ўздоўж паўднёва-ўсходніх берагоў Пірэнэйскага паўвострава і ўжо пры першым поглядзе на карту здаюцца беспасрэдным працягам аднэй з галінак укладу паўночна-афрыканскіх Атляскіх гор. Гранадзскія горы яшчэ вышэй, чымся Пірэнэі. Вярхі іх нават улетку застаюцца пакрытымі плямамі сьнегу, а з найвышэйшай гары ланцуга - Мульхасан (3481 мэтр вышыні над роўнем мора) спаўзае нават ледавік, самы паўднёвы ў Эўропе. Схілы Гранадзкіх гор або зусім голыя, або апрануты толькі ўбогай травой ды рэдкім хмызьняком. Затое ўзьбярэжжа Міжземнага мора, засланёнае ад паўночных вятроў Гранадзкім ланцугом, адзначаецца цёплым падзваротнікавым кліматам, яшчэ цяплейшым, як ува Ўсходняй Гішпаніі. (Тут у горадзе Маляга тэмпэратура самага халоднага месяца студзеня +12,7°). Дзякуючы гэтаму, тутака добра ўзрастаюць самыя далікатныя расьліны Эўропы, нават пальмы, як дзе-небудзь у Афрыцы. Як і ўва Ўсходняй Гішпаніі, тут патрэбна штучнае абвадненьне зямлі, але ў хуэртах, апроч звычайных паўднёвых пладоў ды эўропэйскага збожжа, растуць рыс, баваўна, нават цукровая трысьціна й фінікавая пальма. Галоўным багацьцем краіны зьяўляецца вінаграднік, а галоўным прадметам вывазу - найлепшыя гатункі віна (між іншым вядомая маляга). Вінаграднік добра ўзрастае ня толькі па прыгор'ях, але й па схілах гор на такой вышыні, дзе ўжо ня могуць пасьпяваць далікатнейшыя гатункі паўднёвых пладоў. Каб лепей скарыстаць схілы гор і мець магчымасьць абвадняць іх, шмат у якіх месцах заводзяць прыступкавую культуру, ператвараючы нахіленую паверхню схілаў у шэраг паземных прыступак-тэрас. Дзякуючы штучнаму абвадненьню, гагатыя хуэрты стварыліся нават у сярэдзіне краіны, у далінах, з усіх бакоў абхопленых гарамі, дзе бяз штучнага абвадненьня магла існаваць толькі ўбогая стэпавая расьліннасьць.
Штучнае абвадненьне ў краіне было заведзена ў сярэднія вякі маўрамі, якія перасяліліся сюды цераз Гібральтарскую пратоку і стварылі тут сваю дзяржаву (каліфат), у якой высока стаялі земляробства, гандаль, навука, мастацтва і асьвета. У недаступных Гранадзкіх горах маўры доўга маглі бараніцца ад кастыльцаў, і толькі ў год вынаходкі Амэрыкі мусілі здаць сваю сталіцу гішпанскаму войску. Заўладаўшы Гранадзкай краінай, гішпанцы зьнішчылі і зруйнавалі ўсю маўрскую культуру, а саміх маўраў часткай перабілі, часткай павыганялі ў Афрыку. Да сяго часу ў краіне захавалася толькі некалькі дзесяткаў тысяч патомкаў даўных маўраў-морысаў, як іх цяпер празываюць. Затое яшчэ й цяпер там засталося шмат выдатных будынкаў, збудованых маўрамі. У сярядзіне краіны ў месьце Гранада (83000 нас.) у харошай мясцовасьці, у даліне між высокіх гор стаяць вялізныя харомы альгамбра, дзе жылі апошнія ў Эўропе маўрскія валадары — гранадзкія каліфы. Гэтыя харомы ёсьць лепшым і найпрыгажэйшым прымернікам маўрскага мастацтва ў нашай частцы сьвету.
Сучасным гандлёвым асяродкам краіны Гранадзкіх гор можна лічыць горад Малягу (151000 нас.), што ляжыць у пекнай хуэрце на беразе Міжземнага мора. З Малягі вывозяць віно, разынкі, прованскі алей і паўднёвыя плады.
У сучасны момант Гранадзкая краіна ўваходзіць у склад Гішпанскай дзяржавы і толькі Гібральтарская гара, з невялічкім местам на ёй каля выйсьця з Міжземнага мора, ля аднаназоўнай пратокі, належыць да Ангельшчыны. Гэта вельмі важнае морскае ўмацаваньне і галоўная станцыя на дарозе параходаў з Ангельшчыны ў Эгіпет і Індыю. На паўднёвым захадзе ад Гібральтару знаходзіцца самы паўднёвы выступ Эўропы — рог Тарыфа (адзнач географічную шырыню).
Мал. 13. — Палац Альгамбра ў Гранадзе.
Андалюская нізіна ўразаецца між Гранадзкімі гарамі і тымі горстамі, якія адгараджваюць з паўдня Кастыльскае плоскаўзвышша (як гэтыя горсты завуцца?). Быў час, калі гэтая нізіна была затокай Атлянтычнага акіяну, але рэкі, што беглі сюды з поўначы ды з Гранадзкага ланцуга, пакрысе завалілі тую затоку сваімі адкладамі — пяском ды глеем — і перавярнулі яе ў сухаземную нізіну. Паволі, ціхамірна бяжыць па гэтай нізіне рака Гвадальквівір, што пачынаецца ў Гранадзкіх горах і жывіцца іх сьнягамі. Бязмаль-што на ўсім сваім працягу Гвадальквівір гожы для параходнага руху, а ў нізавіне яго, дзе адчуваюцца морскія прыплывы, па ім могуць плыць нават вялізныя морскія караблі. Клімат Андалюскай нізіны вільгатнейшы, як у Кастыліі або Арагоніі, але й тут у баку ад рэк пераважвае стэп з травой-эспарто ды палыном. Аднак па схілах Сьеры-Морэны сустракаюцца цэлыя гайкі корачнага дубу і іншых вечназялёных дрэў. Абапал Гвадальквівіру, па яго прытоках і каля мора ў Андалюзіі, як і на ўсходзе Гішпаніі, красуюць штучна-абваднёныя хуэрты, у якіх па 2-3 разы ў год магчыма жніво. Палі пшаніцы, кіяхоў, месцамі і рысу чаргуюцца там з вінаграднямі, плянтацыямі табакі, баваўны, цукровай трысьціны, морвы ды з прыгожымі вечназялёнымі садамі паўднёвых пладоў.
Калісь і тут, як у Гранадзкай краіне, панавалі маўры, якія з дапамогай штучнага абвадненьня зрабілі амаль усю Андалюзію бяскрайна вялікім харошым садам. Аднак, так званы, Кордоўскі каліфат, які тут тады існаваў, быў зруйнованы гішпанцамі яшчэ раней, як у Гранадзкіх горах. Калі гішпанцы павыганялі адгэтуль маўраў, дык ужо ня было каму даглядаць за абвадняльнымі прыладамі, і шмат якія з маўрскіх садоў зноў перавярнуліся на стэп, якім засталіся аж да сяго часу. Дзе даўней красавалі памаранцавыя ды гранатныя дрэвы, там цяпер іншы раз ледзь хапае скуднай спажывы для дробнай жывёлы.
У Андалюзіі пашырыліся й некаторыя галіны фабрычнай прамысловасьці, асабліва выраб цыгар, тытуну, гарбарства і шаўкоўніцтва.
Галоўны горад, у якім перарабляецца скура, Кордова (73000 нас.), даўнейшая сталіца маўрскай дзяржавы, ляжыць у асяродку краіны і слыне вялізнымі будынкамі ў маўрскім стылі. Цыгары вырабляюцца галоўным чынам у Сэвільлі (206000 нас.), старасьвецкім гішпанскім горадзе, што ляжыць у тэй частцы нізавіны Гвадальквівіра, да якой сягаюць хвалі прыплыву, а, значыць, да якой могуць даходзіць морскія караблі. Гэта прыгожы вясёлы горад гішпанскай поэзіі й старадаўных гішпанскіх забаў. У мясцовым цырку да сяго часу адбываюцца баі быкоў, улюбёная забава гішпанцаў.
Португалія на Пірэнэйскім паўвостраве ўладае толькі заходнімі схіламі Кастыльскага плоскаўзвышша ды вузкай узьбярэжнай палоскай каля Атлянтычнага акіяну. Гэтак званыя Португальскія ўзгоркі могуць разглядацца, як адзін з горстаў, абхапляючых Мэзэту, моцна размыты ды разьедзены вадой з прычыны большай вільгатнасьці клімату. Заходнія морскія вятры беспасрэдна ўплываюць на клімат Португіліі, прыносяць шмат ападкаў і робяць клімат мерна-цёплым, вільгатным, морскім, прыемным. Збожжа й садовіна тутака можа ўзрастаць нават бяз штучнага абвадненьня, бязумоўна патрэбнага ў іншых падзваротнікавых краінах Пірэнэйскага паўвострава. Па заходніх схіла Португальскіх узгоркаў трапляюцца цэлыя лясы міжземнаморскіх хвой і корачных дубоў. Насельнікі краіны, португальцы, розьняцца ад гішпанцаў большай мяккасьцю, прыветлівасьцю ды гасьціннасьцю, нахілам да краснамоўства і прыгожага пісьменства. Толькі ў мастацтве яны далёка адстаюць ад гішпанцаў і каталёнцаў. Жывучы каля мора, португальцы з даўных часоў прызвычаіліся да мораходзтва і заўсёды з ахвотай і з адвагай рашаліся на далёкую дарогу па акіяне. Утварыўшы сваю ўласную дзяржаву, португальцы падтрымалі яе перш за ўсё сродкамі, здабытымі ад морскага гандлю. Португальскія падарожнікі (Васко-дэ-Гама) першыя вынайшлі дарогу ў Індыю ў абход Афрыкі і захапілі вялізныя колёніі ў Афрыцы і Азіі.
Португальскія перасяленцы залюднілі Азорскія астравы, Мадэру і блізка паловы Паўднёвай Амэрыкі — Бразылію. Але як і гішпанцы, гэтак і португальцы не маглі захаваць большасьці сваіх колёній, бо не зразумелі, як трэба кіраваць імі, не клапаціліся аб дабрабыце іх, а глядзелі на свае заэўропэйскія ўладаньні толькі, як на спосаб узбагачэньня. Дзеля гэтага адны з колёній Португалі паўсталі ды аддзяліліся ад яе (Бразылія), другія перайшлі пад уладу дужэйшых дзяржаў, якія лепей зразумелі сэнс добрага кіраваньня колёніямі. У Афрыцы, дзе яшчэ да сяго часу захаваліся португальскія колёніі, португальцы праз доўгі час падтрымоўвалі гандаль нявольнікамі ды й Цяпер яшчэ не клапоцяцца аб асьвеце дзікіх або паўдзікіх нэграў.
Асьвета ў Португаліі стаіць нявысока, а сярод насельнікаў няпісьменных яшчэ болей, як у Гішпаніі (¾). Вышэйшая адукацыя (ёсьць унівэрсытэт у месьце Коімбра) таксама ня можа раўняцца з вышэйшай асьветай у Паўночна-Заходняй Эўропе.
Як і гішпанцы, португальцы займаюцца пераважна сельскай гаспадаркай: сеюць кіяхі, пшаніцу, боб, зьбіраюць кару корачнага дуба — корак, гадуюць авечак-мэрыносаў з даўгой мяккай і каштоўнай воўнай, саджаюць вінаграднік, алейнае дрэва, памаранцавыя ды цытрынныя дрэвы, гадуюць шаўкоўнага вусеня, разводзяць ананасы й г. д. У моры яны ловяць рыбу — сардынак і тунцоў, каля мора здабываюць морскую соль; на ўзгорках капаюць мядзяную руду.
Португальская дзяржава (88740 кв. клм., 5600 тыс. насельнікаў) за некалькі гадоў перад вайной перавярнулася з каралеўства на рэспубліку. Сталіца яе Лісабон (490000 насельнікаў) у вусьцях ракі Тахо зьяўляецца важнай гандлёвай морскай прыстаньню, ад якой адыходзіць шмат параходных ліній, асабліва ў Паўднёвую Амэрыку. Дзякуючы бойкаму гандлю з Ангельшчынай, Паўднёвай Амэрыкай, Афрыкай і Індыяй, горад мае міжнародны выгляд. На вуліцах і на ўзмор’і тутака можна пачуць усялякія мовы, можна спаткаць людзей рознага колеру і ў розных вопратках, людзей, якія панаяжджалі туды з усіх канцоў зямлі. Другі важны прыморскі горад Опорто або Порто (204000 нас.) — асяродак багатага, густа-залюдненага куточка на поўначы Португаліі, вядзе буйны гандаль віном (портвэйн).
Толькі ў гэтых двох гарадох існуе некалькі прамысловых прадпрыемстваў, работнікі якіх разам з работнікамі прыстаняў пасьпелі аднак згуртавацца ў так званую Агульную Конфэдэрацыю. Аднак у політычным жыцьці рэспублікі працоўны люд, можна казаць, ня прымае ўдзелу, так што Португалія застаецца чыста буржуазнай дзяржавай, хаця і менш консэрватыўнай, як Гішпанія.
- ↑ У цяперашнія часы да Гішпаніі належаць у Афрыцы Рыо-дэ-Оро, або заходняе ўзьбярэжжа Сахары; паўночны бераг Мароко насупроціў Паўднёвай Гішпаніі; Канарскія астравы; Рыо-Муні ў Ніжняй Гвінэі, востраў Фэрнандо-По ў Гвінэйскай затоцы. (Разам каля 320.000 кв. клм. з 1105 тыс. насельн.). Да Португаліі належаць астравы Мадэра і Азорскія ў Атлянтычным акіяне, а-вы Зялёнага Рогу і Бісагос каля заходняга берагу Афрыкі, Португальская Гвінэя, Португальскі Конго, астравы Сан-Томы і Прынчыпэ ў Гвінэйскай затоцы і значныя колёніі ў Паўднёвай Афрыцы: Мозамбік на захадзе і Ангола на ўсходзе. У Азіі португальцы валадаюць маленькімі мястэчкамі — гандлёвымі станцыямі ў Індыі (Гоа, Даман, Дыу), горадам Макао ў Кітаі ды паловай вострава Тымора ў Малайскім згуртаваньні астравоў. (Усяго 2083 тыс. кв. клм. і 9210 т. нас.).