Гісторыя беларускае літэратуры (1921)/III/Нашаніўская пара/Маладзейшыя/М. Багдановіч
| ← Я. Купала | М. Багдановіч Падручнік Аўтар: Максім Гарэцкі 1921 год |
З. Бядуля-Ясакар → |
Прапануем да спампаваньня!
Максім Багдановіч.
(1892—1917).
._%D0%92%D1%8B%D1%8F%D0%B2%D0%B0_30.jpg)
Максім Багдановіч.
Біяграфічны матар‘ял. Бацька поэта, вучыцель Аляксандар Багдановіч, даволі вядомы ў маскоўскай літэратуры этнограф, быў родам з Горадзевшчыны. Калі Максіму ішоў усяго другі год, Багдановічы пераехалі адтуль у Ніжні-Ноўгарад, дзе бацька дастаў пасаду ў гімназіі. Там поэт і вырас. Бацькі яго гаварылі памаскоўску, але шчыра любілі родны край і любілі ўспамінаць аб жыцьці-быцьці на Беларусі. Наслухаўся тых гутарак Максім і змалку пачаў лятуцець аб далёкай і любай зямельцы сваіх дзядоў. Падросшы, ён з прагавітасьцю чытаў усякую кніжку, дзе было напісана што-небудзь пра Беларусь. Быўшы ў старэйшых клясах гімназіі, поэт дастаў беларускую кніжку і даведаўся, што выходзіць беларуская газэта. У кароткі час тэорыятычна выўчыўся ён гаварыць і пісаць пабеларуску, сьпісаўся з „Нашай Ніваю“ і пачаў пасылаць допісы і вершы. Рэдакцыя газэты адразу пачула ў ім нямалы поэтычны талент і духоўна паддзержыла маладога песьняра. Так Багдановіч зрабіўся сьвядомым літэратурным працаўніком на ніве беларускага адраджэньня. Вышэйшую навуку праходзіў ён у Яраслаўлі, у юрыдычным ліцэі. Быўшы студэнтам, ён ужо ўсёю душою аддаўся беларускай літэратурнай творчасьці, апрача таго, пісаў аб беларускіх справах у расейскіх і асабліва шмат ў украінскіх часопісях. Як пішуць асабіста знаўшыя яго людзі (З. Бядуля), цяпер Багдановіч „зайздраваў тым шчасьліўцам з беларускіх поэтаў-дзяцей сялян, што хоць пастушкамі былі, але ў родным полі, у родным лузе, у сваіх лясох, пушчах і балотах. Паводлуг яго зданьня, песьняры, жыўшыя ў самых глухіх кутох роднай зямлі, маглі ўбіраць у сябе творчы, самабытны, абвеяны казкамі дух свайго народу“. Ен з нецярплівасьцю чакаў таго часу, калі здолее паехаць і першы раз пабачыць бацькаўшчыну і першы раз пачуць яе жывую мову. У 1911 годзе ён меў, як сам казаў, „вялікае шчасьце“: ён пабачыў бацькаўшчыну і прыехаў на колькі дзён у яе старую сталіцу- Вільню. З нязвычайнай радасьцю пераказываў тут поэт сваім знаёмым, што гэта было для яго за шчасьце, бо „далёкая, нязнаная бацькаўшчына-Беларусь неяк дзіўна чаравала яго і вабіла к сабе ад таго часу, як ён пачаў жыць сьвядомым жыцьцём; самае імя яе будзіла ў душы поэта дзіўны стан, і здавалася яму, што вось-вось брызнуць сьлёзы з яго воч“ (А. Навіна). Другі раз прыехаў пясьняр на родную зямлю ў 1916 годзе, у Менск, прыехаў зусім хворы, змучаны сухотамі. Аднак, не ўзьвесяліла, а яшчэ болей прыгняла яго засмучоны ў слабнучым целе дух тая атмосфэра, якая панавала тады ў Менску. Маскоўская вайсковая забарона друкаваць часопісі пабеларуску проста забівала поэта. Ды не сядзеў бяз працы і цяпер: арганізовываў менскую беларускую моладзь, чытаў рэфэраты аб беларускім руху, укладаў беларускую літэратурную хрыстаматыю і рабіў шмат чаго іншага. Здароўе ўсё горшала а горшала, і Багдановіча ўмаўлялі, прасілі, каб ехаў у Крым. Ня меў поэт ахвоты пакідаць сваю няшчасную, зьняволеную і зруйнаваную бацькаўшчыну,—відаць, баяўся, каб не памерці на чужыне. Але ўпрасілі, паехаў. А цераз кароткі час прыляцела з Крыму смутная, жахлівая вестка, што 12-га мая 1917 года (ст. ст.), у Ялце, рукі, пісаўшыя „Вянок“, сашчапіліся навекі.
Літэратура Багдановіча яшчэ ня можа быць уся падлічана дзеля неспакойнасьці цяперашняга часу; пакуль што немагчыма сабраць увесь пакінуты нябожчыкам матар‘ял і выдаць поўны збор яго твораў. Меркаваць аб яго творчасьці можна цяпер толькі па „Вянку“ і па раскінутых у розных часопісях яго лірычных вершах, невялічкіх поэмках і іншых рэчах. Аб яго прозе даюць разуменьне такія апавяданьні, як „Музыка“, „Над морам“, „Аб іконьніку і пазалотніку“, „Шаман“ і інш.
Яго пагляд на творчасьць выказан ў эпістоле „Ліст да п. В. Ластоўскага“, друкаванай у газэце „Гоман“ (№ 48, 1917 г.).—Дума робіць красьнейшым кожны твор поэта. Спакойная дума павінна быць асновай творчасьці. Халодны розум поэта ня шкодзіць яго натхненьню. Прысуд, зроблены А. Пушкіным для Сальері, несправядлівы.
|
Уменьне дая ігры Сальері здабывау |
Сальері разьвіваў сябе гэтаю працаю. Ен хацеў усё зразумець у творчасьці, усё абмяркаваць, абдумаць спасабы, матар‘ял, мэту. У яго творчасьці няма раптоўнага, Багдановіч уважаў, што такім быць і так тварыць можа кожны поэт.
Творчасьць Багдановіча найлепей такім паглядам і характарызуецца. Яе прыметы: 1) дума і 2) ўменьне, здабытае, працаю інтэлекта над сваім разьвіцьцём. Высокая поэтычнасьць твораў Багдановіча паказуець, як сярэдні па прыроднай здольнасьці чалавек дасягае неспадзяванай велічы праз тую ўпорчывую і старанную працу. Чуць ня кожны вершык Багдановіча маець у сабе якую-небудзь філёзофскую думку. Творчасьць яго—праца мысьліцеля, апранутая прыгожай славеснай шатаю. Мысьлячы, ён усюдых шукаець красу, хараство, гармонію. Красу ён чуець сваёй прыродаю і цэніць сваім разьвітым розумам. Узгадаваны па клясычных прыкладах сусьветнай літэратуры, ён вымагаець і ад сябе дасканальна-артыстычнай формы. Гэта поэт-філёзоф і поэт-стыліста.
Элементы яго літэратуры болей-меней выдзяляюць поэта з аднароднай сям‘і нашаніўскіх поэтаў і пісьменьнікаў. Праўда, і ён заплаціў дань часу і служыў бацькаўшчыне па ўсёй сваёй магчымасьці, надаючы некаторым творам нацыянальнага элементу. Тымчасам а ні гэты, а ні соцыяльны элемент не складаюць глаўных азнак яго літэратуры. Багдановіч прымецен агульна-людзкім элементам. Вершы яго гавораць нешта чалавеку ўсякай нацыянальнасьці і ўсякага соцыяльнага стану.
Матар‘ял яго літэратуры складаецца глаўным чынам з жывой прыроды і вясковага і мястовага жыцьця. Нявычэрпнай крыніцай для яго ёсьць і беларуская народная міфолёгія, царства вадзянікоў, русалак, лясуноў. Шмат гаворыць душы поэта і мінуўшчына, пахаваная ў старых кроніках і творах поэтаў клясычнага сьвету.
1) „Вянок“ (1913 г.)—кніжка выбраных вершаў. Яна складаецца з такіх аддзелаў: 1) „У зачараваным царстве“, 2) „Згукі бацькаўшчыны“, 3) „Старая Беларусь“, 4) „Места“ 5) „Думы“, 6) „Вольвыя душы“, 7) „Старая спадчына“ 8) „Мадонны“. У першым аддзеле поэт у кароценькіх лірычных вершыках змаляваў зачараванае царства прыроды пад глыбокім паглядам мысьліцеля. Тут ёсьць абразы лета, вечара й ночы ўлетку, зімы, буры, леса, возера і т. д. Толькі гэта ня простае мастацкае апісаньне, а паказаньне таксама і таго настрою, які зьяўляецца ў поэта-філёзофа. з уяўленьнем тых абразоў; паказаньне і той ідэі, якую родзіць у яго душы апісаны абраз. Калі-ж у каторым-небудзь вершыку свае асобнае ідэі няма, дык для яго астаецца адна агульная ідэя усіх вершаў: сьвет прыгож, і адчуваць яго хараство—шчасьце жыцьця. У лесавым гуле поэту чуецца граньне сумнага, маркотнага лясуна: „быццам тысячы крэпка нацягнутых струн, тонкаствольныя сосны зьвіняць“. Перад веліччу гэткага абраза ў поэта зьяўляецца філёзофская думка: „ці трэба казаць, што зіяе-дрыжыць на лісьцёх лазьняка: кроплі сьлёз ці халоднай расы?“ Бура—пасечаная вагністым мечам, панурая, вялізная жывёла; халодныя бічы з яе крыві—тое, што людзі завуць дажджом. Абраз буры — вялікі абраз грознага, крывавага змаганьня ў прыродзе, уяўленьне каторага пабуджае ў душы поэта нейкі гарманічны водгук хараства. Апісаўшы, як ціха па мяккай траве праходзіць сінявокая ноч, як плывець туман, выглядаюць патроху „зорак дрыжачых вянкі“, лажыцца раса і ў палёх запаляюцца жоўта-чырвоныя вагні, поэт знаходзіць, што гэта—„час, калі трэба журыцца душою на сьвежых магілах пуста пранёсшыхся днёў“. Невялічкі другі аддзел сьведчыць, што згукі бацькаўшчыны ўжо на пачатку творчасьці поэта цягнулі яго да народных мотываў і спасабоў пяяньня. Пад канец жыцьця Багдановіч асабліва праняўся думкай, што каб у нас была ня толькі „поэзія ў беларускай мове“, але запраўдная беларуская поэзія, дык трэба браць прыклад з К. Каганца і йці ў поэзіі беларускім народным шляхам. Рэзультатам такой думкі зьявілісь у Багдановіча пазьней дзіўныя вершы, як „Страцім-лебядзь“ і інш., а ў гэтым аддзеле народнасьць паказуецца ў прасьцейшай рытміцы верша і ў абразох і зваротах, узятых з народных песьняў. Як цікаўны пераход ад народнасьці да кніжнасьці, як комбінацыя народнага складу верша з індывідуальнай творчасьцю сучаснага інтэлігента, вызначаецца прыгожы засмучоны вершык біаграфічнага характара „Ня кувай ты, шэрая зязюля“. "Трэці аддзел, „Старая Беларусь“, зьмяшчаець вядомыя ўсей пісьменнай Беларусі вершы: „Перапішчык“, „Слуцкія ткачыхі“ і інш. Усе яны напісаны з вялікім мастацтвам, вымагаючым таго ўменьня, здабытага працаю інтэлекта над сваім разьвіцьцем. За далікатнае хараство формы і плястычнасьць іх можна назваць антолёгічнымі. Спроба змаляваць абразкі старой Беларусі задалася поэту ня столькі ў выгляднай згоднасьці апісанага з нашай старыною, колькі ў моральнай пеўнасьці іх духоўнага зьвязку з мінуўшчынай. Тут-жа выдзяляюцца беларускай поэтычнасьцю два вершы: адзін з варажбой старога млынара („Ціхі вечар; зьнікнула сьпякота…) і другіз паглядам беларуса на прыроду („Па лядзе, у глухім бары“…). „Места“, аднак, а ня вёска, ўзгадавала Багдановіча. Поэт заваражыўся чароўнымі прынадамі горада і з захапленьнем апісуець разнакалёрнасьць мястовага выгляду і мястовага жыцьця. І тут амаль ня кожная зьява даець яму страву для філёзофскіх разваг. Хлопчык выдувае з мыла шматфарбныя пузыры, хапаець іх рукою, застаецца адна слата,—гэтак бывае ў нашым жыцьці. Сьмерць патрыцыя і сьмерць дзяўчыны асоцыіруюцца ў уяўленьні поэта па сваёй падобнасьці ад мігдаловага горкага паху,—яны родзяць філёзофскую думку аб падобнасьці самых розных жыцьцёвых праяў. Заслугуе быць адзначаным такі верш гэтага аддзела, як „Завіруха“, у каторым поэт захапіў правы музыкі і гукамі верша перадаець гукі буры ў месьце. Тут часта чуюцца склады: буб, гры, зьві, вул, гуд і да т. п. У ваддзеле „Думы“ і „Вольныя думы“ якраз найболей тых ідэй, што зьяўляюцца ў поэта-філёзофа ад уяўленьня хараства. Так, у вершы „С. Е. Полуяну“ поэт, гледзячы на зорку ў цемні, як яна прыгожа ляціць, кажа: „Так свабодна, так ярка пражыць — лепшай долі няма на зямлі. Усе кругом на мамэнт асьвяціць і пагаснуць у цёмнай імглі“. Жывучы ідэяй хараства, поэт ува ўсім-чыста шукае і знаходзіць філёзофскую падставу, каторая дая здаваленьне яго душы, спакой ад гармоніі ў сусьветнай творчасьці. Апрача таго, у гэтым аддзеле шмат вершаў з нацыянальнымі мотывамі. Дасканальным прыкладам іх трэба уважаць дужка мастацкі вершык „Упалі з грудзей пана бога“… Гэта найхарашэйшыя радкі нашаніўскае поэзіі. Аддзел „Старая спадчына“ кідае сьлед ў гісторыі нашай літэратуры тым, што тут Багдановіч даў першыя прыклады ўсялякіх формаў беларускага верша, як пэнтамэтры, сонэты, трыолеты, рондо, октавы, тэрціны і інш. Найболей-жа сьпелымі і беззаганнымі творамі Багдановіча ёсьць яго „Мадонны“. У вершаваных апавяданнях „У вёсцы“ і „Вэроніка“ поэт выясьняець істоту хараства „мадоннаў“, істоту красы, перад каторай схілялісь найвялікшыя артысты-маляры і каторую паказуюць „пачуцьці мацеры у вобліку дзяўчыны“. Гэтыя-ж апавяданьні сьведчуць аб здольнасьцях поэта ў эпосе.
2). Поэзія Багдановіча з пазьнейшага часу, мяркуючы толькі па выпадкова друкаваных яе кавалачках, сьведчыць, што паэт цьвёрда ўзыйшоў на народны шлях творчасьці („Максім і Магдалена“ і іншыя поэмкі, „Страцім-лебядзь“) і яшчэ глыбей праняўся ідэяй беларускага адраджэньня („Пагоня“). Прыгожыя й мастацкія невялічкія поэмкі Багдановіча вызначаюцца чыста-беларускім складам вершаваньня, і такой-жа духоўнай стараною творчасьці, так што ў любой мове яны застануцца беларускімі. Да прыкладу, поэмка. „Максім і Магдалена“ напісана так, што і зьмест, і абразы, і звароты мовы — беларускія, а верш то нагадуе нашу народную песьню (пачатак поэмы, пяяньне і граньне Максіма на цымбалах перад сьмерцю і інш.), то народныя прычытаньні на хаўтурах ці на раданіцу на могілках па нябожчыку (зварот Максіма да сваіх дзетак), то што-небудзь іншае з народнай ці старадаўнай кніжкай беларускай творчасьці. „Страцім-лебядзь“—яшчэ лепшая ў гэтым кірунку спроба. Гэта вельмі прыгожы пераказ апокрыфа, напісаны з сьмелым поэтычным размахам, а чыстым „беларускім складам“.
3). Проза Багдановіча падобна да яго вершаў. Яго думкі аб высокім значаньні поэзіі, выказаныя ў розных вершах, знаходзім таксама і ў „Апокрыфу“, напісаным прозаю („Калядная пісанка“, 1913 г.). Яго стылізацыю мовы знаходзім ў „Апавяданьні аб іконьніку, і пазалотніку“, напісаным моваю старых грамат і статутаў („Н. Н.“ 1914 г., № 7). Прыгожыя апісаньні ў прозе знаходзім у яго „Шамане“, дзе відзім і глыбокую думу, а іменна жаданьне знайці зьясьненьне для нацыянальнага пачуцьця і ілюстраваць тое зьясьненьне.
Тэхніка вершаваньня, якой вымагаў ад сябе Багдановіч, павінна была быць дасканальнай. Як глядзеў ён на тую справу, відаць з верша „Песьняру“, дзе сказана, што слабы верш заўсягды разаб‘ецца аб цьвёрдыя людзкія сэрцы, ня збудзіўшы ў іх сумленьня, што „трэба з сталі каваць, гартаваць гібкі верш, абрабіць яго трэба з цярпеньнем“. Аб вершах Багдановіча З. Бядуля пішаць так, што яны „строга кароткія, ярка абразныя і рэльефна-выразныя. Нідзе ў іх нельга ні адбавіць, ні прыбавіць. Гэта старасьвецкія гравюры з памастацку стылізаванымі орнамэнтамі“. Гэта дзеля таго, што „поэт валадаў тайнай гармоніі і рытмікі, як лепей ня трэба“.
Значаньне Багдановіча ў гісторыі нашай літэратуры найбольшае ў тым, што сярод нашаніўцаў гэта быў поэт-інтэлігент у поўным ёме такога слова і чалавек з вялікай адукацыяй. Дзеля гэтага, ён ведаў у процэсе творчасьці тое, чаго не маглі адчуць песьняры-самавукі, і сьвядома ўсходзіў на такі памысны кірунак твортасьці, на каторы пры аднэй здольнасьці ад прыроды, без яе разьвіцьця, не заўсёды можа ўзыйці самы вялікі талент. Сярод маладзейшых поэтаў і пісьменьнікаў Багдановіч па літэратурнай магутнасьці ідзець трэцім папарадку (пасьля Купалы і Коласа).