Дыямэнты беларускага прыгожага пісьменства (1919)/5/Гаротная
| ← Бярозка | Гаротная Апавяданьне Аўтар: Ядвігін Ш. 1919 год |
Якуб Колас → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Гаротная. |
Прапануем да спампаваньня!
ГАРОТНАЯ.
У канцы вескі каля старэнькай хаткі удавы Тамашыхі сабралася кучка баб. Кожная з іх штось гаварыла, кожная штось раіла, але Тамашыха — ні чула, і ні разумела — ані іхніх гутарак, ані іхніх рад. З ахапкам брудных ануч пад пахай, шепчучы штосьці пасінеушымі ад холаду вуснамі, хадзіла яна ад вакна да вакна, ад вуглоу хаты да дзьвярэй і угледалася, ці не пакажацца дзе дымок. І прауда: праціскауся ен паміж лучынак, мейсцамі пазацягіваных за мест шыб у ваконныя рамы: працягівау і праз надгніушые вуглы хаты, — і праз пашчэпаушыяся у дзьверах дошкі. Дзе толькі дагледзіла Тамашыха гэты дымок, хутка падбегала туды, выцягівала с пад пахі анучыну, адрывала шматочак і з усей сілы затыкала ім шчэліну.
Вецер раз-за-разам узрывауся, гудзеу паміж гнілых жардзей азяродау, паміж дзе-не-дзе цэлаго яшчэ частаколу; с сьвістам прарывауся праз голыя галіны вялікай крывой вярбы і гінуу нейдзе у далі. С пахмурнага неба сыпалася імжака. Нездаволеныя, што Тамашыха ні зважала на іх, бабы, пазалеушы, паразцягіваліся па весцы. Скончыла і Тамашыха сваю занятку, глянула на пустую, балоцістую вуліцу і адсунуушыся на прызьбу, шэптала далей.
Што шэптала — сама добра ні разумела. Ведала толькі, што так трэба. Трэба бо, — бо знахарка. Караліха, да каторай Тамашыха сягоньня ешчэ додня займчала курыцу так і раіла. „Зачыні, казала яна юшку, распалі агонь на прыпечку, насып гэтаго, што табе даю, зелья, — хай курыць, а сама выйдзі с хаты, дый пільнуй, каб дым праз шчэліны ні уцекау“. А калі Тамашыха, спыталася, як доуга трэба курыць знахарка строіла так: „столькі часу куры, колькі займае сказаць шэсьць па шэсьць пацероу; тады кажа, і варачайся у хату усе будзе добра“.
Шесьць па шэсьць. Ня менш-то пэуна, а мо ужо і боляй як шэсьць па шэсьць пацерау нашэптала Тамашыха; мо гэтаі ні добра. Усхапілася с прызьбы, кінулася да дзьвярей і расчыніла іх. Шугануу дым, цемны едкі дым, грыз вочы, душыу у горлі, але Тамашыха ні зважала на гэта: вобмацкам мінула печ, дабралася да палка і нагнулася.
Там — з нацягнутай на галоуку грубой посьцілкай лежау Сьцепанка — пацеха і уся надзея Тамашыхі. Лежау ціханька, і толькі худзенькая маленькая ручка зьвесілася с палка. Тамашыха асьцярожна падняла і палажыла гэту мілую ручку на грудзі сына, а сама ціханька, каб ні разбудзіць хвораго, адыйшла, села на лаву і задумалася. І, ці то ад дыму, ці то ад гэтых думак, сьлезіна за сьлезіной капалі і капалі з вачей беднай кабеціны…
Задумалася Тамашыха. І ажна сама дзівілася, скуль можа брацца столькі бяды, столькі нішчасьця, сколькі усьцяж валілася на яе галаву. І за што? Грэшная. Мо яе грэх найважнейшы, найбольшы за усіх. Мо дзеля таго і пакутывае яна за усіх. Мо ішным за тое лягчэй жывецца. Ой, бо ці усе ж яе жыцце ні адна пакута? Ні адна бяда? Ні адна нідоля?
З малку, помніць Тамашыха, калі была ячше у Язэпавай хаці — там ужо пачалася яе нідоля — там першая. Бо ці-ж гэта ні нідоля, с паміж усіх дзяцей, якія тады гадаваліся у Язэпа — адна яна ні мела маткі. У кожнай хаці былі дзеці, былі і маткі, а от же у яе ні было. І калі бывала бачыла яна, як іншые дзеці песьцяцца, прытуляюцца да матчыныхъ грудзей, бегала і яна — маленькая, худзенькая да тэй высокай белавалосай Тэклі, клала сваю галоуку на яе калені і шэптала: мама, мама. Але пяшчотау, а яшчэ горш гэткіх слоу Тэкля ні любіла: „ні лезь, кажа, да мяне з гэтым — абуза, а ні дочка ты мне“. Плачучы, бегла тады Ганулька, (Ганулька, гэта ж яе некалісь звалі Ганулькай, ледзь цяпер успомніла Тамашыха), бегла у які колечы цемны куточак, або уціскалася у запечак і закрыушыся, ціханька шэптала сама да сябе: мама, мама, мама…
Потым… што-ж было потым. Ага: зімой, крыху меньшых ад сябе дзяцей калыхала, насіла, хату заметала, бульбу скрэбала, а у летку — у поле уже стала ганяць. Прыгнаушы на дзяніну, заморэная бяжыць травы каровам, свіньням… Гэтак доуга было, бо ніяк да серпа ні магла налажыцца, але пасьля і гэтага научылася. Стала хадзіць тады на заработкі і, як тая пчолка, знасіць двузлоткі у хату. Але каб з гэтых двузлотак сабе што справіць адзежыну якую, нікому, дый самой Ганульцы ніколі і у галаву не прыходзіла. Адзевалі яе хатнія: справяць што сабе, падносяць, пацягаюць, дый аддадуць тады ей: „палатай, кажуць, добрая яшче для цябе адзежына будзе“. Цешылася Тамашыха с падарунку, латала і насіла. Інакшых радасьцей Ганулька ні мела; і толькі, калі ужо вырасла на сталую дзеуку, Васіль — хлапец с суседняй вескі, спатыкаючы яе, зажартуе бывала, загаворыць: „дурная ты, кажа, Гануля: цябе крыудзяць дома і ты падаешься. Слухай лепш мяне, усе добра будзе“. I Ганулька, хоць баялася Васіля, але верыла яму і слухала. Слухала, ажна пакуль ні пагналі Васіля у салдаты, а яна зноу адна асталася. Адна? Каб же хоць на век адной можна была астацца! Але у скорасьці надыйшла пайгоршая бяда: радзіуся сынок… Выгналі Ганульку с хаты… прыйшлося сесьці кутам на дворнай пляцоуцы: Ой трудненька прыходзілася Ганульцы, трудненька! І ні думалася ей, што на сьвеці бяда ні мае канца, што можа быць яшчэ цяжей… Памерла Тамаша канцавога матка; патребна была у хату гаспадыня, а што за п‘яніцу ніхто ніхацеу ісьці, абы якоя колечы прыстанішча мець, — пайшла Гануля.
І вось, яна ужо Тамашыхай стала, Тамашыхай — гаспадыней! Бяда толькі, што ні было надта над чым гаспадарыць: адна усяго кароука, ды дзьве авечкі, каня нават не было. Шнурок свой у запашку аддавалі, дык пражыць было цяжка. Але што там пражыць? нейкі-ж лахман быу нацягнуць на сябе, а есьці? У летку — шчауя, грыбоу — гібель: а зімой — які там дзень? Зусім кароткі. Прыставіць саганок бульбы — на увесь дзень хватае! Вось толькі абы Васільку… Ды каб жа яму аднаму, ато і ні агледзілася Тамашыха, як прыбыу Яначка, Пятрусь і вось гэты Сцепанка. Сабе — як сабе, а дзецям трэба-ж даць хоць раз у тыдзень нейкі праснак, ці блін, ды малачка калі уліць. Ну і давала Тамашыха колькі мела: a на Коляды, на Вялікдзень нават скаромнае траплялася. А хоць і у буднія дні, — на што тоя — грэх нарэкаць: у пячурцы зауседы у запасе бульба валяецца, і ядуць яны яе, бывала ні рауняючы, як тыя парасяткі — праз у весь дзень, дык голад каму-каму — а дзецям ні дакучау. Толькі вось, разважала далей Тамашыха, неяк сыць іх ні брала: жывоцікі, прауда параспірала, але ручкі, ножкі, шыйкі — ажно жаль было глядзець — як тыя цэвачкі. А і сама яна Тамашыха неяк сохнуць стала, дый моц зусім страціла. Дауней, бывала асьміну бульбы закіне на плечы і прымыць с поля, а цяпер і кошык цяжка прыцягнуць. Ні дзеля таго саслабела яна, што галодная была, бо што Тамаш праз колькі-то год духі выймау — біу, не — гэта што — глупасць; вось, другі год ужо яе ні бье: зваліуся пьяны з рыштавання, захворэу і памер, а усе-ж ткі сілы не варочаюцца, — сну зусім німа с таго часу, як увалілася хвароба у хату.
Гэткі-то хлопчык быу Васілька, успамінала сабе Тамашыха, гадкоу з дзесяць пэуна меу; аддалі на службу за падпаска; усе-ж ткі карміць дома ні трэба, ды чатыры рублі пэнсіі брау за летка. От і зарабіу! — як тая сьвечка — згас. Згас Васілька, за ім тэй самай сьцяжынкай пайшоу Яначка, а пасьля і Пятрусь. А цяпер вось гэты — Сьцепачка мала то страху нагнау. Згоджаны быу да усіх сьвятых: на усім гаспадарскім, пуд жыта і тры рублі; ведама першая яшчэ служба; ды і тая ні удалася: скаціны хоць мала, але дуроная; зьнямогся, летаючы за ей, так бедны, што без пары сарваць са службы прыйшлося; мо і грошы прападуць, але дома Тамашысі спакайней. Малачка яму напарыць, накрые, у начы да яго устане; толькі нешта ніяк ачуняць ні можа, а вось с тыдзень ужо будзе, то такі страшэнны кашель прычапіуся, што і духу ні давау яму перавесьці. Чаго, чаго ні рабіла, якога толькі ні парыла, ні давала зельля, — нічым супакоіць ні магла, ажна пакуль вось ні зьбегала да караліхі і хоць курыцу прыйшлося аддаць, але такога нейкага моцнага — то курэва дала, што зразу кідаць перестало, супакоіуся і гэтак та ціханька ляжыць ані скранецца; нават ручку, што зьвесіушыся с палка была, як направіла, так і цяпер на тым самым мейсцы ляжыць…
Цяпер толькі успомніла Тамашыха, чаму гэта, як папрауляла тую ручку, то яна была нейкая ні то потная, ні то ліпкая і быцым цяжкавата… І раптам, як пярун агністы, страшэннае падазрэнне мігнула праз галаву Тамашыхі. Зразу у нутрі зрабілася холадна, пуста; ногі быцым волавам наліліся… Але неяк жа скранулася Тамашыха і апіраючыся то а стол, то а зэдлі, с страшэннымі выкаціушыміся на верх вачамі, ляскаючы зубамі дасунулася да палка i смарганула за пасьцілку. С пад яе паказалася пасінеушая твар ніжывога Сьцепанкі.