Нарысы гісторыі беларускай літаратуры (1928)/Рэвалюцыя 1905-1906 г. на Беларусі

Янка Лучына (Іван Неслухоўскі) Рэвалюцыя 1905-1906 г. на Беларусі
Манаграфія
Аўтар: Міхаіл Піятуховіч
1928 год
Цётка (Алоіза Пашкевіч-Кейрыс)

Спампаваць тэкст у фармаце EPUB Спампаваць тэкст у фармаце RTF Спампаваць тэкст у фармаце PDF Прапануем да спампаваньня!




РЭВОЛЮЦЫЯ 1905-1906 Г. НА БЕЛАРУСІ (НАШАНІЎСКІ АДРАДЖАНІЗМ)

У курсе літаратуры няма патрэбы спыняцца падрабязна на тых фактарах соцыяльна-экономічнага парадку, якія выклікалі на Беларусі рэволюцыю 1905 году; варта адзначыць толькі галоўныя з іх.

Такімі галоўнымі фактарамі былі ўзрастаўшыя ў нас соцыяльныя супярэчнасьці. Гаспадарчае жыцьцё Беларусі спачатку і асабліва з сярэдзіны другой паловы мінулага сталецьця характарызуецца ўзмацненьнем процэсу капіталізацыі. Гэтае ўзмацненьне назіраецца як у галіне сельскай гаспадаркі, так і ў галіне прамысловасьці; капітал усё больш і больш пачынае пранікаць і ў вёску і ў горад. Экономіка Беларусі ўсё больш і больш уцягвалася ў той процес капіталізацыі Расіі, які так дасканала дасьледваны Леніным у яго вядомай клясычнай працы.

У вёсцы з прычыны ўзмацненьня капіталу зямля паступова пераходзіць з рук шляхты ў рукі купецтва і заможнага сялянства. Аб такой мобілізацыі ўласнасьці гавораць наступныя лічбы: у 1863 годзе шляхецкай зямлі было ў нас 18 мільёнаў дзесяцін, а ў 1905 годзе толькі 9,7 мільёнаў дзесяцін; за той-жа час сялянскае зямляўладаньне паднялося з 8,2 да 12,7 мільёнаў дзесяцін.[1] Ня гледзячы на такі шпаркі тэмп у зьменах зямляўладаньня, усё-ж такі Беларусь напярэдадні рэволюцыі заставалася краінай буйнога зямляўладаньня; у сярэднім на адно прыватнае ўладаньне прыпадала тут у 1905 годзе 733 дзесяціны (у 1877 годзе ― 1126 дз.). У вёсцы моцна яшчэ адчуваўся ўціск абшарніка; досыць моцны яшчэ былі перажыткі фэўдалізму (плата натурай, адработак ды інш.). Побач з старым уціскам абшарніка нарастае ў вёсцы новы ўціск кулака, заможнага селяніна; гэты ўціск вялікім цяжарам кладзецца на плечы бедняка; у вёсцы абвастраюцца соцыяльныя супярэчнасьці; адначасна з ростам кулацтва разьвіваецца процес паўпэрызацыі вёскі; разам з кулаком расьце і вясковы пролетары батрак; найбольш энэргічныя сілы вёскі ідуць на дальнія заработкі, імкнуцца ў гарады.

У гарадох і мястэчках у галіне прамысловасьці таксама адбываюцца вялікія зрухі; Беларусь відавочна становіцца на шлях індустрыялізацыі, расьце і ў нас адносна буйная прамысловасьць: гэта нарастаньне ў процантах к 1866 г. можна прадставіць у наступных лічбах:

Колькасьць фабрык Сума вытворчасьці Лік рабочых
1866 г. 100 100 100
1882 г. 92 152 110
1897 г. 69 308 248
1908 г. 48 420 264

Такім чынам, процэс пранікненьня капіталу на Беларусь меў сваімі вынікамі соцыяльныя супярэчнасьці як на вёсцы, так і ў горадзе і ў мястэчку; на вёсцы ва ўсёй сваёй вастрыні паўставала аграрнае пытаньне, у горадзе і мястэчку-рабочае пытаньне.

Апроч таго, трэцім фактарам рэволюцыі на Беларусі быў нацыянальны ўціск, які моцна адчуваўся, дзякуючы русыфікатарскай політыцы расійскага самаўладзтва. Мы бачым, што розныя політычныя партыі, якія засноўваліся на Беларусі і бралі на сябе організацыю рэволюцыйных сіл у нашай краіне ("Беларуская Соцыялістычная Грамада", "Рас. Соц.-Дэм. Рабочая партыя", Польская Соцыялістычная Партыя, "Бунд" і інш.) сваёй мэтай ставілі ня толькі соцыяльнае, але і нацыянальнае вызваленьне працоўных мас Беларусі.

Ідэі соцыяльнага і нацыянальнага вызваленьня выказваліся і ў друку. Рэволюцыя спараджае друк на беларускай мове. Першая легальная беларуская газета "Наша доля" была заснавана ў Вільні ў верасьні 1906 году. Кіраўнікамі газэты былі члены Цэнтральнага Камітэту Беларускай Соцыялістычнай Грамады-Антон і Іван Луцкевічы і Вацлаў Іваноўскі. Апроч таго, у газэце бралі ўдзел Уласаў, Янка Купала, Якуб Колас ды інш. Газэта ставіла сваёй задачай абараняць інтарэсы вясковага люду і адбуджаць яго сьвядомасьць. Ня гледзячы на такія скромныя задачы, "Наша Доля" выклікала перасьледваньне з боку ўлады. З першых шасьці нумароў 5 было конфіскавана, а на шостым яна зусім была забаронена. Замест забароненай "Нашай Долі" ў лістападзе таго-ж 1906 году пачала выходзіць газэта "Наша Ніва". „Увакол новай газэты,—кажа професар Ігнатоўскі, — згуртаваліся ранейшыя культурнікі з дадаткам новых, больш правых элемэнтаў. Дзякуючы гэтаму, новая газэта была правейшаю за "Нашу Долю". З клясавым кірункам яна зусім парвала і стала на грунт адзінага нацыянальнага фронту.[2] Свае мэты газэта вызначыла ў першым нумары ў такіх словах: "Ня думайце, што мы хочам служыць толькі ці паном, ці адным мужыком. Не, ніколі не. Мы будзем служыць усяму беларускаму пакрыўджанаму народу; пастараемся быць люстрам жыцьця, каб ад нас, як ад люстра, сьвет падаў у цёмнасьць. Мы будзем старацца, каб усе беларусы, што ня ведаюць, хто яны ёсьць, зразумелі, што яны беларусы і людзі, каб пазналі свае правы і памаглі нам у нашай рабоце".[3]

"Наша Ніва", такім чынам, выразна стаяла на пляцформе лібэральнага нацыянал-демократызму, але часам газэта зыходзіла з гэтай позыцыі і станавілася на шлях абароны вясковай беднаты, рабілася сялянскай газэтай. Гэтым тлумачыцца факт популярнасьці "Нашай Нівы" сярод вясковага жыхарства. За першыя тры гады свайго існаваньня газэта атрымала 960 корэспондэнцый з 489 вёсак, надрукавала 246 вершаў 61 песьняра і 91 апавяданьне 36 аўтараў".[4]

Вялікую ролю адыграла "Наша Ніва" і ў разьвіцьці беларускай літаратуры, у справе групаваньня навокал сябе і выхаваньня новых літаратурных сіл.

Буралом першай рэволюцыі глыбака ўскалыхнуў беларускае народнае мора, на паверхню якога выходзіць шмат талентаў-самародкаў з розных соцыяльных колаў. Тут ёсьць і выхадцы з абяднелай засьцянковай шляхты (Каганец, Цётка Ядвігін Ш., Янка Купала, Альберт Паўловіч), прадстаўнікі сялянства (Якуб Колас, Язэп Лёсік, Максім Гарэцкі ды інш.) сыны гарадзкой і местачковай беднаты (Алесь Гарун, Зьмітрок Бядуля), дзеці пролетарыяту (Цішка Гартны, Ф. Шантыр) і інтэлігенцыі (М. Багдановіч).

З гэтых розных соцыяльных элемэнтаў пад уплывам рэволюцыі ствараецца новы тып беларускага інтэлігента сьвядомага адраджэнца, крэўна зьвязанага з роднай краінай і родным народам.

Загартаваўшыся ў атмосфэры нашаніўскага руху, беларускія адраджэнцы выступаюць ня толькі ў пэрыодычным друку, але і ў мастацкай літаратуры,—утвараецца так званы нашаніўскі пэрыод беларускай літаратуры.

Свае песьні народныя поэты-самародкі складаюць пад аднастайны шум рабочага варштату, або пад шырокія і вольныя песьні жаўранка на палетку бацькаўскае нівы.

Рэволюцыя дала агульныя тэмы гэтым песьням. Такой грунтоўнай тэмай зьяўляецца ў песьняроў-нашаўніцаў тэма бацькаўшчыны, вызваленьня яе з нацыянальнага і соцыяльнага ўціску. Заўважаецца пры гэтым і некаторая дваістасьць настрояў, агульная для песьняроў данае пары. З аднаго боку яны выяўляюць агромністую волю да жыцьця, веру ў будучыну, бадзёрасьць. Аснова гэтай бадзёрасьці—сувязь з працоўнымі масамі, сувязь з роднай глебай, ад дотыку да якой беларускія песьняры, накшталт старажытняга Антэя, атрымліваюць сваю моц і сілу. Але з другога боку, на творчасьці нашаніўцаў адбіваецца ўплыў соцыяльна-экономічнага крызісу і цяжкой полытічнай рэакцыі, якая запанавала на руінах першай рэволюцыі. Вось чаму песьняры-нашаніўцы адыходзяць часам ад гэтай смутнай рачаіснасьці ў глыб прошласьці, якая прадстаўляецца ім у романтычным асьвятленьні, або ў глыбіню сваіх асабістых перажываньняў: у творчасьці песьняроў данае пары выяўляюцца налёты смутку і гамлетызму.

Так, у творчасьці нашаніўцаў выяўляюцца дзьве плыні: прыяцьце жыцьця, барацьба за паляпшэньне яго форм і адначасна ўцёкі ад жыцьця.

Але пры агульных настроях пісьменьнікі-нашаніўцы выяўляюць і свой асобны мастацкі твар; кожны з іх мае сваю творчую домінанту, ускрыць якую і зьяўляецца задачай нашых наступных эцюдаў.

Стар.

.         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .
123
.         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .
138
.         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .
168
.         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .         .
181

  1. Довнар-Запольский, стар. 60.
  2. Op. cіt. стар. 215.
  3. Ігнатоўскі, іbіdem.
  4. Іbіdem, стар. 218.