На зачарованых гонях (1923)/Умарыўся
| ← Бондар | Умарыўся Апавяданьне Аўтар: Змітрок Бядуля 1923 год |
Пяць лыжак заціркі → |
| Іншыя публікацыі гэтага твора: Умарыўся (Бядуля). |
Прапануем да спампаваньня!
УМАРЫУСЯ.
— Умарыўся…
Гэта ён скарэй падумаў, чымся выгаварыў.
— Умарыўся… шаптаў ён, і, здаецца, кожная частка яго выпрацаванага цела паўтарала гэтае слова. Досыць было глянуць на яго мутныя, як-бы затуманеныя вочы, на яго перагнутую, як-бы папалам перабітую паясьніцу, на яго чуць жывыя рухі; досі было паслухаць яго цяжкія ўздыханьні — і кожын мог дагадацца, што чалавек умарыўся.
— Умарыўся…
Тут ужо яму самому здавалася, што ён крыкнуў на ўсё поле, але ён выгаварыў глуха, хрыпла, хворым старчым голасам…
Закашляў і, глыбей урэзаўшыся сахой у зямлю, прыстанавіў каня.
Сам адышоў на мяжу, сеў на крушні, зірнуў на вялікі абшар увокал і задумаўся.
Сядзеў доўга.
Годзе! — сказаў ён самому сабе, — няма чаго богу грашыць, магу сказаць — «годзе!» Выгадаваў дзяцей, дачок усіх добра замуж павыдаваў, сыны — гаспадары рупныя й баяцца мяне яшчэ цяперака, як дзеці малыя!
— Ой, трымаў я іх дагэтуль у сваіх апцугох! Ой, кіраваў я гаспадаркай! Няма чаго богу грашыць, ня бедна жылося дагэтуль…
Мужык аглянуўся ўвокал, абцёр пот рукавом і затуманіў люльку.
— Але ці я каменны? ці зялезны? Ламаецца мая сілачка… Чую, што слабею…
І напраўдзе ён выглядаў, як стары, дупляваты, падгніўшы дуб, каторы, здаецца, вось-вось зваліцца з вялікім грукам. Але ўсё-ж такі тая быўшая вялікая сіла яшчэ дае сябе знаць…
— Прыйдзецца лейцы выпусьціць з рук, — думаў далей мужык, — няма чаго богу грашыць: сыны мае — Янук і Міхалка — гарапашныя людзі, абойдуцца без мяне! Хай ужо мае старыя косьці грэюцца на пяколку ў цяпле! Эт! ня грэх будзе ўжо мне, старому, пад кажухом пазьней паляжаць!
Халодны пот пакрыў яго твар і рукі павісьлі, як чужыя.
— Няма чаго Богу грашыць! Як толькі пачынаю памятаць сябе, ня глуміў я дарэмна хлеб на сьвеце — ўсё працаваў ды працаваў… Меншага брата нянчыў, калі маці часу ня мела; пасьля ў пастухі пайшоў, пасьля парабкам служыў — ось так увесь свой век…
— Цьфу! згінь ты, люты вораг мой, старасьць паганая! Змагаўся я з табой, але ў канцы прыходзіцца сказаць — «годзе!»
— Няхай ужо Янук з Міхалкам самі гаспадарамі зробяцца…
Трэ’ будзе бяз крыўды падзяліць паміж іх шнуры, а я астануся жыць у старшага — у Янука; ён такі паслухмяны, спакойны, статэчны, але… не! — буду лепей жыць у малодшага — у Міхалкі, бо ў Янука жонка — ведзьма… Эт! неяк будзе! Няма чаго богу грашыць!
Сумна глянуў стары на каня, каторы стаяў, апусьціўшы ўніз галаву, і падняўся з свайго месца.
— Як вол да доўбні! — але нічога не паможа — вышэй пят не падскочыш!
Закіраваў каня й пацягнуўся да хаты.
∗ ∗
∗ |
Назаўтра ўжо ўся вёска ведала, што стары Габрусь «выпусьціў лейцы» і выбіраецца з сынамі ў воласьць разьдзяліць паміж іх зямлю сваю. Габрусь лічыўся ў цэлай ваколіцы прымерным, здатным гаспадаром, катораго дзеці ня толькі баяцца й паважаюць, але й слухаюць, ня п‘юць і не марнуюць гаспадаркі.
Янук і Міхалка, пачуўшы ад бацькі старога, што ён болей сам працаваць ня будзе, скідаець з плеч сваіх гэты ціжар і дзеліць паміж іх гаспадарку, зрабіліся яшчэ болей супакойнымі, яшчэ болей паслухмянымі.
— І даўно бы, татка, так зрабіў! Або-о-о, ці мы самі ня справімся! Досі табе будзе ўжо працаваць: мы будзем цябе слухаць далей, як і дагэтуль!
Нявесткі так сама гаварылі на гэты лад.
У воласьці Янук і Міхалка крыху касурыліся адзін на аднаго — вядома-ж пры дзяліцьбе, але стары Габрусь патрапіў усё ўладзіць, як найлепей, і яны здаволеныя прыехалі да хаты. Вымералі вяроўкамі зямлю, паўбівалі калкі, разьдзялілі будынкі і ўсё пайшло на добры лад.
З самага пачатку, пасьля гэтай штукі, стары Габрусь аддаўся супачынку і галавой і душой. Колькі дзён ён нічога не рабіў, толькі пакурываў люльку сваю.
— Адпачываю! — думаў ён, — першы раз за гэтулькі гадоў працы!.. Ой, як добра! — казаў ён, пачуўшы лёгкасьць у касьцёх.
— Адпачываю! — казаў ён суседзям усім, — няма чаго Богу грашыць, за плячыма сыноў я магу цяпер атсапнуцца, спакайней богу памаліцца й зірнуць на сьвет божы.
Але стары Габрусь, усё жыцьцё сваё прывыкшы кратацца каля чаго колечы, ня мог доўга высядзець без работы, і нуда напала на яго душу, як шэрая хмара.
— Не, ня можна гэтак! — тлумачыў ён сам сабе: — на адпачынак хопіць яшчэ часу! У-у-га-а — колькі хопіць. У магіле чалавек адпачывае нязьлічаныя гады… бяз конца сьпіць… а жывому чалавеку трэба нешта рабіць…
— Вядома, не пайду я з сахой навыперадкі з сынамі, ня стану пракосы ганяць я з імі ў перагонку, але баранаваць, сена грабіць — не пашкодзіць памагчы!
І стары Габрусь зноў узяўся за работу. Ажно павесялеў. Павесялелі разам з ім і сын яго старшы Янук з жонкай…
Як-бы там з пачатку ня сыпаліся абяцанкі-цацанкі, як той кажа, што на старым бацьку й валасочка ніхто не зачэпіць, а ўсё-ж такі хутка пачало кародзіць, што чалавек сядзіць без работы і ўсё гатовае яму падаецца…
— Дармаед! — закралася таёмная думка ў сына.
— Дармаед! — казала нявестка ціхутка па вёсцы: — стары нічога ня робіць, ды есьць за пяць маладых!..
— Няма чаго богу грашыць, стары ўсё роўна, як малы! — падумаў стары Габрусь, як узяўся за тыя лёгкія работы, каторыя рабіў яшчэ хлопцам быўшы. Напрыклад: сена грабіць, баранаваць, вяровачкі віць, трушанку трасьці…
І Габрусь далей давай думаць, што чалавечча жыцьцё ўсё роўна, як тое вялікае кола малатарні: бок вобада, каторы быў на самым нізе, падыймаецца ўсё ўверх ды ўверх, але хутка зноў пачынае апушчацца ніжэй і даходзіць да таго самага ніжэйшага месца…
∗ ∗
∗ |
Далей — болей і ўехаўся стары Габрусь у новым жыцьці сваім — на «адпачынку» ў сыноў. Прывыклі й дзеці да яго. Яны пачулі, што зрабіліся гаспадарамі, і хоць стары бацька яшчэ працаваў, як умеў, але яны пачалі пазіраць на яго, як большая частка дзяцей на сваіх старых бацькоў, як на непатрэбнага дармаеда… Габрусь яшчэ прабаваў бокам-скокам змагацца з гэтым, але скора спазнаў, што ня туды заехаў… Сыны яго перасталі баяцца й паважаць, нявесткі ў вочы «дармаедам» і «гультаём» называлі…
— Прапала! гэтак трэба! відаць іначай быць ня можа!..
І пачалася тая шэрая, неспагадная, адзінокая старасьць… Габрусь зноў пачуў, што змарыўся… Пачуў ціжар нейкай асобнай болі, каторай раней ня ведаў… Змарылася душа чалавека… сэрца старое… ня то, што косьці, рукі й ногі… Старога Габруся пачала душыць незаслужаная крыўда дзяцей і ён слабеў — што дзень болей і болей… Пачаў сам з сабой гаварыць, бурчэць, здаецца, злаваўся ён на ўвесь сьвет і сам на сябе…
Сыны пачалі яго адсылаць адзін да аднаго, як нейкую шкодную непатрэбную рэч…
Колькі разоў прыходзілася яму слухаць ад сваіх добрых нявестак: «чаму стары гэткі жывучы? здаецца, ўжо пара было-б яму на другі бок у дамавіне перавярнуцца»…
Але да чаго чалавек не прывыкае?.. Стары Габрусь толькі трос сваёй лысай галавой, седзячы на пяколку і маўчаў…
Толькі часам быццам будзіўся ён ад нейкага сну і, успамінаючы мінулае, буйныя сьлёзы капалі з яго мутных вачэй…
Выціраў іх сваімі цьвёрдымі, касьцьлявымі рукамі, з каторых мазалі й ня думалі зыйсьці, хоць ён мала працаваў цяпер, — відаць да самых касьцей уеліся мазалі старадаўныя…
∗ ∗
∗ |
Гэтак прайшлі два гады.
Крыўда ад сваіх хатніх што раз часьцей і часьцей спатыкала старога Габруся…
— Не магу гэтак! Не магу! — гаварыў ён сам з сабой: — няма чаго богу грашыць, дажыўся…
Умарыўся!
∗ ∗
∗ |
Усе ў хаце спалі й ніхто ня чуў, як дзед зьлез з печы, нацягнуў на ногі свае сьвяточныя боты, сьвітку, як закінуў вялікую зрэбную торбу на плечы, узяў кій у рукі, перажагнаўся на абраз і вышаў з хаты…
∗ ∗
∗ |
Будзь шчасьліва, хатка мая родная! Кожнае бярвенца тваё хіліла мой крыж уніз… Састарылася ты разам са мной… Цябе яшчэ падправяць, падбудуюць, але мае старыя косьці зараз зусім рассыпюцца.
Будзь шчасьліў, кут мой мілы, дзе жыў я з малых дзён сваіх!
Бывайце здаровы, неспагадныя дзеткі мае! Я пайду ад вас…
Ой, умарыўся тут! Няма чаго богу грашыць, мо’ і запраўды жыву подаўга, як тая старадрэвіна…
Калі гэтак — дык пайду жабраваць… Добрыя людзі будуць карміць, адзяваць і пазволяць хоць на адну ночку галаву старую прытуліць… За тое будзе спакайней на душы, бо яны людзі чужыя, а ня дзеці родныя, за каторых я здароўе сваё страціў…
Мутныя сьлёзы капалі па яго твары; ён адвярнуўся ў другі бок і пашоў гасьцінцам…
Цемра глынула яго і ён, як-бы ўцякаючы ад ворага, сунуўся далей і далей…
— Умарыўся!.. Жыцьцё перажыць гэта ня поле перайсьці з сахой…
Стары Габрусь ужо дабраўся да цёмнага бору і скора схаваўся паміж сасонак…
Вільня, 1913 г.