Якуб Колас (Луцкевіч)
| ← Прадвесьнікі Адраджэньня | Якуб Колас Артыкул Аўтар: Антон Луцкевіч 1918 Крыніца: Našy pieśniary: Litaraturna-sacyjalnyja narysy (1918) |
Янка Купала (Луцкевіч) → |
| Упершыню — у скарочаным варыянце і пад псэўд. Антон Навіна — Гоман. 1917. 1 тр. |
Прапануем да спампаваньня!
Якуб Колас (праўдзівае імя — Канстанцін Міцкевіч) — сын селяніна з в. Мікалаеўшчыны Слуцкага павету Мінскай губ., радзіўся ў пачатку [18]80-х гадоў. Вёска яго славілася з даўных часоў тым, што імя сваё атрымала ад імя князя Мікалая Радзівіла, знамянітага ў Беларусі і Літве ў XVІ сталецьці прыхільніка рэформы, па загаду каторага ў заложанай упраўляючым яго, Кавячынскім, у Нясьвіжы друкарні друкаваліся беларускія кніжкі, у тым ліку «Катэхізм» 1562 году. Але і цяпер Мікалаеўшчына вядома далёка навакол, бо зь яе вельмі многа маладзёжы ішло на народных вучыцялёў, і больш за 30 мікалаеўцаў прайшлі навукі ў Нясьвіскай вучыцельскай сэмінарыі. За імі сьледам пайшоў і малады Міцкевіч. Хоць і суровыя парадкі панавалі ў Нясьвіжы, дзе беларускую маладзёж адукавалі ў чарнасоценнаабрусіцельным духу, аднак грамадка мікалаеўцаў ня надта паддавалася сваім кіраўнікам: у іх цьвёрда дзяржалася сьвядомасьць, што яны — беларусы, што яны павінны захаваць тую жывую зьвязь з роднай вёскай і братамі сваімі, якую становіць родная мова. Скончыўшы сэмінарыю, Канстанцін Міцкевіч дастаў месца народнага вучыцеля ў урадовай школе, дзе быў прымушан вучыць дзяцей па-расейску. Хоць і аддзелены ад школьных таварышоў і таварышоў працы, ён спатыкаўся зь імі ў часе сьвят у сваей Мікалаеўшчыне, дзе ўсе сябры з году ў год зьбіраліся разам. Зь імі ён і абдумываў мучыўшае яго, як пэдагога і беларуса, пытаньне, чаму дзецям беларускім дзеецца гэткая крыўда, чаму іх прымушаюць змалку дзён вучыцца ў чужой мове і забываць усё сваё — роднае? Пад той час (у канцы 1906 г.) у Вільні пачала ўжо выхадзіць першая беларуская легальная часопісь «Наша Доля». І Міцкевіч, з раньніх лет прабаваўшый укладаць вершы, завязаў з рэдакцыяй жывыя зносіны, а ў № 3 «Нашай Долі» мы ўжо чытаем першы друкаваны верш яго «Беларусам»:
Устаньце, хлопцы, устаньце, браткі!
Устань ты, наша старана!
Ужо глядзіць к нам на палаткі
Жыцьця новага вясна.
Чы ж мы, хлопцы, рук ня маем?
Чы ж нам сілы Бог ня даў?
Ці над родным нашым краем
Луч свабоды не блішчаў?
Выйдзем разам да работы,
Дружна станем, як сьцяна,
І прачнецца ад дрымоты
З намі наша старана!
Гэты першы верш, падпісаны добра вядомым псэўдонімам «Якуб Колас» (як народны вучыцель, Міцкевіч быў прымушан укрываць сваё супрацоўніцтва ў «крамольнай» газэце), найлепей характарызуе кірунак, у каторым разьвівалася далейшая паэтыцкая творчасьць маладога песьняра-народніка. Горача мілуючы родны край і сваіх братоў-беларусаў, Якуб Колас карыстаў са свайго таленту, каб будзіць народ да новай долі замест тэй няволі, у якой беларусы пакутавалі. А здарэньні 1905—1906 гадоў прыдалі грамадзкаму кірунку паэзіі Коласа адценак рэвалюцыйны. Гэты адценак асабліва выяўляецца ў «вастрожных» творах паэта. За арганізацыю патайнага «Беларускага саюза народных вучыцялёў», меўшага на мэце, між іншым, дабіцца для беларусаў нацыянальнай школы, Міцкевіч разам зь некалькімі сябрамі быў у 1907 гаду засуджан на тры гады ў вастрог і кару адбываў у Мінску.
Але Якуб Колас не абмежываўся толькі тэмамі грамадзкімі. Яго патрыятызм абнімаў увесь родны край і праявы яго, а перш за ўсё родную прыроду, каторая давала душы яго бязьмерны спакой. І ён дае верныя абразы гэтай прыроды, каторую адчувае і разумее так, як сапраўдны сын вёскі. У выпушчаным у 1910 г. зборніку «Песьні жальбы» (Вільня, 160, 123 стр.) Колас у прадмове ўдарыў у сумныя струны:
Не пытайце, не прасіце
Сьветлых песень у мяне,
Бо як песьню засьпяваю,
Жаль ўсю душу скалыхне.
Я б сьмяяўся, жартаваў бы,
Каб вас чуць разьвесяліць,
Ды на жыцьце як паглянеш,
Сэрца болем зашчыміць.
Нешчасьліва наша доля:
Нам нічога не дала.
Не шукайце кветак ў полі,
Як вясна к нам не прыйшла!
Але хараство прыроды захоплівае душу паэта болей і глыбей, чым яму здаецца.
Колас шчыра прызнаецца:
Я ня знаю, чым мне дораг
Від палёў благенькіх,
Нудны воклік ў родных горах, —
Вербаў рад крывенькіх,
Лесу гоман, гул нястройны,
Шум лазы ў балоце
І пудлівы, неспакойны
Шэлест у чароце.
Маё сэрца, маё вока
Цягне хвоя тая,
Што у лузе адзінока
Сохне, замірае,
Дуб жарстлівы, дуб высокі,
Колісь поўны сілы, —
І той крыжык адзінокі, —
Вартаўнік магілы,
Дзе так сумна ветры веюць,
Точаць дол пяшчаны;
Дзе чыесь-то косьці тлеюць,
Чый-то прах схаваны...
Я ня знаю, я ня знаю,
Чым я так прыкуты
Да тваіх, мой родны краю,
Абразоў пакуты. («Я ня знаю...»)
Тым часам адказ на гэтае нязнаньне вельмі просты: Коласа вабіць краса роднай прыроды, і від яе родзіць у душы ясныя думкі, дае яму радаснае настраеньне:
На усходзе неба грае
Дзіўным блескам жару,
Залацісты сноп купае
Ў полымі пажару.
Чуць-чуць дрогне, прыліецца
Чэрвень на усходзе;
Гэта неба усьміхнецца
Людзям і прыродзе.
І ўбірае залатую
Сонейку дарогу,
Паліць сьвечку дарагую
Прад аўтарам Бога.
Над палямі змрок прарваўся,
Па нізу расплыўся;
Лес туманам заснаваўся,
Луч расой абмыўся,
Чыстых хмарак валаконцы
Сталі у кружочак
Вышай лесу, проці сонца
І сплялі вяночак. —
Як жа добра пахне збожжа, —
А кругом спакойна!
Эх, як слаўна, як прыгожа,
Хораша, прыстойна!
І сабрала неба ясна
Блеск усіх калёраў
Стройна, дзіўна, сагалосна,
Як бы песьня хораў!
(«Усход сонца»)
Такую гармонію, «як бы песьня хораў», бачыць Колас у прыродзе; гармоніі тэй не нарушаюць нават такія сумныя, беспаваротныя ў жыцьці чалавека рэчы, як сама сьмерць. Ціхім спакоем вее ад апісаньня вясковага магільніка:
Круглае поле. Горы каменьня;
Лес на краёх, як сьцяна.
Ціха усюды. Нудна на сэрцы...
Птушка ня крыкне нідзе ні адна.
Могілкі ў полі адны-адзінюткі.
Праслы гнілыя на землю ляглі.
Крыж пахінуўся, як кветка ў боры...
Многа іх, многа ляжыць на зямлі!
Кучка бярозак, вярба ды хваінка...
Вецер разьвеяў іх, дождж спаласкаў...
Вось дзе ад гора мужык адпачыне!
Вось дзе ён думкі і сьлёзы схаваў!
(«Могілкі»)
Прырода разьвявае нуду паэта і ў вастрозе. Сколькі радасьці дае яму кветка, нейкім прыпадкам расьцьвіўшая ў вастрожных сьценах!
За агароджаю, перад астрогам,
У ціхім куточку адна
Кветка красуе на грунце убогім,
Хораша зьзяе яна.
Двор непрытульны і глеба пясчана,
Грунт весь убіты, як ток.
Сонца ня сьвеціць скрозь шчылін паркана,
Выдзьмухаў вецер весь сок...
Белая крошка роскаю божай
Чыста абмые, зіхціць.
Рад любавацца я кветкай прыгожай, —
Міла яна так глядзіць.
Мне ўспамінаюцца вобразы мілыя
Роднага краю, палёў,
Бедныя вёскі, хаты пахілыя,
Песьні залёных гаёў;
Вузкія стужкі меж зеляненькіх,
Жыта палоска, лянок...
Рэчы пявучыя нівы благенькай,
Узгорак, курганчык, лясок,
Толькі ж мне шкода кветкі: сіроткай
Ціха схілілась яна
За агароджаю, як за рашоткай,
Сонцу, людзям не відна...
Мілая кветка, дзіцятка поля,
Межы зялёнай убор!
Як ты папалася з волі ў няволю?
Як заняслася на двор?..
(«Кветка»)
Успаміны з роднай вёскі праз увесь час вастрожнага жыцьця весялілі душу та, дадавалі яму бодрасьці і сілы даждаць канца пакуты. Тут воля і прырода зьліваюцца для яго ў адно:
Як лёгкі дым, як тонкі пар,
Расталі ў небе кучы хмар...
О, неба гладзь далёкая,
Крыштальная, глыбокая!
Як моцны гук, прызыў вясны
З тваей пачуўся вышыны!
Прастор, прастор і воля там,
Але ня нам яны, ня нам!
Запёрты мы, прыдаўлены,
Рашоткі нам пастаўлены.
Высок, высок паркан-сьцяна,
Нам песьня волі не чутна,
Ня нам вясны прастор, лучы...
Ня біся, сэрца, і маўчы.
Ў няволі годы адцьвітуць...
Ня плач, душа! ня рвіся, грудзь!
(«Песьня няволі»)
Вярнулася, аднак, і для Коласа воля, і ён — ужо вольны — вітае вясну:
Ты прыйдзі, вясна жаданая, прыйдзі!
Гукам жыцьця, песьняй працы загудзі,
На узгоркі, на нізіначкі зірні,
Сон трывожны, сон наш цяжкі разгані.
Ты нясі нам радасьць, сілачку нясі,
Нашу ленасьць і нядбаласьць атрасі.
Ты ляці на крыльлях вырая скарэй,
Абмахні цяплом пахілых, абагрэй;
Наша жыцьце, нашу долечку пабач,
Над жытамі цёплым дожджыкам заплач,
Пакаціся громам-музыкай ўгары;
Ты ідзі, нясі цудоўныя дары,
Каб узбагацеў добрым засевам край,
Ты прыйдзі, ў адзін тон з намі засьпявай,
Ўсклыхні ты струны сэрданька жывей,
Каб было нам жыць на сьвеце весялей.
Ты прыйдзі да нас, жаданая, прыйдзі,
Раскатурхай нашу дрэму, абудзі!
(«Вясьне». — «НН». 1913. № 8)
Зь вялікага ўмілаваньня прыроды выплывае ўвесь лірызм Якуба Коласа і абнімае роўна і прыроду, і людзей. Але лірызм не разьбівае сілы Коласа, не аслабляе гарту яго душы. І калі справа зачапляе вялікае і сьвятое ўсенароднае дзела, голас песьняра становіцца ёмкі, гучны і заве і кліча братоў да работы:
Што вы, хлопцы, пахмурнелі,
Як каго вы пахавалі?
Ці няшчасьці вас здалелі,
Ці вас думкі спанавалі?
Плюньце, хлопцы, засьпявайма,
Аж каб вокны задрыжалі!
Ва ўсе грудзі загукайма,
Каб усе думкі паўцякалі!
Ці ж мы будзем вечна гнуцца,
Апускаць ў нядолі рукі? —
Няхай сьлёзы больш ня льюца!
Няхай нас ня знаюць мукі!
За работу жыва, жыва!
Каб нас доля не кідала,
Каб ня сохла наша ніва,
Каб нуда нас не чапала!
* * *
Колас глядзіць на ўсё цьвярозым вокам і вельмі правільна малюе быт свайго народу, не ўкрываючы праўды і выстаўляючы на сьмех тыя староны вясковага жыцьця, каторыя на гэта заслужылі. Спакойны гумар — гэта характэрная адзнака чысьленых аповесьцей Коласа, пісаных прозай пад некалькімі псэўдонімамі (Тарас Гушча, Тамаш Булава і інш.). Многа твораў яго было друкована ў «Нашай Долі», «Нашай Ніве», «Маладой Беларусі», а, пачынаючы ад [1]910 году, яны выходзяць адзін за адным асобнымі томікамі пад псэўдонімам Якуба Коласа — «Песьні жальбы», «Батрак». — «Як Юрка збагацеў», «Прапаў чалавек» і пад псэўданімам Тараса Гушчы — «Родныя зьявы», «Апавяданьні», «Нёманаў дар», «Тоўстае палена».
Як просты, бяз патасу вершы Якуба Коласа, так проста, але заўсёды жывая і абразовая проза яго. Піша ён лёгка — от, быццам у прыяцельскай гутарцы апавядае сябрам то аб жыцьці-быцьці роднай вёскі, то аб сьмяхотных здарэньнях зь вясковым «начальствам», а то і ў алегарычным, пераносным значэньні казкі расказвае. Сваей прастатой Колас чаруе чытача, робіцца нейкім блізкім, родным. Глыбокае чуцьцё прабіваецца ў першай друкаванай яго рэчы прозай, каторай пачынаецца супрацоўніцтва Коласа ў «Нашай Ніве» пад прозьвішчам Тамаша Булавы («Дудар». №4, 1906 г.):
«Тром родным братом Бог даў адзінакі розум, адзінакія мысьлі і думкі, — толькі не адзінакая доля спаткала кожнага брата ў жыцьці. Хоць усім братом ня вельмі салодка жылося, але Меншаму Брату выпала самая горшая доля. Прысудзіла яна яму самы горшы куток, кінула між мхоў і балот. Кепска жылося Меншаму Брату. Плакаў ён, і ніхто ня бачыў яго сьлёз, чы не хацеў бачыць. Сьпяваў ён і песьні, доўгія, нудныя песьні, песьні нядолі. Гаварыў і казкі і толькі ў казках ён бачыў сябе шчасьлівым. Яго сьлёзы капалі разам з расою на зямлю. Грэла сонца, і сьлёзы, зьмешаныя разам з Божаю расою, падымаліся к небу і адтуль кідаліся назад на зямлю чыстымі капелькамі. І так яны вечна кружацца зь зямлі да неба, зь неба на зямлю. І ніколі не высыхалі вочы Меншага Брата. Тоўсты, высокі лес адзін толькі слухаў яго песьні і сам памагаў яму сьпяваць сваім доўгім шумам. Выхадзіў Меншы Брат увечар на двор, браў сваю дудку, садзіўся на прызьбе сваёй хаты і граў. Месячык каціўся па небе, плылі белыя хмаркі. Божыя зоркі, як сарамлівыя дзяўчаткі, пазіралі на зямлю празь белыя, тонкія хмаркі і слухалі Меншага Брата, як граў ён на дудцы. І ціха было на сэрцы, як ціха была сама ночка. І думкі, як тыя хмаркі, лёгка радзіліся ў сэрцы, і плылі яны Бог знае куды, далёка-далёка, уміралі ціха-ціха, як паволі раставалі і белыя хмаркі ў небе. Толькі пугач і сава злым крыкам сваім будзілі ад шчасьлівых думак Меншага Брата. Ён прачынаўся, як ад сну, і думкі другія, думкі нядолі, як нажом, калолі яму ў сэрца. Ні думак, ні песень яго ніхто ня знаў і ня чуў, чы не хацеў знаць і чуць. Яго скарга прападала, як прападаў туман з усходам сонца, што вісеў над балотам. Разьбіраў яго адзін толькі лес, і лесу адкрываў Меншы Брат свае думкі, бо людзі сьмяяліся зь яго слоў і песень. А зь лесам жылося вальней: лес не давіў яго, ня гнаў, як гналі і давілі яго людзі. І Меншы Брат зрабіўся ціхі, спакойны, асьцярожны і нікому ня адкрываў сваей душы. Меншы Брат адзічаў. Лес і балоты адгарадзілі яго ад Божага сьвету.
Прайшло многа часу.
Усе тры браты сустрэліся.
Старшы Брат пазіраў сьмела. Ён быў у ботах, крамных портках і кашулі, а паверх кашулі — камізэлька. Гаварыў Старшы Брат скора, яго мова была адметна, і Меншы Брат ледзьве мог разьбіраць яго.
На Сярэднім Брату была высокая шапка, шырокія белыя порткі, боты. У зубах — круглая люлька на кароткім цыбуку. Гаварыў ён мала.
Меншы Брат выглядаў старэйшым за іх абодвух. Барада яго была сівая, рукі дрыжалі. Сам ён быў тонкі, худы. Яму як бы брыдка было прад братамі, што на ім сівая рваная сьвітка, круглая шапка-кучомка, на нагах лапці, а каравыя анучы абвівалі худыя ногі.
Гаварылі браты аб усём: а горкай сваей долі, а праўдзе, а жыцьцю.
Меншы Брат маўчаў. Яму не давалі гаварыць на тэй мове, на каторай гаварыў ён сам з сабою, са сваімі думкамі, зь лесам. Зь яго мовы сьмяяліся старшыя браты. — Гавары ты так, як гавару я, — кажа Старшы Брат, — і не страхай ты мову людзкую. Твая мова — нямая мова. Што сказаў ты сьвету на сваім языку? Дзе песьні твае? Хто чытаў твае думкі, работу твайго розуму і сэрца? Дзе песьняры твае? Чым ты пахвалішся?
— Лепшай мовы я ня чуў. Гавару, як знаю. Брат! Хто доўга маўчаў, таму хочацца многа гаварыць. А я маўчаў усё жыцьцё, і мне хочацца гаварыць; не адбірай ты ад мяне хоць гэтага права. Спытайся ў хваёвых крыжоў. Яны табе скажуць пра мае думкі. Мае думкі напісаны сьлязьмі, а сьлёзы разам з думкамі расплыліся ў рэчцы. Вецер — пясьняр мой. Гора і болі радзілі мае песьні, і слухаў іх лес. Спытайся ў леса — ён скажа пра песьні мае.
Скажу табе казку. Пасадзіў пан дудара ў глыбокім склепе, за каменныя сьцены. Кажа яму пан: «Грай мне на дудцы, каб я чуў твае песьні, і тагды я пазволю табе сьпяваць людзям песьні, дарую права расказваць сьвету пра думкі твае».
Праз каменныя сьцены ня выбілася песьня дудара, і ніхто яго не пачуў. «Ты павінен маўчаць, — кажа пан дудару, — бо песьня твая нічога не сказала майму сэрцу. Няхай астаюцца ў табе твае думкі і песьні». І дудара з таго часу слухала пустое поле, балота і лес...
Брат! Усе мы шукалі шчасьця, толькі шлі мы не адзінакімі дарогамі. Табе хоць трохі сьвяціла сонца, а я шоў як уночы. Запалім жа мы лучыны і пойдзем яшчэ шукаць долі, будзем памагаць адзін другому, а як заблудзіць хто з нас, падамо яму голас. Ня сьмейцеся ж, браты, і не адбірайце ў мяне таго, што можа адабраць толькі Бог!
І сьлёзы блішчалі на вачах Меншага Брата».
...........................................................................
Побач са сваей чыста літаратурнай працай, паставіўшай Якуба Коласа на адным зь першых месц у беларускай літаратуры часу адраджэньня, малады пясьняр-вучыцель не пакідаў сваей прафэсіянальнай работы. Маючы глыбокую веру, апраўданую апошнімі двама гадамі, што раней ці пазьней беларусы здабудуць нацыянальную школу, Якуб Колас апрацовываў і школьныя кніжкі, адна з каторых пад загалоўкам «Другое чытаньне» і была выдана ў 1910 гаду. Кніжка гэта, як і ўсе творы Коласа, поўна гарачай любові да роднага краю і становіць хутчэй паэтыцкі твор, чым работу пэдагога, ды гэтак дапаўняе сабой літаратурны здабытак песьняра.
Выйшаўшы з вастрогу, Колас некалькі гадоў туляўся з кута ў кут, ня могучы дастаць ніякай пастаяннай работы з прычыны сваей палітычнай «неблаганадзёжнасьці». Толькі незадоўга перад вайной яму ўдалося атрымаць месца вучыцеля ў мястовай школе ў Пінску. Але, калі пачалася вайна, яго ўзялі ў салдаты. Разам з другімі яго паслалі ў Вільню, дзе ён замятаў вуліцы як салдат. Зь вялікімі труднасьцямі яму, аднак, удалося вызваліцца, і ён чым скарэй выехаў адгэтуль у глыб Беларусі.