Biełaruski chryścijanski ruch (1939)/II

← I. Vytoki biełaruskaha nacyjanalnaha adradžeńnia i chryścijanstva

II. Pačatki śviedamaha biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu i Biełarusy kataliki Аўтар: Адам Станкевіч 1939 год

III. Pačatki biełaruskaha i katalickaha ruchu arhanizavanaha →

Прапануем да спампаваньня!

RAZDZIEŁ II.

Pačatki śviedamaha biełaruskaha nacyjanalnaha ruchu i Biełarusy kataliki.

(1900-1910).

§ 1. Fr. Bahuševič i pačatki biełaruskaha adradženskaha ruchu.

Fr. Bahuševič pamior, jak viedajem, u 1900 h. Hod hety sapraŭdy symboličny. Hod hety - heta rubiež, miaža, ad jakoj pačynajecca novy XX viek: novy ŭ rachunku času i novy ŭ žyćci Biełaruskaha narodu. Fr. Bahuševič, adchodziačy na toj śviet, pakinuŭ svajmu narodu testamant jahonaha adradžeńnia.

Fr. Bahuševič padabraŭ žyvyja rastki biełaruskaha žyćcia z XIX st., ahledziŭ ich i pryščapiŭ na całkom novy, śviedama nacyjanalny i adradženski hrunt. Dakanaŭ jon hetaha ŭ svajej nieśmiarotnaj "Bieł. Dudcy" i "Bieł. Smyku".

Fr. Bahuševič, u pracivienstvie da svaich mnohich papiarednikaŭ, užo ad narodu nie addzialajecca svajej klasovaściaj-šlachockaściaj, a čujecca z narodam niečym adnym, całkom supolnym i nieraździelnym. Dla jaho mova biełaruskaja — heta ŭžo nia mova "kmiotków", ale mova biełaruskaja, takaja, "jak i kožnaja inšaja", mova samastojnaja, a da narodu jon nia kaža ŭžo "vy i vaša mova", ale "my i mova naša". Słovam, Fr. Bahuševič užo całkom źlivajecca z narodam, ad imia jaho havoryć, dy bolš taho — jon u tvorach svaich sam narod havaryć ab sabie zmušaje. U tvorach Bahuševiča my ŭžo spatykajem dumki ab ideale pounaha biełaruskaha adradžeńnia: jak palityčna-hramadzkaha, tak i kulturna-nacyjanalnaha. I kali ab hetych ideałach nie napisana tam vyrazna, dyk dumki aŭtara, lohična ich raźvivajučy i ŭ ich ŭnikajučy, na heta pakazvajuć całkom jasna. U asnovu hetaha biełaruskaha adradženska ha ideału Bahuševič kładzie pradusim adradžeńnie nacyjanalna-kulturnaje: "Nie pakidajcie movy našaj biełaruskaj, kab nia ŭmiorli" — kaža jon.

Klič hety biełaruskaha Patryarchi byŭ pačuty šyroka. "Dudka" i "Smyk", vydavanyja dziela cenzurnych pryčyn nia ŭ kraju, a zahranicaj, šyroka raschodzilisia pa šerych biełaruskich vioskach, budziačy i ŭśviedamlajučy ciomnych synoŭ jaje da śviedama nacyjanalnaha žyćcia. "Dudka" i "Smyk" — heta byli badaj adzinyja biełaruskija knižki, jakija słužyli abudžeńniu ŭ narodzie jaho nacyjanalnaj śviedamaści ŭ pieršym dziesiatku XX st. Usia, badaj biaz vyniatkaŭ, biełaruskaja intelihiencyja ŭ hetym časie nacyjanalna ŭśviedamlałasia dziakujučy Bahuševičavaj "Dudcy" i "Smyku". I siańniešnija mnohija staryja dziejačy na nivie biełaruskaha adradžeńnia śviedamaść svaju viaduć pieravažna ad tych-ža Bahuševičavych knižak.

§ 2. — Dva kirunki: evalucyjny i revalucyjny.

Pasłušnyja kliču Bahuševiča, na nivie biełaruskaj siam i tam pačali pajaŭlacca biełaruskija pracaŭniki-dziejačy. Byli heta śpiarša, tak-ža badaj vyklučna, Biełarusy kataliki. Ale ŭžo ŭ ich psycholihii namiačajecca roznica. U ich jak razumieńnie samoj sutnaśai adradžeńnia, tak i metody, sposaby da jaho viadučyja ŭžo nie adnolkavyja, a roznyja. U pracy biełaruskich adradžencaŭ pieršych piaci hadoŭ XX st. ŭžo pajaŭlajucca dva kirunki: evalucyjny — kirunak, što bolš spadziavajecca zrabić dabra dla Biełaruskaha narodu pradusim darohaj kulturnaj, tvorčaj pracy i revalucyjny — kirunak, što bolšuju maje vieru ŭ siłu vonkavuju, u revalucyju.

Ale mylaŭsia-b toj, chto-b hetyja dva roznyja taktyčna i ideolohična biełaruskija kirunki razumieŭ pa sučasnamu, jak kirunki, majučyja svaje asobnyja prahramy i svaje asobnyja masavyja arhanizacyi, źviazanyja svaimi ŭłasnymi asobnymi statutami. Nie. Heta byli nievialičkija hrupki ludziej, jakija, praŭda, adčuvali miž saboj roźnicy ŭ razumieńni biełaruskaj spravy, ale heta razumień nie było prynamsi da 1905 h., čysta teoretyčnaje i pieravažna taktyčnaje. Treba viedać, što ŭsim tady Biełarusam išło pradusim ab toje, kab na niekaha apiorcisia, kab znajści siakich-takich sajuźnikaŭ, prychilnikaŭ, spahadčykaŭ, bo-ž sami byli vielmi słabyja, jak ludźmi, tak i hrašmi. Dyk voś, zrabiŭšy choć teoretyčny padzieł ideolohičny, pieršyja dziejačy biełaruskjja, lahčej mahli znajści sabie aporu ŭ palakoŭ, rasiejcaŭ, ukraincaŭ, litoucaŭ, bo mahli hetaj apory šukać u adpaviednych hramadzkich i palityčnych hrupach uspomnienych narodaŭ, jak levych, tak i pravych.

Słovam, padzieł ideolohičny pieršych biełaruskich dziejačoŭ — heta heta chutčej padzieł rolaŭ, padzieł pracy. I tak jano było sapraŭdy.

Vobak z "Bieł. Revalucyjnaj Hramadoj", jakaja paŭstavała ŭ Pieciarburzie i ŭ Miensku ŭ 1902 h. i ŭ 1903 hodzie była nazvana "Bieł. Sacyjalistyčnaj Hramadoj", jakaja nia mieła jašče pisanaj prahramy i ŭ jakuju śpiarša ŭvachodzili niamnohija adzinki biełaruskich adradžencaŭ, ― isnavała takaja-ž biełaruskaja hrupa ŭžo, tak-ža nia majučaja ani apracavanaj na papiery prahramy, ani statutu, katalickaja, jadro jakoj miaściłasia ŭ Kat. Duch. Akad. ŭ Pieciarburzie, u skład jakoha ŭvachodzili tak-ža niamnohija i tak-ža sposabam śpiarša nie arhanizavanym biełaruskija studenty hetaj Akademii.

I voś-ža dla hetych abudvych kirunkaŭ biełaruskim drukavanym słovam, jakoje niesła biełaruskuju narodnuju śviedamaść u narod, była taja-ž "Dudka" i "Smyk" Fr. Bahuševiča. Adznakaj-ža roznicy ideolohičnaj hetych kirunkach było toje, što aprača supolna i adnolkava cenienaj "Dudki" i "Smyka", sacyjalisty pašyrali ŭ narodzie revalucyjnyja, u duchu sacyjalistyčnym adozvy i knižycy, a kataliki biełaruskija knižycy źmiestu relihijnaha, z abudžańniem narodnaj śviedamaści, umacniajučy ŭ narodzie chryścijanskuju navuku i jaje etyku, jak padstavy ŭsiakaha adradžeńnia.

I što dziuna, — što pradstaŭniki hetych u teoryi sapraŭdy roznych kirunkaŭ, u praktycy hetyja roznicy davali ŭzajemna adčuć nianadta. Žyli dziŭna zhodna i adzinadušna. Niekatoryja z ich, jak ubačym nižej, pracavali ŭ pieramiešku i adnačasna byli i hramadzistymi i katalikami.

§ 3. — I "sacyjalisty" i „kataliki".

Pieraličajem tut dla prykładu niekalkich biełaruskich dziejačoŭ i piśmieńnikaŭ z pačatku našaha XX st., kab vykazać, jak sapraŭdy mała miž saboj čym roźnilisia ŭ pracy i ŭ dumkach pradstaŭniki ŭspomnienych dvuch kirunkaŭ.

Pradusim niekalki ŭvah ab sacyjaliźmie "hramadaŭcaŭ". Sprava ŭ tym, što bolšaść henych "sacyjalistaŭ", nia byli praŭdzivymi sacyjalistymi-marksistymi, jakija vyznavali-b matarjalizm, narodnaść razhladali-b jak niešta prynamsi druharadnaje, kali nie całkom lišniaje i jakija imknulisia-b da sacyjalistyčnaj haspadarki na Biełarusi. Hetaha, paŭtarajem, biełaruskija "sacyjalisty" nia mieli. Našy henyja sacyjalisty byli pieravažna zvyčajnyja demakraty-narodniki, a najvyžej radykały i revalucyjanery.

1. Karus Kahaniec. Sapraŭdnaje jaho proźvišča Kazimier Kastravicki. Katalik. Rodam z Mienščyny. Pamior 20.V.1918 h. ŭ falv. Jucki, blizka Kojdanava. Pachavany ŭ Navasiołkach. Viedamy ŭ biełaruskim adradžeńni, jak piśmiennik i jak dziejač. Na litaraturnaj nivie vystupaje jašče ŭ 1893 h., kali piša svaju "Pramovu", padobnuju da "Pradmovy" Bahuševičavaj, nadrukavanuju ŭ "Našaj Nivie" u № 51-52, 1909 h. U hetaj "Pramovie" svajej Kahaniec z haračym patryjatyzmam zaklikaje "synoŭ ziamli biełaruskaj" lubić i šanavać svaju movu, pracavać dziela dabra Biełarusi i imknucca da adradžeńnia biełaruskaha narodu. Ad hetaj pramovy sapraŭdy vieje niejkaj asablivaj siłaj i śviežaściaj. I siannia jašče nie straciła jana svajho značennia. Biełaruskija tvory Kahanca drukujucca ŭ kancy XIX i ŭ samym pač. XX st. u roznych časapisach rasiejskich, a paśla ŭ roznych biełaruskich vydańniach i časapisach, jak "Naša Niva", "Volnaja Biełarus (1917-1918), a paśmiertnyja ŭ hazecie "Biełarus (1919 i 1920). Kahaniec — apaviadańnik, liryk i dramaturh.^[1]

U 1904 h. vychodzić u śviet, rukapisnaja, adbivanaja na hektohrafie na 6 bačynkach, "Kaladnaja Pisanka", u jakoj siarod inšych vieršaŭ užo spatykajem słaŭnuju malitvu Kahanca: "O Boža, Spasie naš". U hetaj malitvie piaśniar horača molić Boha, kab vyzvaliŭ Biełarusaŭ z niavoli, kab zbudziŭ ich ad snu, kab adkryŭ im vočy i pakazaŭ praŭdu. Hetaja malitva-pieśnia siańnia ŭžo piajecca ŭ biełaruskich nabaženstvach u kaściele śv. Mikałaja ŭ Vilni.

U vieršy "Naš symbol" Kahaniec horača kliča zmahacca "za rodnu krainu, zvyčaj i movu"; zaklikaje tak-ža "hrudździu stavać" za vieru. Pad vierajža piśmieńnik razumieje relihijnuju Uniju, jakoj byŭ vialikim prychilnikam. Piaru jahonamu naleža artykuł: "Parada", u jakim jon vyrazna zaklikaje narod Biełaruski da Unii.^[2]

Piaru Kahanca naležać tak-ža dva relihijnyja vieršy: "Pieśnia Ranišniaja" i "Pieśnia Viačerašniaja". Napisany, jak vidać, pavodle takich-ža polskich. Vierš i mova ahułam dobryja.

Kahaniec byŭ čałaviek duža relihijny. Nazyvaŭ siabie unijatam. Maliŭsia z biełaruskaj rukapisnaj knižycy, jakoj malitvy sam napisaŭ.

K. Kahaniec mieŭ, mo' jašče nia susim śviedama, ideały biełaruskija palityčnyja niezaležnickija. U ŭspomnienym vieršy "Parada", jak kaža Karski^[3] jon imkniecca adnavić uniju, a tak-ža ,пoбуждает отделится от Россіи. Вообще он большой сепаратист и ненавистник всего русскаго". A Karski zvyčajna tak nazyvaŭ niezaležnikaŭ.

Peŭnie-ž, hetki čałaviek moh być sapraŭdnym revalucyjaneram, ščyrym, idejnym zmaharom za Biełarus, ale nia moh jon być sacyjalistym-marksistym — choć naležyŭ da "Sac. Hramady" i, jak vidać z jaho tvoraŭ i charaktaru, takim sapraŭdy nia byŭ. Faktyčna heta byŭ chryścijanin-adradženiec, blizki da ideolohii paźniejšaj BChD.^[4]

2. Ivan Łuckievič (28.V.1881-20.VIII.1919). Katalik, rodam z Miensku. Heta adzin z vydatnych pradstaŭnikoŭ "Bieł. Sac. Hramady" i adzin z haloŭnych zakładčykaŭ jaje. Ale i jon, padobna jak Kahaniec, u vialikaj miery razam i „sacyjalist" i "chryścijanin". Praŭda, jon tvora "Bieł. Rev. Hramadu", ale adnačasna znosicca z Mitr. Šeptyckim u Lvovie i viadzie z im narady ab relihijnaj Unii na Biełarusi. Jon pryjmaje čynnaje ŭčaście ŭ zabastoŭkach na Biełarusi ŭ 1905 hodzie, ale adnačasna znachodzicca ŭ blizkich adnosinach z biełaruskimi katalickimi ksiandzami, jakich zaachvočvaje da relihijnaj u biełaruskim duchu pracy siarod svajho narodu. Jon paddzieržyvaje znosiny z sacyjalistymi rasiejskimi i polskimi, padtrymlivaje kirunak bieł. sacyjalistyčny, paŭstaŭšy z "Bieł. Rev. Hramady", ale adnačasna, jak ubačym u nastupnym addziele hetaj pracy, robić zachady kala arhanizavańnia biełaruskaha katalickaha časapisu, jaki, jak viedajem, u 1913 h. sapraŭdy paŭstaje ŭ Vilni i zaviecca "Biełarus".

Urešcie zmoranv pracaj na nivie biełaruskaha adradžeńnia, Ivan Łuckievič dastaje suchot i ŭ 1919 h. umiraje u Zakapanym, kudy vyjechaŭ na leki. I voś-ža tut musim adznačyć, što ŭmiraje jon, jak dobry chryścijanin, katalik, pryjmajučy śv. Tajny. "Pavinšujcie mianie, ja siahońnia pryčaściŭsia", prahavaryŭ jon cichim, chrypłym hołasam da siaścior Julii i Lali Menke z Vilni, jakija apiakavalisia im až da śmierci^[5] i pa śmierci pachavali jaho ŭ tymža Zakapanym.

Dyk, pytajem, ci možna hetaha čałavieka zaličyć u vuzkija partyjcy, zrabić z jaho sacyjalista-matarjalista ŭ ścisłym razumieńni hetaha słova? Jasna, što nie. I tut skažam toje, što i raniej - revalucyjaneram, radykałam Iv. Łuckievič u mieru patreby i mahčymaści moh być i byŭ sapraŭdy, ale sacyjalistym-matarjalistym nikoli.

3. Ciotka. Sapraŭdnaje proźvišča: Aloiza Paškievičanka. Rodam z Lidčyny (Stary Dvor, Ščučynskaha pav.) z katalickaj biełaruskaj šlachty (1876 5.II.1916). Heta piaśniarka i dziejačka tak-ža mnohimi zaličajecca da sacyjalistak-marksistak. Ale i hety pahlad falšyvy. Ciotka - pradusim biełaruskaja narodnaja revalucyjanerka idealistka. Praŭda, Ciotka naležyła da Sac. Hramady, ale jana była revalucyjanerkaj-patryjotkaj, a nie marksystkaj u značeńni mižnarodnym i matarjalistyčnym. Usia revalucyjnaść Ciotki nikoli nia była samavitaj, a tolki druharadnaj, nia istotnaj častkaj jaje narodnych imknieńniaŭ i idealaŭ. Pramaŭ laje za hetym pradusim źmiest jaje tvoraŭ, a tak-ža i jaje adnosiny da spraŭ relihijnych. Treba viedać, što i Ciotka, jak Kahaniec i I. Łuckievič, cikavilasia spravaj relihijnaj Unii na Biełarusi i była pa jaje staranie. Budučy ŭ Lvovie (1906-1907), padčas svajej prymusovaj emihracyi, Ciotka, miž inšym, tak piša ŭ Pieciarburh da praf. Br. Epimach-šypilly: ..."Ciapier žyvu ja ŭ Lvovie, z ukraincami-rusinami i unijatami zavadžu znajomstva... Skora vyšlu knižki ab Unii dla akademikaŭ duchoŭnych na Vaš adras... Vy, šanoŭny prafesar, zakińcie pierad imi słova za Uniju... Unija dla Biełarusaŭ byla-b krepkaj padporaj, bo łacinskaje duchavienstva ŭ nas na ništo."^[6]

Jasna, što sacyjalist praŭdzivy hetym ani cikaviŭsia-b, ani ab hetym pisaŭ-by.

Ale heta jašče nia ŭsio. Ciotka, budučy na emihracyi ŭ Lvovie, ułažyła biełaruski katalicki malitaŭnik dla dziaciej. Vidać, dumała jana hety malitaŭnik nadrukavać u ajcoŭ Bazyljanaŭ u Žoŭkvi, dzie jon dahetul znachodzicca ŭ rukapisie. Zahałovak henaha rukapisu hetki: "Malitaŭnik dla biełaruskich dzietak". Viedamy biełaruski piśmieńnik i paet Ks. J. Hermanovič u 1922 h. byŭ u Žoŭkvi ŭ Ajcoŭ Bazyljanaŭ i tam paroch klaštaru pakazvaŭ jamu heny rukapis Ciotki. Ajcy Bazyljanie ŭvažali heta za skarb biełaruski. Addać Ks. J. H-ču nie chacieli i nie addali. Farmat: ¼ arkuša, napisana davoli mnoha. Ks. J. H. heny rukapis pierahladaŭ i čytaŭ.

Heta było ŭ 1922 h. Ja byŭ u žoukvi hadoŭ niekalki paśla hetaha. Prasiŭ ajcoŭ Bazyljanaŭ pakazać mnie heny rukapis. Akazałasia, što nia było taho ajca, jaki kiruje manastyrskaj biblijatekaj i ŭbačyć henaha rukapisu mnie nie ŭdałosia.

My ab hetych troch vydatnych asobach pačatku śviedamaha biełaruskaha adradžeńnia ŭspaminajem tut, kab pakazać, jak pamyłkova niekatoryja razumiejuć ich "sacyjalizm" u značeńni marksoŭskim. Kali-b jany byli sacyjalistymi-matarjalistymi, dyk adtul i natchniennie svajo jany čerpali-b, a hetaha, jak bačym, nia było. Natchnieńniem u ichnaj biełaruskaj pracy słužyŭ im idealizm: ramantyzm, narodnictva, patryjatyzm, chryścijanstva, z jakim jany, jak bačym, nia zryvali.

Nie piarečym, što ŭ peŭnaj miery znachodzicca ŭ henych našych "sacyjalistaŭ" i element sapraŭdnaha sacyjalizmu, a ŭ niekatorych i element marksoŭskaha matarjalizmu, ale ahułam i ab usich hetaha skazać niamožna. Hetak-ža sama niamožna, badaj ni adnaho z ich, nazvać biez zaściarohaŭ i chryścijanami. U svaim śvietapahladzie i ŭ svajej narodna-palityčnaj ideolohii byli heta "miašancy" idealizmu i matarjalizmu, byli heta i "sacyjalisty" i "kataliki".

§ 4. Biełaruskija adradžency: śviedamyja Biełarusy i kataliki.

U biełaruskim adnak adradženskim ruchu aprača henych dziejačoŭ i piśmiennikaŭ-paetaŭ, u jakich element chryścijanski bačym pamiašany z niechryścijanskim, spatykajem tak-ža biełaruskich adradžencaŭ i razam śviedamych chryścijan katalikoŭ.

1. Voś-ža pieršym takim śviedamym katalikom i takim-ža Biełarusam adradžencam źjaŭlajecca praf. Br. Epimach-Sypiła (1.IX.1859-6.VI.1934).

Pachodziŭ z drobnaj biełaruskaj šlachty. Doŭhija hady byŭ prafesaram u Katalickaj Duchoŭnaj Akademii ŭ Pieciarburzie, uśviedamlajučy nacyjanalna biełaruskuju moładź, jakaja, rychtujučysia da duchoŭnaha stanu, prybyvała tudy z roznych miascoŭ Biełarusi. Vobak z Fr. Bahuševičam - heta pieršy pioner biełaruskaha adradžeńnia, apostał Biełaruskaha narodu, apiakun biełaruskaj moładzi, ideovy pracaŭnik na nivie biełaruskaj nacyjanalnaj i relihijnaj kultury, haračy patryjot, tvarec u biełaruskim adradžeńni pary "Zahlanie sonca i ŭ naša vakonca", abo pary Šypiłaŭskaj, jakaja papieradziła paru Našaniŭskuju.

Vialikim u historyi biełaruskaha renesansu jość Fr. Bahuševič, što pieršy stvaryŭ biełaruskuju nacyjanalnuju ideolohiju, - nia mienšym ad jaho i — jahony praz niekatory čas sučaśnik-praf. Br. Epimach-Šypiła, što teoryju Bahuševiča raźvivaŭ dalej i pravodziŭ u masy biełaruskaha narodu.

žadajučych bližej paznajomicca z hetym Vialikim Biełarusam, adnym z pieršych pioneraŭ biełaruskaha ruchu, adsyłaju da svajej ab im brašury.^[7]

2. Aprača Šypiły u pieršym dziesiatku dzieviaćsotych hadou niamała tak-ža pryčyniŭsia da budžeńnia biełaruskaha chryścijanskaha ruchu biskup-sufrahan Mahiloŭskaj Dyecezii S. Danisevič (18361913). Pachodziŭ z biełaruskich sialan, čerejskaj parafii, b. Mahiloŭskaj hub. Skončyŭ Duch. Seminaryju ŭ Miensku (1859) i Duch. Akademiju ŭ Pieciarburzie (1863).^[8]

Pracujučy, jak ksiondz, u kancy XIX i ŭ pač. XX st., u roznych biełaruskich centrach, jak Orša, Mahiloŭ, Smalensk, ks. Danisevič razumieŭ i žyva adčuvaŭ patreby dušy biełaruskaj i ščyra imknuŭsia ablahčyć jaje dolu. Jon, budučy kiraŭnikom Mahiloŭskaj dyecezii, uvodziŭ u žyćcio relihijnaje biełarusaŭ ich rodnuju movu, vydajučy biełaruskija katechizmoŭki (1906 i 1907 h.), zaachvočvajučy duchavienstva da ŭžyvannia biełaruskaj movy pa bieł. parafijach i navat sam da narodu pramaŭlajučy časta pabiełarusku.

Voś-ža pad upłyvam Šypiły i Daniseviča ŭ pieršym dziesiatku dvaccataha vieku biełaruski katalicki ruch razvivaŭsia duža pamysna i pryjmaŭ štoraz šyrejšyja raźmiery.

Pad ich upłyvam u Duch. Katalickaj Akademii ŭ Pieciarburzie siarod studentaŭ isnavaŭ, choć nia majučy jašče arhanizacyjnych formaŭ, biełaruski hurtok.

Studenty hetaha hurtka padčas akademickaha hodu pracavali ŭ muroch akademii nad svaim uzhadavanniem i raźvićciom chryścijanskim i biełaruskim, a padčas vakacyjaŭ, razjaždžajučysia ŭ roznyja kuty Biełarusi, šyryli tam biełaruskuju i chryścijanskuju śviedamaść. Mety hetaj dapinali, viazučy na biełaruskija sioły biełaruskija katechizmouki, vydany dziakujučy bp. Daniseviču, a tak-ža "Dudku“ i "Smyk" Bahuševiča.

U hetym časie da henaha biełaruskaha hurtka ŭ Akademii naležyli viedamyja biełaruskija ksiandzy dziejačy: Budźka, Lisoŭski i inš. adradžency.

3. Ks. Fr. Budźka († 1920). Rodam z v. Voznaŭščyna, Parchvienaŭskaj hm., Vialejskaha pav. Budučy ŭ Duch. Seminaryi ŭ Pieciarburzie ŭ 19011902 h., užo byŭ śviedamym Biełarusam i mieŭ užo znosiny z Šypiłam i Danisevičam, z jakimi ideovaj łučnaści nie razryvaŭ nikoli.

Śviedamaść svaju biełaruskuju, a tak-ža i dziejnaść u hetym kirunku ažyviŭ, prybyŭšy ŭ Akademiju, dzie byŭ u h. 1904-5. Biełaruskaść jaho była nastolki jarkaj, što z hetaj pryčyny katalickija polskija ŭłady nie chacieli jaho śviacić na ksiandza. Pieramohšy niejak hetyja trudnaści i staŭšysia ksiandzom, pracavaŭ pieravažna ŭ Połaččynie i Lepalščynie, dzie havaryŭ biełaruskija kazańni, vučyŭ dziaciej pabiełarusku katechizmaŭ, vučyŭ ich biełaruskaj hramaty, a tak-ža vioŭ šyrokuju narodnuju sviedamaść siarod Białaruskaha narodu. Vydavaŭ tak-ža biełaruskija relihijnyja knižki i hazety. Jaho staranniem vyjšli: Katechizm, Sv. Andrej Babola, Sv. Historyja, Kaścielnyja abrady, a tak-ža niamała pamahaŭ biełaruskaj katalickaj hazecie "Biełarus". Pracavaŭ 20 hadoŭ: 1900-1920.^[9]

4. Ks. Adam Lisoŭski (1882-1929). Radziŭsia ŭ siale Karandy, Kreŭskaj hm., Ašmianskaha pav. U Duchoŭnaj Akademii u Pieciarbuzie vučyŭsia ŭ 1903-1906 h. U hetym časie byŭ jon užo śviedamym Biełarusam. U Akademii pašyraŭ ideju biełaruskaha adradžeńnia siarod tavaryšaŭ studentaŭ, a tak-ža byŭ u blizkich znosinach z bp. Danisevičam i z praf. Šypiłam.

Ale dziejnaść jaho biełaruskaja nieahraničvałasia murami akademii. Dziejnaść heta siahała tak ža dalokich kutkoŭ hłuchoj Biełarusi.

Listy da svajho baćki pisaŭ pabiełarusku, jedučy na leta damoŭ, pryvoziŭ z saboj "Biełaruskuju Dudku" i bieł. katechizmoŭku i razdavaŭ ich sialanam.

Vieści ab im, jak ab Biełarusie, išli badaj pa ŭsiej Ašmianščynie i budzili pa siołach, asabliva siarod moładzi, biełaruskuju śviedamaść.

Budučy ksiandzom i majučy siaki-taki hroš, addavaŭ jaho calikom na biełaruskija spravy, asabliva na padmohu biełaruskaj vučnioŭskaj moładzi, sam astajučysia prosta ŭbohim. Dla prykładu ŭspomniŭ, što i ja, aŭtar hetaj pracy, za svaju aśvietu i za svajo adčaści bieł. ušviedamlennie niamała ŭdziačny imienna ks. Ad. Lisoŭskamu. Niezadoŭha da śmierci prakonvaŭ biskupa Pinskaha Z. Łazinskaha ab patrebie biełaruskich kazańniaŭ.^[10]

Uhetym-ža samym časie što i Lisoŭski (1903-6 h.), byŭ u Akademii: ks. prałat H. Betto, jaki pieratłumačyŭ na biełaruskuju movu z českaj: "Pčalinka žyvioła malaja, a karyści mnoha" i ks. Fr. Hrynkievič, jaki paźniej adyjhraŭ davoli značnuju rolu ŭ biełaruskim ruchu ŭ Horadni; ab im bližej u nastupnym raździele.

Ale katalicki biełaruski ruch raźvivaŭsia nia tolki u Akademii, ― raźvivaŭsia jon tak-ža, pad upłyvam akademikaŭ, i ŭ Duch. Seminaryi ŭ tym-ža Pieciarburzie.

5. Pieršym, viedamym nam śviedamym Biełarusam seminarystam u Pieciarburskaj Duch. Seminaryi byŭ Janka Mamyš, rodam z Mienščyny († 8.1. 1913). Jon pisaŭ biełaruskija vieršy pad mianiuškaj Vasil Vasilok. Da niaznanych jaho tvoraŭ, jak ab hetym śviedča A. Ziaziula, naleža karotkaje apaviadańnie vieršam (biez pakazańnia aŭtara) "Paznaŭ Praŭdu",^[11] napisanaje hrazdankaj i łacinkaj. Praŭda, u tvory hetym biełaruskaj idei niama. Raskazvajecca ŭ im, ab sprečcy biełaruskaha katalika z pravasłaŭnym śviaščennikam na temu praŭdzivaści viery. Adnak sam fakt, što apaviadańnie hena pisana pabiełarusku i ŭ 1904 h. (vydana ŭ 1906), samo pa sabie ŭžo maje biełaruskaje značeńnie.

Ab biełaruskaj śviedamaści Vasila Vasilka kaža i toj fakt, što jon pierałažyŭšy byŭ na biełaruskuju movu "Hadzinki da Maci Božaj" (rukapis jakich zahinuŭ), a tak-ža toj fakt, što jon pisaŭ vieršy biełaruskija, jakija sapraŭdy majuć paetyckuju vartaść i jakija nadrukavany ŭ "Našaj Nivie“ u 1909 h. u № 19: "Kakałuša" i ŭ № 20 taho-ž hodu vierš: "Piavun-Hayarun".

6. Pieršym paśla J. Mamyša nastupaje vydatny Biełarus seminaryst u Pieciarburskaj Duch. Seminaryi Al. Astramovič (A. Ziaziula) (+ 17.1.1921), rodam z Ašmianščyny. Byŭ jon tam u seminaryi 1905-1910 h. Užo tady byŭ całkom śviedamym Biełarusam, pisaŭ biełaruskija vieršy i šyryŭ słovam i knižkaj biełaruskuju śviedamaść pa biełaruskich siołach, byvajučy tam na vakacyjach. Staŭšysia ksiandzom, Al. Astramovič užo byŭ viedamy jak biełaruski paet i narodny i relihijny dziejač.^[12]

Słovam, za pieršy dziesiatak hadoŭ XX st. biełaruski katalicki ruch, jak bačym, užo byŭ značny. Voś što ab hetym piša Anton Navina:

"Lepiej staić sprava z katalickim duchavienstvam. Ci tut litoŭskija ksiandzy dajuć dobry prykład, ci katalickija duchoŭnyja ŭłady ŭmiejuć hladzieć upierad — u budučyniu — dalej za pravasłaŭnych, trudna napeŭna skazać. Adno tolki bačym: miž maładymi ksiandzami (asabliva jašče vučaščymisia), katoryja vyjšli z vioski i nie adarvalisia ad jaje susim, traplajecca ŭsio bolej i bolej śviadomych biełaruskich patryjotaŭ. Dzie-nie-dzie — časta pad stracham svajho bližejšaha načalstva — jany ŭžo pačali ŭ kaściele havaryć kazańni pabiełarusku, vydajuć katechizmy i relihijnyja knižki ŭ biełaruskaj movie i t. d. Usio heta — ksiandzy-narodniki, ludzi, katoryja skroź svaje relihijnyja spravy i idei ŭmiejuć bačyć žyvy narod; heta — ksiandzy-hramadzianie Osvajho kraju. Ale poruč z imi ŭ katalickim duchavienstvie jość jašče druhi kirunak: pradstaŭniki jaho, pačynajučy ad byŭšaha Vilenskaha biskupa barona Roopa, hladziać na biełaruskuju movu tolki jak na sposab dziela šyreńnia ŭ narod svaich dumak. Takich dalnazorkich palitykaŭ, adnak, mała: na Biełarusi pieravažyvajuć dahetul ksiandzy-palaki, i polski nacyjanalizm ich nie dapuskaje navat dumki, kab, pracujučy dla katalicyzmu, duchavienstva karystałasia bielaruskaj movaj, paddzieržyvajučy takim sposabam niesympatyčny dla palakoŭ biełaruski nacyjanalny ruch".^[13]

1. М. Гарэцкі - Гіст. Бел. Літ., bač. 135.
2. Карскій III, 3 bač. 400-401.
3. Карскiй - tam-ža III, 3.
4. Ab Kahancu niamała raskazaŭ mnie hram. Advard Budźka, jaki znaŭ jaho asabista.
5. Ляля Мэнкэ-Яго апошнія дні. (Памяці Івана Луцкевіча. Зборнік успамінаў). Вiльня, 1920, bač. 33.
6. Ю. Бібіла - Матар'ялы да біографіі Цёткі. (Інст. Бел. Культуры. Запіскі Аддзелу Гуманітарных Навук. Кніга 2. Т. 1), Менск. 1928, bač. 296-297.
7. Ад. Станкевіч - Праф. Браніслаў Эпімах-Шыпіла. З яго жыцьця і працы. Вільня, 1935.
8. Ks. J. Wasilewski - Arcybiskupi i Administratorowie Archid. Mohil. Pińsk, 1930, bač. 152 i nast.
9. Bolš padrabiazna ab bp. Daniseviču i ks. Budźku hl. maju knižku: Rodnaja mova ŭ śviatyniach". Vilnia, 1929.
10. Bolš padrobnyja vieści ab ks. Ad. Lisoŭskim u maim artykule: „Ks. Adam Lisoŭski" ("Chr. Dumka" 1929 h., №15).
11. Brašura heta znachodzicca u maim pryvatnym archivie.
12. Padrabniej ab žyćci, paezii i pracy A. Ziaziuli hl. maju pradmovu da zbornika vieršaŭ jaho: „Z Rodnaha Zahonu", vydanaha ŭ 10-tyja ŭhodki śmierci paeta. Vilnia, 1931.
13. На дарозе да новага жыцьця: "Маладая Беларусь", сэрыя I, сшыток I. Пецярбург 1912, бач. 27.