Biełaruski chryścijanski ruch (1939)/XI

← X. Niezaležnicki charaktar BChD i adnosiny jaje da susiedziaŭ.

XI. Apošnija padziei BChD Аўтар: Адам Станкевіч 1939 год

Dapisy →

Прапануем да спампаваньня!

RAZDZIEŁ XI.

Apošnija padziei BChD.
(1930-1935).

§ 1. Niezdavoleńnie starym i šukańnie abnovy.

Apošni peryjad pracy isnavańnia BChD dalej adznačajecca ŭ niekatoraj miery niezdavoleńniem i šukańniem niečaha novaha. Sprava ŭ tym, što ŭ biełaruskim hramadzkim žyćci zaznačyŭsia vyrazny pierarost palityki koštam kultury, ci viarniej — u hetym biełaruskim žyćci vyrazna zaznačyłasia palitykanstva zamiest tvorčaj ideolohičnaj palityki i zamiest pracy na biełaruskaj narodnaj kulturnaj nivie. Takim čynam kidałasia jaŭna ŭ vočy patreba pierahladu ŭ biełaruskim hramadzianstvie adnosinaŭ da prablemy biełaruskaj palityki i kultury, patreby ich ažyŭleńnia, adnaŭleńnia i ŭzajemnaha koordynavańnia.

U kruhoch BChD šmat ab hetym razvažałasia, havaryłasia i ŭrešcie pajavilisia ab hetym bolš-mienš skonkretyzavanyja dumki ŭ "Бел. Крыніцы", u art. "I Культура й палітыка".^[1]

Ad hetaha bolš-mienš času BChD pačała ŭ mieru svaich mahčymaściaŭ bolš ažyŭlenuju pracu kulturnuju, pradusim na nivie vydavieckaj i pačała tak-ža zastanaŭlacca nad prablemaj bolšaha zaktyvizavańnia i pahłybleńnia biełaruskaj palityki.

U tym-ža 1931 h. 13.XII adbyŭsia jašče źjezd delehataŭ BChD. "Papiaredni hetki źjezd ― piša "Бел. Крыніца" ― adbyŭsia ŭ 1928 h. u listapadzie miesiacy. Ad hetaha času prajšło, jak bačym, try hady i źjezdy padobnyja nie adbyvalisia. Hetamu na pieraškodzie stajali roznyja pryčyny, pradusim ― niezaležnyja ad samoj arhanizacyi.

Urešcie ŭsie pieraškody pakanany i čarodny źjezd adbyŭsia ŭ Vilni 13.XII s. h., u liku bolš sotni asob. Sialanie, pradstaŭniki našaj arhanizacyi, nia hledziačy na niazvyčajna ciažkoje ich sučasnaje haspadarčaje pałažeńnie, uziaŭšy siaho-taho ŭ torbačku, časta pazyčyŭšy ŭ susieda krychu załatovak na bilet, z dakładnym razumieńniem važnaści rodnaj spravy, achvotna prybyli na źjezd.

Delehaty BChD ― heta nia byli zvyčajnyja źjazdovičy. Nie. Heta byli śviedamyja Biełarusy, a takža śviedamyja siabry svajej arhanizacyi. Ab hetym vymoŭna śviedča, jak achviarnaje ich prybyćcio na źjezd, taksama i ŭčaście ich u źjeździe. Sprava ŭ tym, što delehaty pryniali niespadziavana dziejnaje ŭčaście ů pracach źjezdu.

Delehaty dakładna tak-ža admalavali abraz žyćcia siańniašniaj biełaruskaj vioski. Abraz hety sapraŭdy žudasny.

Nia hledziačy adnak na hetuju žudaść žyćcia našaj vioski, vioska heta ŭściaž pahłyblaje svaju biełaruskuju nacyjanalnuju śviedamaść, uśviedamlajecca palityčna i nia tracić nadziei na lepšaje zaŭtra. Asabliva cikavy ŭ našym siale toj fakt, što sialo heta ŭžo daskanalna raźbirajecca ŭ labiryncie biełaruskich palityčnych hrup i hrupak. Vioska naša siańnia ŭžo daskanalna znaje, jak svaich pryjacielaŭ i abaroncaŭ, tak i svaich zdradnikaŭ, jakich apošnim časam namnožyłasia davoli, jak u Vilni, tak i na siale. U vyniku ŭsiaho hetaha, jak śćvierdziŭ źjezd, davier da BChD, jak sapraŭdy vyprabavanaj, stojkaj i viernaj baraćbitki za vyzvaleńnie Biełaruskaha narodu, u narodzie hetym raście i štoraz hłybiejšyja zapuščaje kareńni.

Urešcie ceły rad pryniatych źjezdam rezalucyjaŭ, papraŭki ŭ prahramie i statucie, a tak-ža vybary novych uładaŭ arhanizacyi, zakončyli sapraŭdy pracoŭny dzień źjezdu delehataŭ BChD.

I tak, adnaviŭšysia i duchova i arhanizacyjna, da dalejšaj pracy pad ściaham BChD na biełaruskaj nivie!"^[2]

Na hetym źjeździe byŭ pryniaty ceły rad rezalucyjaŭ, jakija śćviardžajuć ciažkoje pałažeńnie Biełaruskaha narodu ŭva ŭsich halinach jaho žyćcia. Źmiest hetych rezalucyjaŭ, za małymi vyniatkami, ahułam taki samy, jak i rezalucyjaŭ, pryniatych na źjezdach papiarednich. Hetyja rezalucyi źjaŭlajucca klasyčnym paćvierdžańniem staroha. Novaha hety źjezd u palityku BChD badaj nia ŭnios ničoha. Adnak henyja šyroka apracavanyia rezalucyi ab ciažkim pałažeńni Biełaruskaha narodu sami saboj zmušali dumać nia tolki siabraŭ BChD, ale tak-ža i ahułam biełaruskaje hramadzianstva ab ažyŭleńni pracy, ab novych darohach, ab abnovie.

I sapraŭdy. U 1934 h. ŭ № 35 "Бел. Крыніцы" pajaviŭsia artykuł: "Час абнавiцца".

Byŭ heta zaklik BChD da siabroŭ svaich i ahułam da hramadzianstva vykazacca ab patrebie abnaŭleńnia BChD i ab tym, u jakim kirunku hena abnova maje pajści. Ad hetaha času pravodziłasia dyskusija nad abnovaj prahramy BChD: praz kaniec 1934 h. i praz uvieś 1935 hod. Za hety čas u "Bieł. Kr." było nadrukavana niešta bolš 15 artykułaŭ, u jakich razvažalisia roznyja prahramnyja ideolohična-biełaruskija prablemy. U vyniku hetaj dyskusii była apracavana novaja prahrama i BChD abnoŭlena na BNA. Akančalna i farmalna stałasia heta studni miesiacy 1936 h.

§ 2. — Abnova, jaje pryčyny i sutnaść.

Henaje ciažkoje pałažeńnie Biełaruskaha narodu, ab jakim uspomniena vyšej, a tak-ža zastoj i časta adstałaść pracy na biełaruskaj narodnaj nivie, źjaŭlajecca pryčynaj, što zmušała BChD da svajho abnaŭlennia. Jość heta ahulnaja, vynikajučaja z biełaruskaha žyćcia, pryčyna. Ale aprača hetaj ahulnaj jość jašče ceły rad pryčyn bližejšych, kankretniejšych.

BChD na ŭsim śviecie, dzie jana isnavała ci isnuje, usiudy i zaŭsiody jość jana arhanizacyjaj sacyjalna-chryścijanskaj, z natury svajej apalityčnaj. I kali hdzie jakaja palityčnaja arhanizacyja nazyvajecca chryścijanskaj, ci katalickaj, dyk heta zvyčajnaje nieparazumieńnie, abo tolki prypadak. BChD svaim mienskim peryjadzie była apalityčnaj. U Vilni BChD pryniała charaktar palityčny, ale heta faktyčna nia było zhodna ani z istotaj chryścijanstva, ani z navukaj i praktykaj Katalickaha Kaścioła, ci Pravasłaŭnaj Carkvy, jakija tak-ža u sutnaści źjaŭlajucca apalityčnymi. Duža jasna i hłyboka tłumača heta J. E. mitrapalit Andrej Šeptycki. Voś jaho ab hetym słovy:

"Užo ŭ samym paniaćci katalicyzmu, ci ŭniversalizmu mieścicca zapiarečańnie taho, što možna nazvać partyjaj. Katalicyzm heta ohuł, heta cełaść, a partyja heta tolki niejkaja častka. Tamu ŭsie kataliki śvietu pryniali tezu, što nia moža być palityčnaj katalickaj partyi i što katalicyzm i palityka — heta dva słovy, jakija, razam złučanyja, mieściać u sabie "contradictionem in terminis" — supiarečnaść samuju ŭ sabie.

Niamieckaje "Centrum", abo italjanskuju „Partito popolare"^[3] uvažajuć palityčnaj katalickaj partyjaj tolki tyja ludzi, jakija aceńvajuć ich nadta paviarchoŭna, hladziać na ich nadta zdaloku.

Niamieckaje "Centrum" — heta palityčnaja partyja z točna aznačanaj palityčnaj prahramaj. Praŭda, jana pieravažna składajecca z katalikoŭ, ale jość tam tak-ža i pratestanty, a navat i žydy. Z druhoha-ž uznoŭ boku jość Niemcy kataliki, jakija nie zhadžajucca z prahramaj "Centru" i naležać da inšych parlamantarnych hrupaŭ. Niamieckaje "Centrum" zaścierahajecca navat prociŭ nazovy katalickaj partyi, uvažajučy siabie partyjaj naskroz palityčnaj. A toje, što ŭ hetaj partyi sabrałasia bolšaja kolkaść katalikoŭ, zrabiŭ prypadak: — baraćba Bismarka z Katalickim Kaściołam. U vyniku hetaj baraćby mnoha katalikoŭ zhurtavałasia ŭ hetaj partyi, jakaja, pobač čysta palityčnaj prahramy, pryniała jašče prahramu abarony viery i Katalickaha Kaścioła prociŭ praśledavańnia jaho Bismarkam.

Padobnaja-ž sytuacyja paŭtaryłasia tak-ža i ŭ Italii. Pierad zaniaćciem Rymu fašystami, narodnaja partyja, abo tak zvanaja "Partito popolare" mieła svaju ŭłasnuju sacyjalnuju i palityčnuju prahramu. Poruč z hetaj prahramaj jana pastaviła sabie zadańnie dziela abarony Kaścioła barocca tak-ža z sacyjalizmam, masonstvam i kamunizmam. Hetkim čynam u vačach ohułu z partyi čysta palityčnaj stałasia jana partyjaj katalickaj.

Hetyja dva prykłady z žyćcia katalickich hramadzianstvaŭ skrapili ŭ katalickich sacyjalohaŭ tezu, ciapier ahulna pryniatuju, što katalickaja partyja z jakoj-niebudź točna aznačanaj palityčnaj prahramaj: jość supiarečnaść sama ŭ sabie. I spraviadliva: kožnamu kataliku volna naležyć da jakoj-niebudź partyjna-palityčnaj hrupy, jakoj prahrama nia jość supiarečnaj katalickaj viery i etycy. Voś-ža katalik moža być manarchistam, kanservatystam, demakratam, pryncypijalistam ci ŭhadoŭcam, a navat, u niekatorych vyniatkavych abstavinach, ekstremistam.^[4]

Navat takija pryncypy Katalickaha Kaścioła, jak pasłuchmianaść zakonam i śvieckaj ci duchoŭnaj uładzie, jość teoretyčna akružany takimi ŭmovami i zaściarohami, što u praktycy možna znajści ŭ mnohich dziaržavach ci mała zakonaŭ, jakija nia susim abaviazvajuć katalikoŭ i jość niamała vypadkaŭ, u jakich jany henych zakonaŭ nie kaniečnie abaviazany słuchać. Naprociŭ, nia vyklučajucca vypadki, u katorych kataliki mohuć henym zakonam i henym uładam pracivicca. Znača, navat toje, što nazyvajem lehalnaściaj, nia ŭsio naleža da tych pryncypaŭ, jakija biazumoŭna i ŭsiudy abaviazvajuć katalikoŭ.^[5]

Toje-ž samaje, što J.E. Mitrapalit A. Šeptycki skazaŭ ab Katalictvie, treba skazać i ab Pravasłaŭi. Palityčnaja partyja, što siabie zavie chryścijanskaj, — katalickaj ci pravasłaŭnaj, faktyčna takoj nia moža być. Chryścijanskaść takim čynam u BChD, jak u palityčnaj partyi, jość niečym štučnym i nieadpaviednym.

Pryčynaj abnovy BChD było tak-ža i toje, što hetkaha nazovu i charaktaru arhanizacyja, choć-by navat i ahraničałasia tolki da spraŭ sacyjalnych apalityčnych, u Eŭropie siańnia jość užo pieražytkam. Siańnia tam užo zamiest "sacyjalnaha chryścijanizmu" šyroka raźvivajecca "Katalickaja Akcyja". jakaja maje na mecie ŭžo nia tolki spravy sacyjalnyja ŭ duchu katalickim, ale tak-ža i badaj pradusim katalickaje vychavańnie moładzi i ahułam apostalstva katalickaj spravy pry pomačy śvieckich ludziej.

BChD z chryścijanskaj aficyjalnaj nazovaj, davała prava ŭmiešvańnia ŭ jaje duchoŭnaj uładzie. Ułada-ž heta ŭ nas, jak u katalikoŭ, tak i ŭ pravasłaŭnych, čužaja Biełarusam nacyjanalna, pracy BChD spryjać nie mahła, a mahła być tolki zaminaj i pieraškodaj. Praktyka ŭrešcie pakazała, što hetak było sapraŭdy.

BChD mieła katalickija relihijnyja tradycyi. Zakładali jaje i paśla ŭ jej pracavali, niekatoryja z ich poŭniačy časta vydatnuju rol, ksiandzy Biełarusy. Da taho-ž i "Bieł. Krynica", orhan BChD, asabliva ŭ pieršym dziesiatku svajho isnavańnia, davoli šmat udzialała miesca spravam relihijnym katalickim, a paźniej unijackim i pravasłaŭnym. Hety-ž fakt nadavaŭ BChD charaktar užo kali nia vyklučna katalicki, dyk prynamsi vyznaniovy, konfesyjny. A heta ŭsio razam zvužała idejnyja ramki BChD i ludziej, dumajučych palityčnymi katehoryjami i chočučych u šyrejšaj palitycy pracavać, ad BChD adpichała.

Hetki charaktar BChD byŭ pieraškodaj u jej pracavać, jasnaja reč, i ŭsim tym ludziam, jakija adznačajucca abo vuzkim pahladam katalickim, ci takim-ža pravasłaŭnym, abo ŭrešcie i takim, jakija ŭ spravach relihijnych indyferentnyja, roŭnadušnyja, a to i susim niavierujučyja.

Ne misceantur profana sacris — niachaj nia miašajucca spravy śvieckija sa śviatymi — kaža staraja pahavorka. Maje jana svoj sens i ŭ žyćci palityčnym ahułam, a hetym samym stasujecca i da BChD, jak palityčnaj arhanizacyi.

Urešcie jašče adna pryčyna, jakaja zmusiła BChD da abnovy i da adpaviednaj reformy. Kali-b jana była konsekventnaj i zhodnaj z padobnymi ar hanizacyjami ŭ Zach. Eŭropie, dzie jany raźvivalisia na padstavie papskich encyklik, dyk musiła-b vyračysia ŭsiakaj palityki, vyračysia tak-ža supolnaj pracy z pravasłaŭnymi i trymacca ramak tolki sacyjalnaha katalictva ci paśla Akcyi Katalickaj. Adnak BChD z hetaj darohi ŭściaž śviedama zychodziła, vypłyvajučy na šyrokija, ahulna biełaruskija, biaz roznicy vieravyznańnia, šlachi. Rabiła heta BChD — kažu — śviedama, zajmajučy ŭ biełaruskim palityčnym žyćci toje pustoje miesca, jakoje nie zajmaň nichto inšy, a jakoje zajmać treba było.

Za časaŭ isnavańnia BChD byli faktyčna ŭ biełaruskim žyćci tolki dva prahramovyja kirunki: BChD, jakaja adnolkava trymałasia jak ideałaŭ sacyjalnych, tak i nacyjanalnych i KPZB, jakaja, addajučysia, vyklučna ŭ svaim specyfičnym duchu, spravam sacyjalnym, spravy nacyjanalnyja nehavała susim, abo prynamsi ihnaravała. Nacyjanalnaje biełaruskaje sumleńnie takim čynam dychtavała BChD vychodzić z vuzkich katalickich ci ahułam aficyjalna chryścijanskich ramak i vieści ahulna biełaruskuju nacyjanalna-sacyjalnuju palityku.

I BChD heta zrabiła akančalna, abnaŭlajučysią ŭ BNA.

Sutnaś-ža abnovy BChD jość jasnaj z usich henych tolki što pieraličanych pryčyn abnovy i z taho kirunku, u jakim jana pajšła. Viedama, hetaja sutnaść była-b jašče bolš vidavočnaj, kali-b paraŭniać prahramu BChD i z prahramaj BNA. Adnak hetaha tut rabić nia budziem, bo heta zanadta razšyrala-b, i tak niespadzieŭki razšyranyja ramki, hetaj pracy, dy i vychodziła-b za jaje miežy. Skažu tut tolki ahułam, — što sutnaść abnovy ŭ tym, što BNA — heta ŭžo śvieckaja, ahulna-biełaruskaja, demakratyčna-palityčnaja arhanizacyja, pry tym zbudavanaja na asnovach, jakija ni ŭ čym nie piarečać tak-ža i spravam chryścijanskaj viery i maralnaści.

§ 3. — Biezpadstaŭnyja zakidy.

"Krajoviec" u № 8 časapisu "Przegląd Wileński" (pierastaŭ vychodzić uvosieni 1938 h) z dnia 6.XI.37 h. u art. "Wracamy do demokracyi", padčorkvajučy demakratyčny charaktar BNA (Biełaruskaje Narodnaje Abjednańnie"), niazhodna z praŭdaj pradstaŭlaje BChD, z jakoj henaje BNA paŭstała.

U artykule henym čytajem: "U biełaruskim hramadzianstvie bačyli my jašče niadaŭna šukańnie ratunku abo ŭ kamuniźmie, abo ŭ fašyźmie. Da pieršaj hrupy naležyli epihony "Hramady", a da druhoj daŭniejšaja BChD, jakaja ŭ svaim orhanie "Bieł. Krynica" u peŭnym časie vyrazna prapahavała idei totalizmu, rasizmu i h. d. Z bieham adnak času nastupiła źmiena. Daŭniejšyja sympatyki da fašyzmu ŭ jaho niamieckim vydańni pieratvarylisia ŭ vyraznuju antypatyju. Źmiena-ž nazovy BChD na novuju — "Bieł. Narodnaje Abjednańnie“ — aznačała zvarot da demakratyzmu".

Voś-ža bałamutnaść i niazhodnaść z praŭdaj hetkaha pradstaŭleńnia BChD vidać užo z usiaho vyšejskazanaha ŭ hetaj pracy. Ale, kab praścierahčy budučaha historyka prad hetym bałamuctvam i niapraŭdaj i ablahčyć jamu vyrabić praŭdzivy pahlad na hetyja spravy, spyniajusia tut nad henymi zakidami jašče krychu. Paŭtaru tut ahułam toje, što ja na usio heta skazaŭ pad mianiuškaj "Tutejšy" ŭ tymža "Przegl. Wil." z dnia 16.XII.37 h. u № 9.

1) 10 hadoŭ tamu J. E. Arcyb. R. Jałbžykoŭski (ab čym vyšej) "praklaŭ" i BChD i "Bieł. Krynicu" miž inšym tak-ža i za toje, što hetaja arhanizacyja i jaje orhan byccam spryjała kamunizmu. 2) 1936 h. polskija administracyjnyja ŭłady vychad "Bieł. Kr." spynili miž inšym tak-ža za spryjańnie byccam kamunizmu. 3) Niekatoryja Biełarusy, skrajnyja nacyjanalisty (rasisty, fašysty) BChD, z pryčyny jaje demakratyčnaści, prypisvali časam tak-ža skłonnaść da kamunizmu.

Pryčynaj prypisvańnia zakidaŭ BChD kamunizmu byŭ jaje niezaležny — nacyjanalny i demakratyčny — charaktar. I heta całkom zrazumieła.

Tymčasam voś całkom novyja zakidy: BChD — fašystaŭskaja, rasistaŭskaja, totalistyčnaja, hitleroŭskaja.

Dzie-ž praŭda? In medio, pa siaredzinie. 1) Pavadyry "Hramady", budučy całkom pasłušnym aružžam u rukach svaich apiakunoŭ z Uschodu, nia tolki što sami nie pracavali nad biełaruskaj narodnaj i demakratyčnaj ideolohijaj, ale paraližavali takuju pracu BChD. 2) Pa likvidacyi "Hramady" čaść jaje pavadyroŭ zarjentavałasia na tak zv. polskuju "sanacyju", dalej nie pracujučy nad biełaruskaj narodnaj, demakratyčnaj ideolohijaj i zmahajučysia z takoj pracaj BChD.

3) Z hetych atakaŭ BChD i zleva i sprava vidać jaje centralny — narodny i demakratyčny — charaktar, jaki jana ŭściaž padčorkvała, a jaki tak vyrazna kidajecca ŭ vočy ŭžo navat z samaha nazovu: Biełaruskaja Chryścijanskaja Demakracyja. Znača: biełaruskaść, chryścijanskaść, demakratyzm — voś hałoŭnyja jaje padstavy teoryi i praktyki. Ahułam chryścijanskaja demakracyja totalistyčnaha i rasistoŭskaha charaktaru — heta contradictio in adiecto, heta supiarečnaść sama ŭ sabie. Tymbolš heta adnosicca da ChD biełaruskaj, jakaja, dziakujučy specyfičnym biełaruskim abstavinam, zaŭsiody vyrazna trymałasia demakratyzmu, naražajučysia za heta na niamilyja dla siabie zakidy i kanflikty z boku nia tolki kamunizmu, ale i fašyzmu. 4) "Biełaruskaja Krynica" u niekatorym časie vyrazna prapahavała idei fašyzmu i h. d. — čytajem u tym-ža artykule "Przegl. Wil." Pisać ab hetym pisała, ale nie prapahavała. Sprava voś u čym. U praciahu ŭsiaho 1935 h. BChD intensyŭna pracavała nad spravaj svajej abnovy i na bačynach "Bieł. Kr." drukavała mnoha artykułaŭ, siarod jakich mahli być źmiestu. supiarečnaha z chryścijanskaj demakracyjaj, ale — padčorkvaju henyja artykuły byli drukavanyja, jak dyskusyjnyja. 5) Isnuje, ab čym vyšej u hetaj pracy, až niekalki vydańniaŭ prahramy BChD z roznaha času jaje isnavańnia i dziejnaści. A prahramy a spravie ideovaha charaktaru BChD — heta sapraŭdy aŭtentyčnyja krynicy i niepadkupnyja śviedki. Voś-ža, prahledziŭšy henyja prahramy, nie napatykajem u ich absalutna ničoha, što paċviardžała-b henyja zakidy "Krajoŭca". Naadvarot — spatykajem tam konsekventna praviedzienuju ideju demakratyzmu. 6) Urešcie na pač. 1936 h. z BChD paŭstała BNA. Ci paŭstała jana, jak Deus ex machina, jak niešta susim novaje i niespadziavanaje? Nie. Hena paŭstannie — heta byŭ naturalny i lohičny vynik razvoju BChD. U čym-ža sutnaść źmieny, abnovy? Pradusim u tym, što BNA — heta ŭžo całkom śvieckaja, niezaležnaja palityčnaja arhanizacyja.

Znača, možna spračacca ab kolkaści i jakaści demakratyzmu ŭ BChD i BNA, ale nikoli niamožna BChD demakratyzmu admović susim.

Paśla hetkaha majho adkazu na heny artykuł a „Przegl. Wil.", u tym-ža časapisie i ŭ tym-ža № 9 taho-ž „Krajoŭca" ŭznoŭ pajaviŭsia artykuł, u jakim jon svaje zakidy padtrymlivaje dalej, paklikajučysia na artykuły ŭ „Bieł. Krynycy" jašče z 1934 h. hetym svaim novym artykule „Krajoviec" dalej prypisvaje BChD rasizm, nie dajučy na heta nijakaha dokazu, a tak-ža prypisvaje fašyzm, apirajučysia na artykułach „Bieł. Krynicy", u katorych BChD prociustaŭlajecca typu demakratyzmu indyvidualistyčnaha, jaki tak bujna razvivaŭsia jašče prad vajnoj, a jaki paśla vajny pačaŭ raskładacca, i vykazvajecca za inšym, novym typam demakratyzmu: za chryścijanskim korporacijonizmam. Vidać „Krajoviec chryścijanski korporacijonizm uvažaje za adno z faSyzmam i dziela hetaha tak mocna pamyliŭsia. Chryścijanski korporacijonizm, jaki prapahuje Papa Pij XI u svajej encyklicy „Quadragesimo anno", a jakaja stałasia padstavaj sučasnaj chryścijanskaj sacyjalohi, u svajej sutnaści jość demakratyzmam. Chryścijanski korporacijonizm, rašuča baroniačy čałavieka ad paniavolennia jaho dziaržavaj, što robiać roznyja totalizmy, snuje ideał hramadzkaha ładu, jaki maje zhurtavać uvieś narod, usie klasy, usich hramadzian na padstavie pryncypu volnaści, roŭnasci i hramadzkaj spraviadlivaści.^[6]

A što datyča zakidu „Krajoũca", byccam BChD kłaniłasia da rasizmu, dyk biezpadstaŭnaść hetaha zakidu tak-ža kožnamu jość jasnaj, chto choć krychu jość abznajomleny z chryścijanstvam, jakoje ŭ samaj svajej sutnaści jość antyrasizmam: chryścijanstva adnolkava pryznaje i „Hreka i Žyda". Hetych padstavovych pryncypaŭ chryścijanskaj navuki BChD zaŭsiody trymałasia vierna.

Voś-ža jašče raz paŭtaraju, što možna mieć sumnivy što da kolkaści i jakaści demakratyzmu a BChD, a nie zapiarečvać jaho susim, jak heta zrabiŭ „Krajoviec". Zakid-ža rasizmu vyhladaje prosta humarystyčna. Słovam, „Krajoviec" mylajecca. Ale errare humanum est.

§ 4. — Relihijnaja prablema.

BChD, jakaja mocna padčorkavała svoj relihijna-chryścijanski charaktar, zradziła BNA, jakoje ŭžo źjaŭlajecca čysta śvieckaj, palityčnaj arhanizacyjaj. Naradziny hetyja nie prajšli dla BChD lohka jany jej šmat kaštavali trudoŭ i bolu. Jak-nijak za stolki hadoŭ svajho isnavańnia, jana mnohich uzhadavała, vyrabiła i da siabie sardečna pryviazała. I voś, kali pačałasia na bačynach „Bieł. Krynicy" dyskusija ab abnovie i da taho ŭ kirunku całkom śvieckim, dla mnohich chadekaŭ heta była badaj trahičnaja reč.

Praŭda, u prahramie BNA niama ničoha praciŭnaha śvietapahladu chryścijanskamu, a navat jość § 16, jaki kaža: „BNA za svabodu isnavańnia relihii i dziejnaści relihijnych ustanoŭ i za svabodu vyznavańnia relihii", ale mnohich heta nie zdavalała i tryvožyła; asabliva heta „hrozna" vyhladała dla niekatorych biełaruskich ksiandzoŭ. Vykazvali jany a hetaj spravie svaje tryvožnyja pahlady vusna i piśmienna. Dla prykładu źmiaščajem tut list adnaho z biełaruskich ksiandzoŭ da ks Uł. Tałočki, u jakim aŭtar hetak vylivaje svaje žali z nahody abnovy BChD na BNA: "Nia ŭžo vy dapuścicie, kab hetaje dzicianio, što z takoju natuhaju rodzić nam Babula Chryścijanka Dobraja, dy było nia chryščanym? Z dyskusyjaŭ bo tak vyhladaje, što nichto nia kvapicca da hetaha, tak jak-by nikoha nie abchodziła heta. Adzin bo mizernieńki parahrafik, jaki z łaski svaje dazvalaje ŭ BNA isnavać relihii (dy i jašče ŭ adnej kletcy z sektanskim samadurstvam), — nie hvarantuje chryścijanskaści... Pasłaŭ ja paru słoŭ na henu temu im, ale peŭna nia vydrukujuć: zaŭsiody "zanadta katalickaje." — ? — Ot, da čaho dažylisia"...^[7]

Adnak hetak dumali tolki tyja, jakija nie razumieli sutnaści spravy i jany astalisia ŭ susim niaznačnaj mienšaści. Vializarnaja bolšaść, jak chadekaŭ duchoŭnych, tak i śvieckich, vykazałasia za abnovu ŭ tym kirunku, u jakim jana i nastupiła.

Hetkim čynam BChD sapraŭdy vyrašyła svaju biełaruskuju palityčnuju prablemu i, jak ubačym nižej, vyrašyła tak-ža i biełaruskuju prablemu relihijnuju, ci prynamsi pakazała darohu da vyrašeńnia hetaj prablemy.

Užo addaŭna ŭ kruhoch BChD było zaŭvažanym nienarmalnaje żjavišča miašańnia razam prablemaŭ palityčnych i relihijnych i zaznačalisia sproby ŭparadkavańnia hetych spraŭ, raździalajučy ich miž saboj.

Užo daŭno mnohim chadekam było jasna, što spravy relihijnyja i relihijnaje ŭzhadavańnie biełaruskaha narodu pavinny ŭ nas vieści: niejki asobny adumysłovy časapis, asobnaje jakoje, dla hetaha adymysłu praznačanaje, relihijnaje tavarystva ci arhanizacyja.

Voś-ža dziela hetaha jašče ŭ 1928 h. paŭstaŭ časapis „Chryścijanskaja Dumka" jak biezpartyjny, chryścijanski, ahulna-biełaruski, narodny orhan. A ŭ 1929 h. paŭstała tavarystva „Biełaruskaje Katalickaje Vydaviectva", jakoje rupicca ab biełaruskaj relihijnaj litaratury. Orhanam-ža palityčnym BChD, a paśla BNA i dalej — až da svajho spynieńnia ŭładami — była „Bieł. Krynica". Paśla-ž spynieńnia i BChD i „Bieł. Kr." BNA užo pravodzić svaju palityku praz adpaviednyja kamunikaty, jakich da kanca 1938 h. vyjšła dzieviać numaroŭ.

Hetkim čynam, jak bačym, vyrašyła BChD i prablemu relihijnuju, addzialajučy jaje ad palityki i kirujučy jaje na ŭłasnyja nohi.

§ 5. — Adkaz BChD Centralnamu K-tu KPZB na jaho zaklik da palityčnaha supracoŭnictva.

Apošnim aktam palityčnaj dziejnaści BChD byŭ adkaz Centr. K-tu kamunistyčnaj partyi Zach. Biełarusi na jaho zaklik da palityčnaha supracoŭnictva.

Hałoŭnyja punkty henaha adkazu vyhladajuć hetak:

„Prezydyjum Centralnaha Kamitetu BChD adkidaje prapazycyju supracoŭnictva z KPZB dziela hetkich pryčyn:

1) KPZB nia jość samastojnaj biełaruskaj nacyjanalnaj palityčnaj arhanizacyjaj, nia jość i samastojnaj arhanizacyjaj revalucyjnaj, bo baronić dyktatarski režym u Savietach; źjaŭlajecca jana ekspozyturaj maskoŭskaha kamunistyčnaha centru i jak takaja, dziejučy na abšarach Zach. Biełarusi, pravodzić palityku hetaha centru, niazhodnuju z ducham i patrebami biełaruskaha Narodu.

2) KPZB pašyraje siarod biełaruskaha Narodu ideolohiju dyametralna supiarečnuju da vyzvolnych narodna-sacyjalnych imknieńniaŭ BChD. Kamunistyčnaja ideolohija ŭ svaich filozofičnych asnovach, u palityčnych, kulturnych, haspadarčych teoretyčnych adnosinach i metaimknieńniach (palityčny i kulturny internacyjanalizm i prymusovaja kolektyvizacyja) — supiarečnaja da ideolohii i metaimknieńniaŭ, jakija reprezentuje i pašyraje BChD.

BChD, stojačy na hruncie idealistyčnaha śvietapahladu, adkidaje śvietapahlad materjalistyčny i imkniecca da asiahnieńnia palityčnaha ideału — suverennaje biełaruskaje dziaržavy ŭ etnohrafičnych hranicach Biełarusi, z hramadzka-haspadarčym ładam pabudavanym na pryncypie pryvatnaj ułasnaści, z ahraničeńniem hetaha pryncypu na karyść hramadzkuju, i z mahčymaściu ŭviadzieńnia dabravolnaha haspadarčaha kolektyvizmu. BChD imkniecca da stvareńnia biełaruskaj nacyjanalnaj ekanomiki i kultury.

KPZB, vystupajučy prociŭ dyktatury fašystaŭskaj, pryznaje i padtrymlivaje dyktaturu proletaryjatu, — BChD — prociŭ usiakaj dyktatury, a hetym samym i prociŭ dyktatury proletaryjatu.

3) Bilans dziejnaści KPZB adznačajecca adjemnaściu i škodnaściu dla biełaruskaha adradženskaha ruchu i biełaruskich pracoŭnych huščaŭ Zach. Biełarusi. KPZB siarod hetych huščaŭ pašyrała demahohičnuju dumku, što ŭ SSSR usie narody, u hetym liku i Biełarusy, zdabyli nacyjanalnaje i sacyjalnaje vyzvaleńnie i što tam isnuje dabrabyt i ščaście dla pracoŭnaha čałavieka, — tady, kali faktyčna isnuje tam niavola narodaŭ, u hetym liku i bielaruskaha, dziaržaŭna-biurokratyčny kapitalizm, eksploatacyja i poŭnaja niavola čałavieka i jahonaj dumki. — KPZB pramoŭčyvała fakt maskoŭskaje palityčnaje i kulturnaje ekspansyi ŭ Uschodniaj Biełarusi, ekspansyi, jakaja adbyvałasia i adbyvajecca koštam pastupovaha niščeńnia prajavaŭ biełaruskaj palityčnaj dumki, biełaruskaj nacyjanalnaj kultury i ekanomiki. — KPZB pramoŭčyvała fakty žorstkaje raspravy maskoŭskich kamunistyčnych uładaŭ nad biełaruskimi kulturnymi rabotnikami ŭ Uschodniaj Biełarusi, pramoŭčyvała žudasnyja fakty masavaj vysyłki biełaruskaha sialanstva ŭ dalokija krai SSSR, zatoje, što hetaje sialanstva supraciŭlałasia kolektyvizacyi i ahułam usiej balšavickaj palitycy ŭ Uschodniaj Biełarusi. — Biełaruskija pracoŭnyja huščy Zach. Biełarusi, dezoryjentavanyja ahitacyjaj KPZB, tracili vieru ŭ svaje siły, u siłu svajho tvor čaha ducha, asłablalisia ŭ baraćbie za svaje nacyjanalnyja i sacyjalnyja pravy. Pad upłyvam henajža ahitacyi, tyja-ž huščy da niekatoraj miery stalisia pasyŭnaj masaj, z niedavieram adnosilisia da biełaruskich nacyjanalnych arhanizacyjaŭ i biełaruskich dziejačoŭ, jakich łajali i źnievažali kamunisty. — KPZB uzryvała biełaruskija kulturnyja ustanovy i arhanizacyi. — U vyniku raboty KPZB, aproč vyšejapisanaj škody, Biełaruski narod u Zach. Biełarusi šmat paśviaciŭ achviaraŭ u ludziach — mnohija Biełarusy, jakich KPZB uciahnuła ŭ rabotu dziela pašyreńnia balšavizmu, pakarany doŭhimi hadami vastrohu i inšymi karami.

Prypaminajem ab škodnaści KPZB dla biełaruskaha Narodu dziela taho, što i hety mament źjaŭlajecca pieraškodnym da supracoŭnictva BChD z KPZB.

Z vyšejpadadzienaj admoŭnaj motyvacyi našaha stanovišča da spravy supracoŭnictva i ŭtvareńnia supolnaha z kamunistami prociŭfašystaŭskaha frontu — prapanova KPZB u hetaj spravie źjaŭlajecca niezrazumiełym dla nas vystuplenniem. Partyja, jakaja niadaŭna tak panižała dobraje imia i rabotu BChD, adzinaj u miežach Polščy silnaj ideolohična i arhanizacyjna scementavanaj biełaruskaj palityčnaj arhanizacyi, — ciapier zvaračvajecca da hetaj apošniaj z prapanovaj supracoŭnictva! — Hetkaje vystupleńnie ŭ spravie supracoŭnictva i ŭtvarennia supolnaha prociŭfašystaŭskaha frontu źjaŭlajecca nie samastojnym zvarotam KPZB, vyciakajučym z sučasnych patreb biełaruskaha Narodu, ale vykanańniem nakazu sioletniaha 7-ha źjezdu Kaminternu, jaki, pad prymusam napružanaha mižnarodnaha pałažeńnia i słabaj roli kamunistaŭ u śviecie, zahadvaje kamunistam za miežami SSSR supracoŭničać z nacyjanalnymi arhanizacyjami niefašystaŭskaha charaktaru.

Možna było-b havaryć ab supracoŭnictvie tady:

1) kali kamunistyčnyja ŭłady dałučać da Savieckaj Biełarusi etnohrafična biełaruskija ziemli Smalenšřyny, Viciebščyny, Čarnihaŭščyny, a tak-ža skasujuć na etnohrafična-biełaruskich ziemlach — u Kojdanaŭščynie — nacyjanalna polski rajon;

2) kali balšavickija ŭłady pryznajuć u Ŭschodniaj Biełarusi prava dla biełaruskaj nacyjanalnaj kultury nia tolki dla nacyjanalnaj svajej formaj, ale dla nacyjanalnaj i ŭ źmieście, hvarantujučy realizacyju hetaha prava;

3) kali ŭ Uschodniaj Biełarusi: a) spynicca prymusovaja kolektyvizacyja i vysialeńnie biełaruskaha žycharstva z rodnaha kraju, jakoje pravodzicca z pryčyny jahonaj apornaści suproć henaj kolektyvizacyi, b) dasca mahčymaść viarnucca na baćkaŭščynu ŭsim dasiul vysielanym Biełarusam;

4) kali ŭ Uschodniaj Biełarusi budzie spyniena dyktatura i ŭsie hramadzianie buduć pryznany roŭnapraŭnymi, a tak-ža budzie zahvarantavana poňnaja svaboda vybaraŭ uva ŭsie savieckija ŭstanovy;

5) kali zabiaśpiečycca tam svaboda palityčnaja, hramadzkaja i relihijnaja".^[8]

Jak bačym, źmiest adkazu pakazvaje, jak dastojna, advažna i sapraŭdy palityčna vystupała BChD pierad samym svaim pieratvarenniem u BNA ŭ abaronie Biełaruskaha Narodu. Usio heta, biazumoŭna, historyja acenić dadatna. Hety adkaz Prezydyjuma CK—BChD kamunistam źjaŭlajecca ideovaj platformaj adnosinaŭ da ich i BNA.

∗
∗             ∗

Hetak skončyła BChD svajo doŭhaletniaje — kali ličyć ad 1915 h. (1935-1915) — dvaccacihadovaje žyćcio, — nia ŭmirajučy, ale pieratvarajučysia BNA. Žyła jana mnoha, pracavała i barołasia niamała, šmat dakanała dabra dla Biełaruskaha Narodu. Niachaj-ža BNA, heta rodnaje dzicia BChD, dalej pracuje tak idejna i vytryvała, tak ščyra i achviarna, tak čutka datarnoŭvajučysia da nacyjanalnych imknieńniaŭ Biełaruskaha Narodu, jak heta rabiła jaho maci — BChD!...

Skončana u Arleniatach
8.VII.1936.

1. "I Культура й Палітыка" — "Бел. Крынiца" № 6, 13.11.1931.
2. Зьезд дэлегатаў БХД — "Бел. Крыніца" № 41, 1931
3. "Centrum" źlikvidavaŭ Hitler, a "Partito popolare" źlikvidavaŭ Mussolini.
4. krajnim, radykałam.
5. Андрей, Митрополит — "Украiнський Католицький Союз і Политика" ("Мета" № 14, 1932).
6. St. Turnau - Ku lepszej przyszłości. Poznań 1937.
7. Z ułasnaha archivu.
8. Камунікат Прэзыдыюма ЦК - БХД ("Бел. Крынца" № 37, 1935 г.).